Pjesa e Parë
[Intervistuesja kërkon nga folësi që ta prezantojë vetën, familjen dhe rrethin në të cilin është rritur. Pyetja është prerë nga video-intervista]
Behram Hoti: Jam djali i Hasan Jasharit. Kush është Hasan Jashari? Hasan Jashari i Likovcit të Skenderajit, i lindur në vitin 1916, mbetet i vetmi djal hasreti me tri motra. Pasi që ishin kohna t’vështira në atë kohë, ishte mretnia serbo-kroate-sllovene, por udhëheqte në Drenicë mretnia e Serbisë. Në moshën dy vite, gjandarmëria e Serbisë, e përkrahur dhe e ndihmuar nga koinfidentët shqip folës, e kidnapojnë të atin e tij, domethonë Jasharin dhe e furrin, e hudhin në bunarin e kumllave nja nji qind metra larg dy kullave të tij. Dhe për shej që t’gjindet kufoma kush, kur e kërkon kush, se duhet kërkuar kur njeriu mungon në familje e në lagjen e tij, në rrasën e bunarin dymdhetë parsh, bunari i kumllave, se ishte kopshti me kumlla, në rrasën e bunarit ja lan kutinë e bakfonit, duhanit, edhe qelibari… që kur vjen kush me kërku që ka ardhë me pi ujë këtu, e të tjera, të tjera, e sheh kutinë e duhanit edhe qelibarit edhe thotë këtu qenka myt, qenka vetëvra, qenka fundosë në ujë. A e vërteta osht’ kidnapu, osht’ lidhë edhe osht’ hudhë në bunar, kur baba jem Hasan i ka pasë dy vjet jetë.
Motrat e tij përkujdesen për t’vetmin vëlla. Të dy motrat e tij, dada Zojë dhe dada Halime, domethanë hallat e mija, martohen për nipat, për nipat e Azem Galicës për Kastratët e Bakshitë, fshatin Baksh të Skenderajit, pikërisht për Avdylin edhe për Hazirin. Ata ishin katër vllazën. Ishte daja Hazir, i imi, Abdyli i dyti, Halili i treti dhe Sinani i katërti. I katërti vëlla Sinani, i pamartuar, në vitin 1945 masakrohet në masakrën e Tivarit në Mal të Zi. Me mija, afër katër mijë deri në tetë mijë shqiptar nga t’gjitha trojet e Kosovës, që eshalonet [kolonë] e tyne i çojnë në Tivar gjoja se, që ta njekun okupatorin, fashizmin, gjermonët, e të tjera, e ta shlirojnë Dubrovnikun, e ta shlirojnë këtë Trieshtën e të tjera, të tjera, se po rrezikohet nga Italia, nga Gjermania. A qëllimi kryesor i masakrës Tivarit ishte zbrazja e Kosovës nga shqiptarët dhe si hakmarrje e Brigadës të Bokës të Kotorrit, serbo-kroatisht quhet Bokenska Brigada, e udhëhequr nën komandën e Zyfer Musiqit edhe Petar Brajeviqit, gjeneralit, kur fillon luftën kundër Shaban Polluzhës në Drenicë. Aty dy brigada çetniko-partizane, serbo-malazeze zhduken në luftën e Drenicës në mujin janar dhe fror [shkurt] të vitit 1945. Kur kishte pushuar pushka e fundit e Luftës së Dytë Botnore nga Moska, nga Rusia e në Pariz [Paris], Drenica e dhezë luftën kundër komunizmit, luftën kombtare shiptare për t’i bashkuar të gjitha trojet natyrale të Shqipërisë të Zotit, e jo as Shqiprisë t’madhe as Shqiprisë t’vogël, se o vetëm ni Shqipri, ajo o Shqiprija natyrale që quhet Shipni, as e madhe as e vogël.
Edhe ekziston vetëm ni Drenicë, jo Drenica e Pashës, a Drenica e Kuqe, veç ni Drenicë. Këto emërtime i kanë emërtu pushtust dhe puthadorët e tyre, Drenica e Kuqe, Drenica e Pashës, Shqiprija e madhe, Shqiprija e vogël. Edhe sot e asaj dite Qeveria e Serbisë dhe miqtë e Serbisë në Ballkan i frigohen bashkimit kombtar shqiptar, se po tenton Shqiprija me bo Shqiprinë e Madhe. S’osht’ ajo Shipëri e Madhe, as e Vogël po osht’ ni Shqipëri, si osht’ trupi juj me këto gjymtyrë që i kini dhuratë të Zotit. Dora e djathtë e Shqiprisë e veriut, verilindjes osht’ Preshevë, Bujanovc, Medvegjë që kanë metë në Serbi. Dora e majtë e Shqiprisë natyrale e kputun nga ky organizëm, nga ky trup, quhet Tetovë, Dibër, Kumanovë, Gostivar, edhe Prilep e Shkup. E ni pjesë e trupit të Shqiprisë që quhet Ulqin, Krajë, Anamali, nën Malin e Zi, ajo osht’ tokë e Shqiprisë natyrale. E met pra veç ni trup i sakatosur, i coptuar, i prerë nga gjymtyrtë dhe mbijetoi. Si quhet ky trup? Quhet Kosovë, quhet Kosovë.
E osht’ i vetmi djal që u martu te motra, te dhondrri, te motra, baba im Hasan Jashari. Kush është ky? Masi që jeni gazetare [I drejtohet interviestueses] duhet t’ju tregoj se Milaim Zeka o stërnip i tij. Kryesisht gjyshja e tij, dada Vahide e mori vllaun e vet në moshën nondë vjeçare, sepse ja mbytën, ja pren me sakica edhe nanën, ajo, edhe nanën, për m’ia trashëgu pasurinë, se kumllat e Hasan Jasharit…
Aurela Kadriu: Domethënë gjyshja juj?
Behram Hoti: {pohon} gjyshën time. Kumllat e Hasan Jasharit, aty ishin me dheta, me pesëdhet hektarë të mixhallarve t’tij, të kusherive t’tij, që menihere mas vrasjes të Azem Galicës ata shprëngulen për Shqipri. Pikërisht babgjyshi i Lulzim Bashës osht’, edhe babgjyshi im, babat vllazën. Pra Lulzim Basha e ka prejardhjen nga tamli, nga nana, nana e tij dhe unë jemi kusheri të dytë me gjak, e ka prejardhjen prej Drenice, pikërisht prej Likovci, jo as pej Peje, as pej Mitrovice po pej Drenice prej Likovci.
E kush e njef Lulzim Bashën mirë në Shqipri, e njef Flamur Gashi i cili ishte ni djal i përkushtum, i viteve ‘90-ta për pajtimin e gjaqeve dhe për bashkimin kombtar në Kosovë. Pikërisht Flamur Gashi, ni kontribus i jashtëzakonshëm në pajtimet e gjaqeve, kalon në Shqipri, atje shkollohet studimet e larta dhe mrrin mu ba kryeshef, shef i kabinetit të Lulzim Bashës, sa ai ishte Ministër i Punëve të Jashtme. Tash osht’ drejtor, kshilltar kryesor politik i Kryetarit të Shqiprisë aktuale, të Bujar Nishanit. Prandaj une…
Aurela Kadriu: Zotëri Behram, a kthehemi vetëm pak te familja juj? Masi që gjyshi, babgjyshi juj domethanë…
Behram Hoti: Për herë t’parë para televizionit i flas këto fjalë për familjen time. Në moshën, në vitin… kthehet baba në Likovc, martohet…
Aurela Kadriu: Qysh ka qenë jeta e babës t’juj meqenëse babën ja kanë vra forcat serbe?
Behram Hoti: Motrat e tij e kanë rritë.
Aurela Kadriu: Po. Mandej kur është …
Behram Hoti: Dhondri i tij, pikërisht dhondri i tij Hoxhë Abria, Arif Zeka, babgjyshi i Milaim Zekës, e ka përkrahë, e ka martu në familjen e vet dhe pas martesës me ndryshim e, me ardhjen e Qeverisë të 1939 kur vjen edhe ni pjesë të Shqiprisë, po në Kosovë, Gjermonia edhe Italia ju munsohet… shpesh here babën kur e kom pyt sa vjet i ki bre babë, ka thonë, “Dy vjet… ” “Kur?” “Sa ka qenë këtu Gjermonia edhe Italia atëherë kemi qenë t’lirë”. Kthehet në vendlindjen e vet, në tokën e vet, në djepin e vet, martohet.
Pikërisht martohet me mesën e Azem Galicës, domethanë me motrën e dhanurve t’vet nga Baksi, me nanën time Zelijen. Nana ime Zelije kur i ka pasë dymdhjetë vjeç ka qenë në kerr, [në] ven mashkulli të martesës të Azem Galicës për herë t’dytë, kur Azemi, kur Shota e Azemit e marton burrin e vet për shkak që t’ketë trashigimtar Azem Galica, nana ime ka qenë në kerr. Prandej unë jom edhe stërnip i Galicës po edhe stërnip i Shaban Polluzhës, sepse dajtë e mi që i kom nga Baksi, Kastrat, dhe familja e Shaban Polluzhës, Kastrat jonë, t’ni barku, ni familje.
Në vitin 1947 formohet organizata, mas lufte, për bashkimin e Kosovës me Shqipri. Në krye të asaj organizate ishte Skender Kosova, ish-komandanti gjandarmërisë i shërbimeve sekrete të Tiranës, 1947, dhe e kishte prejardhjen dikun nga Llapi. Dalin veprimtarët nga Shqiprija në Kosovë, vijnë te familjet ma të, ma të besume, formojnë qelulat e tyne për bashkimin e Kosovës me Shqipri, bashkimin e Kosovës me Shqipri.
Baba im është jataku i tyre. Vritet Skender Kosova. Gjandarmëria dhe shërbimet sekrete të Serbisë, të Jugosllavisë në atë kohë, zbulojnë ata që i kanë, janë burgos përpara edhe thojnë në fshatin Likovc edhe dymdhjetë fshatrave tjerë, besnikun ma t’madh e kemi pasë Hasan Jasharin, prandaj baba im quhet edhe Hasan Besa. Hasan Likovci, Hasan Jashari, Hasan Besa. Kur burgoset baba asni bashkë-veprimtar të tyre t’organizatës për bashkimin kombtar nuk e deklaron në gjykatë të Prishtinës qitu…
Aurela Kadriu: Domethonë edhe baba juj ka qenë i persekutum?
Behram Hoti: I persekutum dhe i dënum, dhe nëpër burgje të, maspari në Skenderaj, në Mitrovicë, në Prishtinë, në Nish, në Sremska Mitrovicë e deri në Goli Otok.
Aurela Kadriu: Edhe në Goli Otok!
Behram Hoti: I burgosur në Nish…
Aurela Kadriu: A ju ka tregu baba diçka për këto kujtime t’tij nëpër burgje, a dini diçka?
Behram Hoti: Qysh jo, qysh jo…
Aurela Kadriu: A ju bin në mend?
Behram Hoti: Une jom fmiu ma, i pari i shkollun edhe jom profesori i parë i Likovcit dhe jom poeti i parë i Drenicës dhe shkrimtari, e të tjera, të tjera. Para meje osht’ Nebil Duraku në Drenicë si shkrimtar. Unë e kom botu veprën e parë letrare në Drenicë, prej që i thuhet Drenicë, emni shyp [shqip] Drenicë, veprën e parë letrare, autori i asaj vepre jom unë. Prandaj e kom fitu, meritu emrin poeti dhe shkrimtari i Drenicës.
Aurela Kadriu: N’cilin vit e keni botu?
Behram Hoti: 1965, kur i kom pas 19 vjet, vitin e dytë, vitin e parë të shkollës si normalist, 1965. Esad Mekuli e ka botu veprën dhetë vjet para meje, 1955. Autor osht’ Behram Hoti i kësaj vepre “Ligjerimet e mia”, kurse redaktor osht’ Esad Mekuli dhe Hasan Mekuli. Kush osht’ Esad Mekuli dhe Hasan Mekuli? Dy shqiptarë intelektual t’devotshëm, që krejt poetët, poetët ma t’devotshëm të Kosovës, kanë përkrahjen nga Esad Mekuli sepse ishte kryeredaktor i revistës “Jeta e Re”. Dhe aty tuboheshin gjithë shkrimtarët, poetët e talentum që shpërndaheshin nëpër krejt Kosovën. Në mesin e tyre, për shembull Din Mehmeti, Ali Podrimja, Mehmet Kajtazi i Drenicës, Nebil Duraku i Drenicës, e të tjerë, e të tjerë.
Aurela Kadriu: Zotëri Hoti a mundeni me na i tregu kujtimet e babës nëpër burgje qysh… ?
Behram Hoti: Kujtimet e babës, e kom ni…
Aurela Kadriu: Sidomos në Goli Otok…
Behram Hoti: Po, e kom ni kujtim shumë t’freskët e t’paharrushëm kur mrrin, dënohet në Prishtinë, në gjygjin e qarkut. Atë kohë, atë kohë, prokuror ushtarak ishte Ali Shukriu, kurse zavenës i tij, prokuror zavendës i tij ishte Selim Obranqa. Populli i Llapit e ka qujt Selim Zeshku se ka qenë pak, ftyrën e tij, tenin e ftyrës e ka pasë zeshkan. Kush osht’ Selim Obranqa? Ni ndër partizanët ma t’devotshëm të territorit të Llapit, në luftën 1944, ‘45, dej t’fundin ‘45. Cila ishte ajo luftë? Nacional Çlirimtare.
Ai kishe hy si partizan në luftën Nacional Çlirimtare që t’shlirohet populli shqiptar nga zgjedhja serbo-sllave e madhe dhe të fiton lirinë dhe kado që flitet gjuha shqipe t’jetë Shipni, kado që t’ka shiptar t’bahet Republika Kombtare Shiptare e Shipnisë.
Por në vitin 1945, ‘45, kah shkurti, frori, shkurt, kur u nisën brigadat edhe shqiptare, brigada e shtatë shiptare për Beqej, për Kikindë, për Srem, me njek gjermanin nga Ballkani, atëhere Partia Komuniste e Jugosllavisë në krye me Josip Broz Titon, me këtë, krimineli ma i, ma i rrezikshëm i popullit shiptar Rankoviqin, Aleksander Rankoviqin, e të tjerë, e të tjerë… urdhnun që mos… dej në Srem ka qenë komanda në shqip, komanda e shtatë, e brigadës shtatë kosovare, ka qenë komisar i asaj brigade Qamil Brovina nga Gjakova, kurse Shaban Haxhija ka qenë komandant nga Tropoja e Shqiprisë.
Atëherë, atëherë, ndrrohet komanda, deri at ditë ka qenë tungjatëjeta, gaditu, përpara, djathtas ktheu, majtas ktheu, e të tjera, aty thotë, thonë, meniherë u ndrru komanda… thonë, “Ode zima dodje leto, nema vise tungatjeta”, shkoj dimri, erdh pranvera, nuk ka ma tungjatjeta, veç shkinisht, veç serbisht. U bo tradhëtia ma e madhe në Ballkan kundër shqiptarve. Atëherë i erdhën depesht [telegram], emra e mbiemra, Selim Obranqës që t’i gjykojë në gjygjin e qarkut, jo larg këtu qitu te plepat që thonë.
Vjen lista që t’dënohen e t’burgosën, ishin burgos veç, m’u dënu me pushkatim luftarët e brigadës Drenicës në krye me komandant Shaban Polluzhën, sepse komandanti Shaban Polluzha ishte vra bashkë me Mehmet Galicën [Gradica]. Edhe baba im me shoktë e tij, me besniktë e tij dhe me shoktë dhe besniktë nga Shqiprija që i kishte mixhallart atje në Shqipri, e kusherijtë e parë, formojnë organizatën për bashkimin e Kosovës.
Ajo organizatë zbulohet dhe baba bjen në burg. Dënohet në gjygjin ushtarak të Prishtinës, gjykatën e gjygjit t’qarkut dhe transportohet në burgun e Nishit. Nuk vanon shumë, Selim Obranqa refuzon gjykimin edhe nënshkrimet e vendimeve që t’burgosen shiptart, e t’pushkatohen. Në Streli, osht’ veni në Prishtinë quhet Sterlishtë, aty jonë pushkatu Gjon Serreqi, Shaban Bajku të fshatit Muqivërc, të Kamenicës. Aty jonë pushkatu shumë, shumë shiptar aty po t’i përmena kta dy, e ka edhe të tjerë.
Dhe vjen, dezerton Selim Obranqa, i thotë lamtumirë postit, kolltukut t’partizanve, e heton se osht’ tradhtu nga partizanët edhe arrestohet, arratiset, jo arrestohet arratiset në mal. Fillimisht strehohet te ni hallë e vet në fshatin këtu te Dragushë e Purgovcit dhe aty kontakton me shehun e Llapit që kishte autoritet në qarqet e komunizmit në atë kohë për, për Kosovë këtu, në Prishtinë edhe në Llap. Edhe shehu i thotë, “Bir në dorë,” këto jonë fjalë të Selim Obranqës, se unë e kom ditarin e Selim Obranqës, veç unë e kom ditarin edhe kërkush, edhe fotografitë e tij nga lufta… thotë, “do t’dënohesh, noshta ni vjet, noshta dy vjet, jeta t’garantohet, bir në dorë”. Bjen në dorë, dënohet, vjen në burgun e Nishit edhe takohet me babën tim, me Hasan Jasharin në burg.
Aty fillun m’u bo vllazni t’u i tregu njoni tjetrit… sepse Selimi i thotë, “O Hasan Jashari kur ka ardhë brigada e Drenicës me Shaban Polluzhën e Mehmet Galicën [Gradica] në Podjevë me i çu për Srem e Kikindë, e në Beqej me luftu kundër gjermonve, ka qenë e caktume mi likfidu dikun kah Prepellaci, në tren si t’hypin edhe me thonë boni në deshje treni në kthesë u përmys, e mu shkatërru krejt. Unë kom qenë” thotë, “nën kulmin e komandës”, tash në Podjevë ku o. “E kom pasë t’kurdisun sharcin”, mitrolozin, sharc t’gjermanit, “që kur t’vjen komanda pej Prishtinë me ju korr me të tjerët krejt”. Thotë “Por, nuk ke kysmet, tash erdha në burg u takova me ty” edhe bohen si vllazën. “Sa djem i ke?” Thotë “I kom shtatë…”
Aurela Kadriu: E pyt baba juj Selimin?
Behram Hoti: Po, po. “Shtatë, t’ri krejt”. “Njo me ma falë mu”. “Po,” thotë, “vlla Selim po ta fali, po për çfarë arsye, qysh?” “M’u bo dhondër i Llapit”. Pasi që intimisht po flas për herë t’parë, dhe unë, baba m’fal mu për Selim Obranqën edhe bohna dhondërr i Llapit, edhe unë jom dhondërr i Llapit dhe dhondrri i parë i Llapit. Por, osht’ kryetari aktual i Podjevës që quhet Agim mbiemnin Veliu, baba i tij, baba i tij, ka qenë korier i brigadës Shaban Polluzhës në luftën e Drenicës. Prandej, na Drenica me Llap ka pasë, nuk, nuk po i, po i ndaj territoret, po kemi pasë t’shkume t’ardhun vazhdimisht. Edhe pikërisht emnin e, i korierit të Shaban, t’shtabit të Shaban Polluzhës, osht’ Nuhi Bradashi i kanë thonë, Nuhi Gashi, Nuhi Bradashi.
Unë në vitin… baba nëpër burgje. Vijn represionet, bastisjet e shtëpisë tonë, na mesim si zojt e qurës veç me nanën. Po dajtë e mi të Baksit na kanë rritë, jonë kujdes për neve, na kanë sjellë mish, na kanë sjellë bukë, na kanë sjellë lakna turshi, na kanë sjellë gjitha t’mirat, dru… edhe unë në vitin 1959, në fund të ‘59, domethonë në shtator, e kryj shkollën fillore në Likovc dhe jam nxansi ma i devotshëm në atë, jo veç në Likovc po në krejt komunën e Skenderajit, nxansi ma i mire. Me sjellje, me nota. Ka pasë edhe të tjerë mas meje, po pas meje vjen si nxans i jashtëzakonshëm, doktor Sadik Zeka, doktori parë i Abrisë, a unë bohna normalist në Prishtinë. Dha provimin pranus. Me mu ishin edhe disa të tjerë nga Abria, e të tjerë, e të tjerë, që sot flasin nëpër televizione nuk i përmenin kolegët e tyre. Ata s’mujtën me dhonë provimin në Shkollë Normale, unë e dhashë provimin se isha krejt i shkëlqyshëm, e dhashë provimin edhe bohna normalist dhe…
Profesort e mi të Shkollës Normale, pjesa dërrmuse ishin, kishin krye shkollën e mesme normale në Elbasan. Ishin aq t’devotshëm. N’mesin e tyre Beqir Kastrati, ni profesor, ni shqiptar, ni atdhetar, ni vizionar, ni poliglot, dinte shume gjuhë, e të tjera, ka qenë kujdestari im. Por, prapë djemtë e Llapit që kisha ni klasë, ma msunë pak a shumë gjuhën serbo-kroate. Sepse gruja e Gjon Shirokës e qujtun profesoresh e, ja kom ditë edhe emnin qitash m’kujtohet, thojke, “Ako ne znaš ti si iz Drenice, ako ne znaš srpski jezik kao Alji Šukrija nećes nikad prolaziti, dobiti prolaznu cenu”. Nëse nuk e njef gjuhën serbo-kroate si Ali Shukriu ti notë pozitive nuk ke. Por, djemtë e Podjevës kishin, i kishin kojshi familjet serbe e malazeze e njifshin gjuhën. Më merrshin natën tinëzisht, ilegalisht në banesat e tyne e ma msojshin gjuhën serbo-kroatisht, m’çojshin edhe në Kino Rininë ktu… të gjithë ata m’kanë përkrahë, m’kanë…
Aurela Kadriu: Ku banojshit ju gjatë kësaj kohe?
Behram Hoti: Unë, unë banojsha në banesë private që ma gjeti Fazli Grajçevci, se Fazlia m’ka regjistru në Shkollë Normale, Fazli Grajçevci patrioti dhe simboli i flamurit kombtar. Dhe ai kur u burgos nuk e deklaroi asni bashkëpunëtor t’tij, për atë arsye pjesa dërrmuse që kemi bashkëpunu me te edhe si djem t’ri jemi gjallë, nuk e tregoi në gjygj kush. Une banojsha në, këtu në rrugën Vllaznim Bashkim te pazari në ni banesë në dhe, në përdhese. M’i bleu Fazlia qeben, jarganin… çdo t’dille vinte, se punonte në Dobërshevc si msus. Aty banojsha une, se jo në konvikt, se une nuk kisha të drejtë pasi e kisha babën e burgosun politik kundër qeverisë, kundër Partisë Komuniste…
Aurela Kadriu: Baba vazhdonte me qenë në burg në kohën që ishit në Normale?
Behram Hoti: Në burg, në burg në burg…
Aurela Kadriu: Sa vite i ka bo burg baba?
Behram Hoti: Tetë vjet. E këtë, as në internat me qenë, se une e kisha patkonin e djalit të ballistit, djalit nacionalistit që ja ka kthy pushkën partizanve, se në brigadën e Shaban Polluzhës baba e udhëheqte ni kompani, ishte luftëtar i Bajraktarit të Hotit, Rrustem Bajraktarit të Plluzhinës edhe i Shaban Plluzhës. E tash une s’kisha të drejtë në pension, ksi, në burs, kurrfarë kredie, as nuk kisha të drejtë m’u pranue në konvikt. Nuk i kishim na disa djem që ke, që ka, sepse familja jonë, familja jonë ishte e leqitun prej Partisë Komuniste, prej Lidhjes Socialiste.
Nuk guxonte kush me ardh me prashit në arat tona, me korrë, as me kositë, as në darsmën e vllaut kur e kena martu vllaun, bacen Selmon. Ka ardh vetëm ni njeri i Likovcit me kerr e kuaj edhe me grun e tij, në darsëm, se asni njeri nuk ka pasë të drejtë me guxu prej Partisë Komuniste me ardh në familjen tonë, kem qenë t’leqitun… edhe, edhe pesë, gjashtë vjet masi që ka ardhë baba pej… dej me përfundimin, me rrximin e Aleksandër Rankoviqit.
Pastaj jonë torturat gjatë aksionit t’armëve si në Podjevë, ashtu edhe në Drenicë, e në Dukagjin e në krejt Kosovën, ushtrohet akc… torturat e krejt… unë e kryj Normalen, e kryj fakultetin e gjuhës dhe letërsisë kombtare në Prishtinë. Isha në ni… fillova studimet post-diplomike bashkë me Jusuf Buxhovin e të tjerë, bashkë me… dhe u njoftova me djem të Rugovës, maspari me Zymer Nezirin, me Isa Demajn e të tjerë.
Aurela Kadriu: A keni qenë i angazhum politikisht gjatë kohës Normales edhe fakultetit?
Behram Hoti: Po, patjetër.
Aurela Kadriu: A na tregoni pak për qat’ periudhë qysh ka qenë?
Behram Hoti: Patjetër. Une jom noshta ndër t’vetmit intelektual i burgosun i asaj kohe në Armatën e Jugosllavisë.
Aurela Kadriu: Gjatë cilës kohë?
Behram Hoti: Jo, jo, jo burg, me pasë ni gazetë anti Serbisë ose të Shqiprisë në xhep, ose ni libër të Enver Hoxhës, po veprim aktiv.
Aurela Kadriu: A po na shpjegoni qito edhe a kanë ndodhë gjatë studimeve a po?
Behram Hoti: Këto, menihere, ishte viti 1980, 1968. Për me kthy t’mirën e vendlindjes time kthehna profesor i gjuhës shqipe në Likovc. Po qëllimi i…
Aurela Kadriu: Mbas Normales apo mbas studimeve?
Behram Hoti: Mbas studimeve. Qëllimi ishte, se ishte Lëvizja Kombtare atëhere…
Aurela Kadriu: N’cilin vit po flasim?
Behram Hoti: 1968. Ishte Lëvizja Kombtare dhe pregatditshëm me ngrit flamurin për ditën me 28 [nëntor]. Dhe pikërisht këto durtë e nxansit e tij të cilët sot jonë profesor, e mjek, e doktor shkencash, po jonë luftëtar të ushtrisë, të UÇK-së në Drenicë, por jo vetëm në Drenicë, edhe në tri luftat, edhe une jom pjesëtar dhe veteran i tri luftave… Ishin nxansit e mij ata me profesorin e tyne dhe me Vesel Zekën, bashkëpunëtorin tim në Likovc, arsimtar, që e ngrita, e ngritëm flamurin mi kulmin e shkollës të Likovcit, e jo nëpër therra, nëpër bandera, nëpër… mi kulmin në institucion. Erdhën policia, manifestim… e vunë letrën aty që, “Ndërpritet manifestimi!” Se na e kishim për 28 nëntor, e jo me 29. 29 ish dita e Republikës të Jugosllavisë, a 28 ishte dita e Republikës Shqiprisë.
E qitën në derë t’shkollës. Na në aborr valle, kangë e recitime. I vetmi unë isha në veshë kombtare. Ata bashkëpunëtortë e mi, msusit e arsimtartë ishin pjesa dërrmuse anëtarë të Lidhjes komuniste, ju thashë, “Ju jeni të lirë. Mos merrni pjesë se ju largojnë prej Lidhjes Komuniste, ju largojnë prej pune, unë e kom marrë përsipër këtë punë”. I vetmi njeri me nxansit e tij, disa edhe ju kanë vra në këtë luftë, e të tjerë, veshë kombtare, që do t’jau sjelli atë fotografi, atë, atë pjesë t’librit, atë fotografi, e ngritëm flamurin. E qitën në derë m’u shpërnda, urdhresën.
Atëherë i thashë Shefkije Zymberit pej Likovci dhe Hamide, Hamide prej kat… lagjës të Cmokajve të Abrisë, Hamides, nxanses t’klasës tetë, “Shkyne se une ju mbroj juve”. Natyrisht që kisha me çka m’i mbrojt sa isha gjallë [i ri], kisha me çka m’i mbrojtë… po as nuk m’u afrunë mu, as nuk i trazunë… dy kampanjona me polic. Kishte edhe shqiptarë në atë kohë policë , por pak, ma tepër shkije. Edhe nuk e arrestun, nuk m’arrestun atë ditë, po masanej pasun arrestimet.
Dhe pikërisht në ‘90, në fund të ‘90 e… 1969 unë burgosem si ushtarak, fillimisht në Postojnë të Sllovenisë. Mandej burgjet i maj në Postojnë, në kazermat Titova Kazerma e Titos, Titova Kazerma në Lublanë. Prej Lublanit në burgun ushtarak të oficerëve në Zagreb, ku aty denohna në gjykatën supreme të Armatës të Jugosllavisë me burg, edhe burgun, një pjesë t’madhe t’burgut e kryj në Kopër të Sllovenisë edhe në Shibenik e në disa vene tjera. Në gjykimin tim i lejohet vetëm babës me marrë pjesë edhe ni kusherinit tonë që quhet djali i Xhemajl Bajraktarit, Rrustem e ka emnin, Rrustem Bajraktari, i cili punonte aso kohe në Zagreb edhe kishte ardhë baba m’u strehu te ai e t’nesrit me dalë në gjykatën supreme. Dënohem për grabitjen, thyrjen e magazinave t’ushtrisë, grabitjen e armëve t’ushtrisë edhe sjelljen e tyne në Likovc të Drenicës, kullat e mija, kullat e babës. Me shumë ditë i organizum, por asni njeri nuk ka pësue, vetëm unë dhe vllau im Jashari…
Aurela Kadriu: A ka qenë e vërtetë kjo?
Behram Hoti: E vërtetë. Vllau im civil dënohet me dy vjet e gjysë, unë dënohna tetë vjet. Vllau im, Jashar Jashari, burgoset me mu bashkë edhe e vuejm dënimin. Une ushtarak, ai civil. Në Mitrovicë, e të tjera. Kush është Jashari? Është baba i dëshmorit që ka ra ditën me, me komandantin, komandantin e Brigadës “Adem Jashari” në Vërbovc të Drenicës, Ilaz Kodra. Pra është baba i dëshmorit Lutfi Jashari.
Auerla Kadriu: A mundeni me na tregu…
Behram Hoti: Jo, Lutfi, por Fazli Jashari. E mandej e kryj burgun, nuk m’lejojnë me punu kërkun…
Aurela Kadriu: A mundeni me na tregu pak përvojat në burg? Torturat, vitet në burg, gjatë burgjeve, qato përvoja pak nëse mundeni me na tregu.
Behram Hoti: Po…
Aurela Kadriu: Po besoj ju kujtohen.
Behram Hoti: Sot… si me ju tregu kur ju jeni t’reja, ju do…
Aurela Kadriu: Po për njerzt që e shohin…
Behram Hoti: Ju do t’bohni nana t’reja. Sa jeni kështu vajza jeni t’dobishme e t’madhërishme, e shumë… po nuk jeni t’shejta. Kur ju përkundni djepa baheni nana t’shejta. E unë nuk kom qef me trazu shpirtin e juj sepse boll na trazoj lufta me Serbinë. Po, po ju thom kte se burgjet e Serbisë, civile, diku jonë të trajtum nëpër burgje, nëpër biseda informative, mi gjysë milioni shiptar, nëpër burgje të studentve t’vitit, demonstratat e studentve ‘81 e të tjera edhe para tyre, edhe para tyre… burgjet ma t’egra.
Na s’i kemi përjetu burgjet në Shqipri, e të tjera, në Amerikë, e anej knej, mirëpo burgjet ma të, ma t’ashpra, ma anti-njerëzore kanë qenë burgjet e destinume për shqiptar të Kosovës, burgjet civile. E mos t’flasim për burgjet ushtarake. Une edhe pasi që e kom kry ushtrinë kom qenë i përcjellun në shërbime, prej shërbimeve sekrete, zbulim ku…
Aurela Kadriu: N’cilin vit e keni kry ushtrinë?
Behram Hoti: Ushtrinë e kom kry në vitin 1900… tri herë u dashtë me shku ushtar une se ma kanë ndërpre, m’kanë burgos, a je tu m’kuptu? Po pjesa që m’ka metë u dashtë me shku me kry. Eh, burgjet ushtarake kanë dallu prej burgjeve civile sepse burgu im osht’, nuk osht’ i zakonshëm, osht’ i veçantë dhe osht’ i pari profesor i gjuhës shqiptare që burgoset në atë mnyrë, grabit armët, në burg aktiv, që ato armë i duheshin Kosovës për me fillu luftën e duhur.
Aurela Kadriu: A mundeni me na tregu qat’ aksionin e grabitjes t’armëve qysh e keni organizu, kush ka qenë me juve? Disa, diçka rreth qasaj…
Behram Hoti: Kam pasë ushtarë nga…
Aurela Kadriu: N’cilin vit ka ndodhë?
Behram Hoti: Vitin ‘70. Kam pasë ushtarë nga Ulqini…
Aurela Kadriu: Si t’erdh ideja për atë aksion?
Behram Hoti: …nga Maqedonia. Ideja ime ka qenë gjithmonë me furnizu shpinë time, pragun e shpisë me armë. Edhe para se me shku ushtar unë e kom furnizu familjen time, e nipat e mi, e të tjerë, e të tjerë, me armë. Kom qenë i pregaditun gjithmonë. E kom ditë se duhet t’vjen ni ditë që të rrokim armët. Dhe pikërisht në Likovc, veni i shtabit të UÇK-së, kur kem fillue ushtrimet e para, pikërisht baba im e dorëzon pushken e tij manzere, t’re, ja dorëzon ushtrisë tonë. “Qe,” thotë, “me kte muni ju m’i, m’i gju helikoptertë e Serbisë”. Se në fillim dikush e merrte ni pushkë gjuetie edhe une po i bashkohem UÇK-së, dikush s’kishte armë fare.
E u duhke me shku në Shqipri me marrë armë e mi pru 80 e sa kilometra, me ka 50 kilogramë në shpinë, e të tjera, m’i pru në Likovc, e pej Likovci m’i shpërnda në tana antë. Po plaku im tha, “Bir…” edhe nxansve t’mi kur i çilshum istikamet në mes Likovci edhe Makërmali, jonë zabelet e Makërmalit aty istikamet, për me bo zonën e lirisë t’luftës aty në Drenicë. Tha, “Ja këta,” p’i ju thotë nxansve t’mi aty që ishin ardhë tash, ishin bo, ishin rritë, ishin ardhë me fillu luftën në Drenicë, “ja plaku tjetër s’ka këtë armë me pasë”. “Ku e ki?” Tha, “I kom une tjetër kun armët”.
Dhe Hasan Jashari me 17 shtator, 16, 17, pas ni beteje t’ashpër, osht’ i vetmi njeri që nuk e ka lshu kurrë pragun e shpisë në Likovc. Shaban Jashari, Ademi e Hamza në Prekaz, e ka ndodhë edhe dika tjetër kah, ku me ditë, po në Likovc osht’ i vetmi njeri që u dashtë na m’i lshu, krejt ushtria, shtabi, se kanë msy me dy qind tenka e sa që mos t’damtohet ushtria, që mos t’damtohet popullata, se Likovci ishte bo oazë, zonë e lirë. Mbi afër 50 mijë refugjatë nga gjitha katunet tjera të Drenicës, jo veç të Drenicës po edhe të Llapit, kishin ardh në zonën e, aty në Likovc. U duft, duhej m’i largue popullatën në vene tjera që kur t’hyn ushtria e Serbisë në Likovc mos ta, mos t’vret e mos t’ketë me vra njerz e…
Aurela Kadriu: Zoti Behrami a mundeni veç me na tregu ma shumë për detaje rreth këtij aksioni për grabitjen e armëve? N’cilin vit ka ndodhë, qysh është organizu?
Behram Hoti: Unë në vitin ‘69 isha ndër ushtarët, edhe ata që mbajsha ligjëratë ushtarëve, isha i nominur me ardhë si nën-toger kur ta kryj ushtrinë, ni vjeçare. Por, oficert e mi, për fat t’mirë, ishin pjesa dërrmuse kroat, Tomisllav Badovinac, kroat, komandant i bataljonit, e të tjerë. Ju spjegova se qëllimi im osht’ me kry ushtrinë e m’u kthy në vendlindje me kontribu atje si professor, sepse ka nevojë Kosova për profesorë e për msusa. Ata kishin dëshirë unë m’u ba oficer aktiv sepse ish, sipas tyne edhe ish e vërteta, isha i shkathtë une, shumë i shkathtë, shumë i pregaditun në përdorimin e armëve t’gjitha llojeve, sepse kisha, qysh me kohë, na e këm traditë familjare atë punë e kemi pasë. Qëllimi im, intimisht, i unit tim, ish me sjellë armë në Likovc. Në vendlindjen time. Në kullat e mija.
Aurela Kadriu: Domethonë ju pranut pozitën si nën-togerit?
Behram Hoti: Tre muj ditë para se me kry ushtrinë une i solla armët në Likovc, sepse si, si ushtar i, i aftë, me edukatë ushtarake t’lartë, i fitojshe 15 ditë pushim familjar, me shku në familje, si dhuratë. E une gjatë, gjatë asaj kohe i organizova djemtë edhe disa mashkuj tjerë, t’fshatrave tjera të Drenicës, po sidomos të Likovcit, që ishin me punë në Celje të Sllovenisë, në Postojnë edhe në, ni qytet tjetër, Maribor. Nuk ju kisha tregue çka ka në ata… n’atë kohë ka pasë dyshek, dyshek t’fjetjes për dy vet, e për ni njeri… Prindtë e juj ose babgjysht e juj mujn mi majt në men, kanë qenë shumë t’fortë, t’kepun mirë e t’trashë. Atëherë vllau im Jashari edhe disa djem tjerë që punojshin me te në Celje, e shkepën dhe futën arme, se arma shprëndahet, pjesë-pjesë nxjerrët edhe i futën në dyshek disa armë aty. Për shembull, në mesin e tyre edhe automat t’parë, që s’kishte pa kërkush në Drenicë në atë kohë automat.
Aurela Kadriu: Qysh i nxerrët ju këto armë?
Behram Hoti: Une i nxorra.
Aurela Kadriu: A na tregon qysh?
Behram Hoti: Sepse unë kisha ni autoritet të jashtëzakonshëm aty. Po, i sigurova çelësat e magazinës, kur isha në ushtrime të ndryshme, niherë njo niherë njo dhe i kalojsha jashta oborrit, jashta kazermave në mal edhe i pshtillsha në najllon atje, i lasha. Aty i merrte, i merrshin njerzt e mi, i futshin nëpër, blejshin qata dyshek, i futshin në dysheka. Edhe ata dysheka dhe dyer në Lublanë ose në Celje… si tash në Prishtinë që bo, shtëpijat e vjetra i prishin për me maru rrokaqiej, pallate të mëdha. Dyert atje kanë qenë me sanaka të, dyer e dritare t’gjana edhe Sllovenia osht’ e njohur me pishë, e me dyer, me dritare, me…. Për shembull, “Lesna” në Kosovë, firma e dyer e dritare, “Lesna” e ka prejardhjen nga Sllovenia, e njohun…
Tha, i thashë vllaut, “Kqyr ku ka aso dyer që shesin, që i kanë lanë me u shit, që i kanë prish shtëpijat e vjetra, qysh në kohën e Austro-Hungarisë që i kanë bo ata pallate, me ndërtu, me bo, me bo, modernizimin e shtetit, infrastrukturën e qytetit… edhe mushe”. Atëherë i thojshin “lesh dreqi” asi si pamuk e si, “Mbushe edhe lshoj pjesët e armëve në kapak të derës”. A p’e sheh edhe dera e ka kapakun e vet {tregon me dorë kah dera}, po kjo e ngushtë osht’ si kapaku… “ngjite drrasën në kit’ anë knej edhe qite në tren në Lublanë, adresa Gllogo, Gllogovc, Drenas tash në Gllogovc në Drenicë”, edhe i kisha t’organizum njerzit nga Likovci me shku me i marrë me kerr me kuaj.
Aurela Kadriu: Qysh komunikojshit ju prej brenda me njerzt jashtë? Prej ushtrisë…
Behram Hoti: …ku, kha? Une vet kom marrë tri here, pushime kom marrë…
Aurela Kadriu: Domethonë, qashtu u organizojshit?
Behram Hoti: … kur e kom pa marrë, dhonë une këtë komandën, gjeneral Jorzhe Zhbatit të zonës nondë ushtarake të Jugosllavisë, si e kom ndërpre tha, “15 ditë i ki dhuratë me shku me vizitu familjen”, a je tu marrë… kom qenë i djathtë për ato punë…
Aurela Kadriu: E gjatë qësaj periudhe 15 dite e keni organizu aksionin a?
Behram Hoti: 15 ditë, tri herë ka 15 ditë. E atëhere i kom thonë babës, “Fillo me marue kullën e re, shpijat e reja… kur t’vinë dritaret edhe dyrtë, le t… populli, le t’merr vesh kjo Likovci që po maron shpija edhe këto dyrë e dritare, p’i çonë djali që osht’ në Slloveni”. A je tu m’kuptu? Edhe si tash që blen maqina t’lamjes e këso p’i Gjermonie, e ata dyrë e dritare ata shiteshin, si në Prishtinë me shitë dyrë e dritare dikush e p’i… edhe në tren, vishin vetun, në tren.
Dilte baba, vllaznit tjerë, kusherit, e me kuaj, kerr me kuaj i marrshin dyr e dritare i çojshin në Likovc. Ata pjesa dërrmuse nuk e kanë dit çka ka aty. Shumë konspirativ, po disa e kanë ditë. I kanë hjek pej dyshekve edhe pej dyrë e dritareve, i kanë pregadit dyrë e dritare për kullat e reja, se na deri në këtë luftën e funit tri kulla, tri shpija t’mdhaja i kemi pasë ka 25-26 metra t’gjatë, t’gjata, edhe janë mshef.
Kur u arrestova unë, se fillunë regjistrimi edhe fillunë me, fillunë me i maltretu ata magazinert e, “Ku jonë metë armët?” E anej knej… dhe e hetova une mejherë që ka depërtue ni, ni dyshim. Atëherë, e, e thirra vllaun thashë, “Qysh osht’ puna?” Tha, “Po flitet se e kanë arrestu babën”, babën jo, po “nanën edhe vllaun tjetër”. A je t’u m’kuptu? N’bisedë informative kështu i kanë, “Po flitet se je i dyshuar ti”. Atëherë unë vullnetarisht u dorëzova, se kisha nërmen nashta edhe atje me nis luftë, ni luftë t’vogël, u dorëzova kur niva që nanën e kom në burg. A nuk kishte, nuk kishte qenë e vërtetë. E shkrova letrën.
Erdh ni, ni ndër gjeneralët me dyqind e sa ushtarë, erdhën prej Sllovenie në fshatin Likovc, erdhën e rrethekun fshatin. Shkun në familje dhe i thanë babës, “Ja letrën e djalit ton. Ne na duhen veç armët që i ka pru ai këtu, ai o shnosh e mirë”. Unë isha në burg. “Shnosh e mirë osht’, na duhen veç armët e ushtrisë, armët tua që i ki t’familjes jo veç t’ushtrisë”, edhe thotë, “që i ka pru djali këtu. Djali osht’ mirë, shnosh e mirë osht’. Ka qenë ushtari ma i famshëm, numër ni ka qenë në krejt batalionin e Lublanit, të Postojnës, po ka ndodhë kjo se djali ka, kishte pa nji anërr…”
Se une në gjykim thashë, “E kom pa ni anërr që kanë hi çetniktë në Drenicë edhe po vinë me ma masakru familjen, si përpara qysh ma kanë masakrue”. A je tu m’kuptu? Edhe ashtu e kisha pa une atë anërr. Edhe ajo anërr edhe deklaratë në gjygj m’ndihmoj mu shumë. Psiqikisht ka pa anërr edhe për këtë arsye e ka armatos shpinë e vet, pa, pa ju tregu kërkuj që për çfarë arsye unë i kom pru armët atje. Kështu osht’ rrugëtimi i armëve t’ardhun prej Sllovenie për herë t’parë, dhe kurrë mo kërkush s’ka mujt me bon ni punë t’tillë, ni vepër t’tillë. Po i kom pasë shoktë e fortë. M’kanë pyt a vetun a me, fikall vetun. Po kush i çoj atje, vllau. Se unë e disha që vllau nuk tregon kërkuj, qysh jom une, vllau. Po m’përputhi vllau me punë në Celje, në Slloveni…. Edhe, kështu ka qenë rrugëtimi i armëve.