Pjesa e Katërt
[Video intervista është prerë]
Pastaj, grupi jonë kemi shkuar në… grupi jonë mendoj, ne grupi me Myrveten, me Ademin, me Brahimin me Lulin, ka qenë ai grupi bazë si t’thushë. Jemi… kemi marrë detyra t’caktuara dhe jemi shtri nëpër territore tjera të Kosovës. Dhe ne grupi i vogël i fillestarëve, kemi shku në Rahovec n’atë kohë, kemi takuar njerëz, natyrisht kanë qenë personat e parë që i kemi takuar në rrethet tona derisa nuk është bërë përfshirja gjithëpopullore. N’aksion kanë qenë kryesisht shokët e familjet e ish të burgosurve politik, dhe pse ki pasë besim edhe para-kusht i rëndësishëm ka qenë besimi tek njeriu. Dhe më pastaj prej aty kemi aktivizu shokë të tjerë, dhe mbaj n’mend që ka qenë Rahoveci pastaj stacioni tjetër ka qenë rrethi i Prizrenit gjithashtu. Është shtrirë pastaj në Drenicë, në Kosovë, është bashkangjitë Akilja, ka qenë një person i rëndësishëm për rrethin e Fushë Kosovës, rrethin e Prishtinës, ka qenë Rrahman Dini. Ka qenë… intelektualë me shumicë, duhet me bë noshta një listë të tërë, t’njerëzve që me vetëdije janë angazhu janë… kanë lëvizë dhe relativisht shpejtë, është rritë numri… është bërë një numër shumë i madh i pjesëmarrësve. Dhe nuk ka qenë idea si e tillë, nuk ka qenë më e rrezikuar sepse u shtri mjaft dhe ne vazhdumë pastaj këtë principin, grupet e punës, përgatitjen e faljet t’gjakut, falja e gjakut në një ceremoni, dhe këto ceremoni u banë pastaj nji lloj… nji lloj takimi ku njerëzit edhe pa e bo përgatitjen për faljen e gjakut, vinin dhe e falnin gjakun.
Dhe, kulmi i këtij takimi ka qenë takimi me 1 maj tek Verrat e Llukës ku me siguri, më të drejtë thuhet se kanë qenë gjysë milioni njerëz. Dhe ne… numri i gjaqeve të falura atë ditë i planifikuar ka qenë shumë më i vogël sesa numri i gjaqeve që janë falë pastaj. Ku njerëzit kanë filluar të ndihen moralisht të obliguar t’bëjnë diçka edhe ka qenë nji festë e jashtëzakonshme ku e kujtoj që asnjëherë njeriun e Kosovës ma të bindur për vetëveten, për forcat e veta, se atë ditë nuk e kam parë, nuk e kam përjetuar, ni se kemi qenë t’rrethuar me ushtri, me polici, me pancera, gjithë ajo hapësirë. Rreziku ka qenë shumë i madh me eskalu, po njerëzit kanë qenë aq të diciplinuar si kurrë më parë, aq të sigurtë në vetëvete si kurrë më parë, aq të denjë për faljen e gjakut si kurrë më parë. Është nji moment që unë nuk e harroj, dhe natyrisht nuk është i vetmi moment, po është kulmi i këtyre ceremonive si t’thushë madhështore të faljes së gjakut.
Erëmirë Krasniqi: Cka ishin fjalimet që i shkrujshit, edhe rreth cilave tema ishin?
Hava Shala: Unë do t’them diçka, e kam thënë edhe herave tjera edhe tashi do them diçka, ne… ish të burgosurit politik kemi udhëtu gjithmonë, kemi udhëtuar me një pasiguri t’vogël se nëse dalim, do t’kthehemi prapë te shpia, ose do t’kthehemi prapë aty ku jemi nisë. Për neve s’kemi qenë t’sigurtë që nuk mund t’arrestohem në rrugë e sipër, prandaj është dashtë gjithmonë t’kemi kujdes, mos t’bajmë gjëra me vete, shënime veçanërisht, sepse gjithmonë kish qenë një arsye pastaj për t’u ngarkuar gjendja jonë nëse do t’arrestoheshim. Dhe për këtë arsye, më vie keq, por fatkeqësisht unë nuk kam pasë mundësinë dhe disa shokë e shoqe tona të mbajmë të dhëna t’sakta për këtë. Por e di relativisht saktë se si ka qenë puna natyrisht.
Ne kemi… fillimisht i kemi organizu këto ceremoni në mënyrë të planifikuar, për shembull në Rugovë, në Rugovë të Hasit, në vende t’ndryshme për t’mos i numruar i kemi planifikuar se ka qenë qëllimi jonë me i sensibilizu popullin, njikohësisht me lëvizë pak a shumë botën e brendshme të njeriut n’atë kohë. Edhe më pastaj ato ceremoni janë bë si një apel, si një log ku njerëzit kanë tregu burrninë e tyre. Për shembull, tek Verat e Llukës ka qenë e planifikuar, kanë qenë rastet e caktuara të cilat i kemi përgatitë. Kanë qenë thirrjet, kanë qenë gojore në fakt, edhe s’kemi bë kurrëfar thirrje me shkrim, por njerëzit kanë ardhë, kanë ardhë me gra, me burra, me pleqë, me plaka, me t’rijë, me fëmijë, me familje. E pabesushme, e pabesushme!
Unë kujtoj që edhe nji civilizim të nji shkallës t’lartë e ka sjellë aksionin me vete. Ka shumë dimenzione dhe sigurisht njerëzit e ndryshëm kanë folë edhe për aspektet e dimenzionet e ndryshme t’aksionit, po unë kujtoj që aty njeriu i odës, aty gruja e shtëpisë, aty… është kapërcy vetë kufiri i jonë, vetë kufiri mendoj, burrat i kanë vnu vetes nji kufi bukur të vështirë në odën me burra. Gratë e kanë pasë nji kufi që me kohën… i jap vetes të drejtë me qujtë edhe një vetëkufizimi, gruja e parë e ka konsideru normale mbetjen në shpi. Dhe njeriu që rrin vazhdimisht në shpi, nuk beson ma në forca t’veta që mund ta çojë ma përpara. Ato gra, ato burra, ata njerëz dulën nga oda, dulën nga shpia, panë, dëgjunë, e panë një forcë madhështore që njeriu mund ta kapërcejë vetëveten, dhe natyrisht se mund ta kapërcejë edhe kufirin e armikut patjetër pastaj. Dhe kjo forcë, ky emancipim mbetet në kujtesën time dhe sigurisht mbetet në kujtesën e popullit.
Shpesh herë pastaj në kohën e luftës kur i kam parë gratë në televizor ose… gjatë përkthimeve të ndryshme, kur kam përkthy për gratë që kanë ardhë vetëm me fëmitë nëpër bjeshkë, nëpër… fusha të minuara ndoshta, nëpër zona të vështira. Por kanë ardhë dhe kanë qenë të vendosura, kam thanë, ndoshta ka qenë nji sprovë n’atë kohë, sikur gratë e kanë provu tek vetja forcën të cilën më pastaj e kanë realizu si t’thushë, e kanë pasë me vete në kohën e luftës. Kujtoj, ka qenë një lloj provimi si t’thushë i vetëvetes.
Ndoshta, është e rëndësishme në këtë pikë, me thanë diçka, diçka të veçantë. Në kohën kur duke hyrë në odën e burrave, burrat aty-këtu e kanë pa se ajo bota pak a shumë e gurëzuar e odës, ka fillu me lëvizë. Dhe jo rrallë kur ka ardhë fare afër tek marrja e një “Po-je”, që do të falet gjaku, sikur ka qenë një frikë ndoshta nga burrat, që po e humbin atë rendin e odës së burrave, sikur, sikur ka qenë një lloj edhe me lëvizë ka njeriu një lloj frike, nuk din se çka po bëhet ma tutje. Me fjalë tjera, ka pasë raste kur burrat kanë thanë, “E shofim deri javën e ardhshme”. Për shembull, nji rast në Isniq tha, “Pothuajse u bo pajtimi”, ose “U dha fjala për t’u pajtu”. Dhe burrat thanë pastaj, burrat e odës që, “Ne edhe po ta falim është e mundur që gruja e të vrarit dhe fëmitë e tij munden mos me qenë dakord edhe munden me thy fjalën tonë, besën tonë”. Edhe, mbaj n’mend që kam qenë ulur afër Myrvetes dhe… also [pra] me fjalë tjera, mes Myrvetes dhe profesor Anton Çettës dhe unë i thomë profesor Antonit pakës me një zë t’ulur se, “A do t’guxonim unë dhe Myrvetja me shku tek gruja, nëse osht’ kaq e rëdësishme për kta?” Edhe për neve ishte gjithësesi e rëndësishme, po kishte fillu burrat për herë t’parë me bo nji lloj shmangie nga rendi i odës dhe nuk e dijshim se sa është frikë e burrave që po dalin a odës, sa është nji pretekst për t’mos e thënë fjalën e fundit pozitive. Dhe ai thotë, “Burra, ne e kemi dy burrnesha, i kemi sy studente” siç ka ditë profesor Antoni ma s’miri me e thanë. Thotë, “Ne kishim dashtë për juve me iu lehtësu, kishim dashtë me i çu këto me bisedu me gratë që ju mos me pasë atë barrë me gruan e të vrarit”.
Dhe ne shkumë për herë t’parë, shkuam… ishte hala para takimit tek Verat e Llukës. Dhe shkuam ne tek gruja, dhe ajo vjehrra silleshte, ishte e shqetësuar, ishte nana n’fund t’fundit e djalit që e kishte humbë, edhe ne e lutëm pastaj ate. I thashë që, “Ne na kanë çu burrat”, në fakt bëmë një lëvizje fjalësh se burrat nuk na kishin çu me bisedu veç me gruan, e me përjashtu vjehrrën nga biseda se si kish qenë fare biseda ashtu e detalizuar. Po ne i thamë që na duhet me bisedu vetëm për vetëm. Sigurisht asaj nuk i ka ardhë shumë mirë, po nuk tha diçka, ishte e sjellshme dhe ne mbetëm vetëm për vetëm. Dhe ne e konfrontuam gruan.
Erëmirë Krasniqi: Çka i thatë?
Hava Shala: Ne i thamë që burrat janë dakord, ata janë të shqetësuar se ti mundesh mos me qenë dakord dhe djemtë e tu kur t’rriten munden nëse nana nuk është dakord dhe është gjysmë falje. Edhe ne bëmë pakëz një gjysmë lëvizje me fjalët edhe ajo tha, “Jo, une nuk du fëmive t’mi me iu lanë bela. Fëmija e mi janë të vegjël, nëse burrat kanë thanë ashtu dhe sot po bëhet diçka edhe për t’ardhmen e fëmive” se ne folëm pakëz për një t’ardhme tjetër t’Kosovës dhe t’ardhmen e fëmijëve t’saj dhe gjithë fëmijëve t’Kosovës. Ajo tha, “Atëhere nga ana ime, edhe unë e jap fjalën si burrat atje” (buzëqeshë).
Ne shkuam edhe thamë që ajo ka dhënë fjalën edhe nuk e diskuton përgjigjen e juve, ishte nji lloj diplomacie. Edhe mirëpo për çudi ata pastaj nuk e kanë thanë, “Po-në” që ne shpresonim që do ta thonin. Dhe profesor Antoni iu tha që tash kemi një situatë të re, ju lutem mendohuni deri herën e ardhshme, dhe herën e ardhshme shpresojmë që pastaj është një përgjigje burrnore. Dhe herën e ardhshme ata erdhën tek Verat e Llukës dhe e falën gjakun. Një rast kështu për ta ilustruar.
Një rast tjetër për ta ilustruar kur ka qenë n’pytje roli i gruas dhe kapërcimi i këtij kufirit që ne shpesh herë i kemi vnu vetes ose për shkak të rrethanave sociale, politike janë krijuar statuset e këtilla. Kishim një rast në Morinë, dhe patëm shku me Musën, Musë Berishën njërin prej shokëve tanë të mirë, aksionist i takimit t’parë. Dhe, u dashtë me ecë bukur naltë, atje ishte problem me shku, ama shkumë ne të dytë. Dhe, plaku tha, “Me mua s’mund, s’keni nevojë me bisedu. Unë jam i bindur që duhet me u falë gjaqet, po ai është vëllai i gruas time, unë s’e kam as me Kanun as me ligj të drejtën me e falë ose mos me falë gjakun e vëllaut të gruas. Po gruaja ime është,” tha, “në dhomë e saj”, m’përcjelli deri aty, tha, “edhe me t’thanë sinqerisht, ajo është sëmurë prej se ka marrë vesh qe ju keni me ardhë”. Edhe unë hyra brenda, edhe ajo ishte vërtetë ishte ratë edhe e lodhur, e mërzitur. Edhe i thomë që kam ardhë, thotë, “Po e di, m’ka thanë edhe vajza”, vajzën e kishte mësuse dhe ajo ishte atë ditë në shkollë, si mësuse punonte.
Dhe, i sjelli pak me fjalë, m’vinte keq, ishte e lodhur, ishte e mërzitur, ishte ma shumë e sëmurë nga mërzia se sa që ishte e sëmurë. Por, e kisha t’qartë se me atë duhesha t’flas ndryshe dhe ajo tha, papritur provoj pakëz me e shmangë bisedën edhe po thotë, “Qysh erdhët rrugës?” tha, “Se kta qafira shumë kujt po ia zojnë pritën” n’atë kuptim, e ia bëjnë rrugën vështirë. Thashë, “Ata bëjnë punën e tyre, ne e bëjmë punën tonë”. Ajo tha, “Po. Po, unë e kam vështirë, e kam edhe motrën tjetër, e kemi pasë veç nji vëlla t’hastretit e na u ka mshelë”, kishin qenë të rrethit t’Deçanit. “E na u ka mshelë gjinia, për ne s’ka gja ma tragjike, ti e din vetë çka domethanë bija pa gjini”. Edhe une i thomë, “Po sigurisht e di, prandaj kemi ardhë, tu e ditë që është diçka e vështirë, se për gjërat e lehta sigurisht që s’kish pasë nevojë me ardhë”. Po thashë, “Unë du me ta bërë një pytje edhe du me ma dhanë një përgjigje prej zemrës”. Thashë, “Sikur t’ishte sot vëllau yt gjallë, për një moment, sikur t’mundem me ia dhanë shpirtin edhe me bo t’mundshme ai me m’dhanë sot nji përgjigje. Dhe do ta pysja sot, a ma me qejf do t’ishte gjaku i tij… a ma me qejf do ta falte gjakun e tij për interesin e t’ardhmes t’këtij vendi, apo do ta lente gjakun e pafalur dhe do t’ishte i panderuar? Qysh mund t’mbesin sot gjaqet e pafalura e panderuara?” Edhe ajo… {vnon dorën tek faqja} e mbaj n’mend, u çu rreptë prej shtratit, u ulë në fakt, edhe “Ah,” tha, “m’ke zanë ngushtë” tha, “po pasha Zotën, ai ka qenë nji trim, nji djalë sokol ka qenë”. Dhe tash po rrënqethem kur po e kujtoj atë bisedë. Edhe thotë, “Jam e sigurtë që ai do ta falte gjakun e vetë”. Edhe ka mbetë një copë heshtje mes nesh, edhe tha, “Kqyre çika e nanës, hajt shko. Merre atë shokun tand e shkoni te shpija. Une flas me motrën time. Çika ime m’ka thanë, ‘Kur t’vij, du me dëgju diçka t’mirë prej teje’”, çika e saj, mësusja. Thotë, “Kjo punë osht’ e kryme”. Edhe ka dalë na ka përcjellë deri tek oborri, është përshëndetë me mua edhe Musën, ajo që ishte shumë e sëmurë, papritur i erdhi një forcë (buzëqeshë). Edhe ka ardhë pastaj, çika e saj ka ardhë prej Morinës edhe e ka falë gjakun tek Verat e Llukës.
Ka mjaft e mjaft raste për t’u ilustru, por në këto raste e kam pa se populli ka forcë me i kapërcy këto kufijtë e vetë siç e thashë, të qenurit grua ose të qenurit veç burri i odës ose të qenurit veç burrë, ose të qenurit vajzë. Domethënë, nga të gjitha anët është kapërcy ai vetëkufizimi i popullit edhe u bo nji forcë shumë e madhe që i kapërcei pastaj edhe kufijtë gjeografik të Kosovës, kufijtë politk të Kosovës ma mirë me thanë. Është rritë pastaj aksioni edhe në trojet shqiptaret në Maqedoni, edhe në Preshevë e Bujanovc. Ne kemi pasë shokë gjithandej. Edhe në Mal të Zi, edhe atje ka qenë nji rast shumë karakteristik i një familjes, jo s’ishte asimiluar por që kishte flamurin në fund të arkës. Secili rast është një rast ilustrues dhe secili rast për të njejtën gjë. Njerëzit e kanë kuptuar, qëllimi është jo personal, jo individual, jo interesi i ngushtë, por është thjeshtë e ardhmja që duhet të ishte patjetër tjetër fare nga ajo që ne përjetonim n’atë kohë.
Erëmirë Krasniqi: Çka u thujke për gjakmarrjen nëpër oda, që ajo është e… huja, që një kohë është mendu që ose është e hujë, ose na ka mbetë prej…
Hava Shala: Këtë e kanë thanë ma shumë njerëzit që kanë pasë nji mendje t’arsimuar, dhe ka qenë mirë që osht’ thanë. Por unë t’them sinqerisht, unë nuk e kam dëgjuar prej atyre që kanë qenë brenda problemit, nuk është qujtë gjakmarrja e huja. Është thanë që gjakmarrja është e huja, po unë personalisht nuk mendoj që gjakmarrja është e huja. Gjakmarrja është e huja në kuptimin që janë krijue shumë rrethana për t’u vra njerëzit n’mes veti. Për shembull, sa toka ka qenë jo mirë e përcaktuar, cila është hisja ime, cila është hisja jote? Pa dyshim regjimi aktual i asaj kohe ka krijue mjaft rrethana, kam qenë shumë e bindur që kanë qenë, rrethanat kanë qenë shumë armiqësore. Rrethanat janë kriju kur njeriu pastaj në mungesë të ligjit, në mungesë të drejtësisë, njeriu ka vra veten. Vrasje ka pasë në kohë edhe në Evropën Perëndimore, i kam lexuar pastaj edhe kanunet e ndryshme, edhe në Angli janë vra njerëzit, edhe në Francë janë vra njerëzit, edhe në Gjermani në kohërat e Mesjetës kur nuk kanë funksionu hala ligjet. Sikurse më pastaj ligjet civile në kohën e Evropës t’civilizuar. Domethanë, vrasja ndodhë aty ku mungon drejtësia, aty ku drejtësia nuk është drejtësi, nuk është e barabartë për të dobtin, për të fortin, për të pasurin, për të varfërin.
Mirëpo, është thanë ashtu e ka dashtë koha të thuhet ndoshta. Unë nuk e kam thanë për veten ashtu, une e kam thanë secili jemi të obliguar të bëjmë diçka. Për mu është e dhimbshme pikërisht kjo, duhet të theksohet që ndoshta fakti që ne kemi hy brenda, ndoshta fakti që ne kemi thanë njeriut, “E kuptojmë dhembjen tande, jam plotësisht nën lëkurën tande, jam plotësisht në… e gatshme me hy nën lëkurën tande, edhe pse është e pamundur ndoshta plotësisht me e ndi dhembjen e tjetrit”. Ai solidarizimi, ai solidariteti në rrafshin e dhembjes, ka lujtë një rol shumë t’rëndësishëm. Duhet ta them, njeriu është ndi i mirëkuptuar, ti e ki njoftë niherë dhembjen e tij, e ki bartë [atë] njeri me vete, i ke dhanë forcë, e ke ngritë mbi dhembjen dhe i ke thanë, “Dhembja ka kuptim, mund të shërohet, mund të lehtësohet, mund të marrë një kuptim krejt tjetër fare nëse bëjmë diçka kundër vrasjeve t’matutjeshme, dhe unë e kam këtë forcë për ta bërë këtë burrni.”
Dhe ajo që ka qenë një moto e rëndësishme është, “Vetëm ata që janë burra, janë të fortë, janë njerëzorë kanë forcë me bo këtë akt kaq madhështor”. Jo njerëzit, është thanë me një mënyrë është thanë, jo direkt, është thanë, ata që janë burra, në kuptimin jo të gjinisë mashkullore, po burra në kuptimin e parë t’fjalës së odës burra – njerëz me karakter, njerëz me moral, njerëz me vetëdije t’lartë, njerëz me gatishmëri për t’sakifrikuar, njerëz atdhetarë, ata i kemi qujtë ne burra. Ata edhe e kanë shtri dorën e pajtimit.
Unë mbaj n’mend njiherë me nji vend, nuk du me i dhanë emër fshatit, edhe pse e kam thanë njiherë publikisht. Ne biseduam, biseduam, biseduam, biseduam edhe ai burri tha, “Jo! Nuk e fali!” Edhe profesor Antoni, kurrë nuk e harroj, i tha, “E kuptoj që nuk e fal” edhe ai tha, “Eh pra”, n’atë kuptim shyqyr që po m’kupton. Ky i tha, “E kuptoj që nuk mundesh me falë, se duhet burrni shumë e madhe për me falë sot”. Edhe ai e mbylli pastaj, nuk e… diskutoi ma tutje, e morri vesh se cila është. Dhe ai edhe nuk e çoi matutje, edhe i la nji porosi pastaj atij, domethanë, “Nëse ke forcë, nëse ke burrni”, që veç e thashë në mënyrën time cila ishte burrnia, atëhere do ta falësh gjakun. Me fjalë të tjera, ka qenë me e qartë kush e fal gjakun. Mosfalja e gjakut në atë kohë, në ato rrethana ka qenë, ka qenë për mua dhe për shumë kënd, një lloj egoizmi, ani se une kam mirëkuptim për dhembjen e njerëzve, ama ti ke dalë dhe je vrarë në rrugë dhe s’ke pasë kujt t’i merr gjak. Nga policia, nga ushtria, je arrestu, je torturu, je… je ardhë n’kufirin e jetës edhe kujt ke pasë për t’i marrë hak.
E vetmja hakmarrje ka qenë t’luftosh për jetën dinjitoze. Njerëzit që s’kanë pasë forcë me falë gjakun, kanë pasë nji problem me veten, kanë pasë nji problem me veten, s’kanë pasë forcë. Për çfarë arsye? Mund t’shikohet secili rast veç e veç, por megjithatë, me shumicë, njerëzit kanë tregu nji forcë dhe kanë bërë nji burrni të jashtëzakonshme, nji burrni që ka kapërcy shumë e shumë, veç atë burrninë e definuar të burrit të odës së burrave.
Erëmirë Krasniqi: Kur filloi aksioni, u shpërndatë në viset tjera shqipfolëse. A shkojshit edhe ju atje?
Hava Shala: Po, kemi shku. Për shembull, ne kemi nda, jo në mënyrë të prerë, po ka qenë e vetëkuptushme dikush do t’shkojë në Mal të Zi, dikush do shkojë në Maqedoni, dikush do shkojë në Preshevë e Bujanovc, dikush do shkojë në këtë zonë, dikush…. Varësisht prej rasteve të vështira ose nismës, osht’ dashtë me qenë dikush me përvojë dhe dikush që ka qenë i nderuar në…. E mbaj n’mend në Malësinë e Gollakut, patëm shku nihere me Akile Dedincën, me Rrahman Dinin dhe me ni shoqe tjetër që e ka njoftë ma shumë Akilja, m’vjen keq po nuk ia mbaj n’mend emrin. Rrahman Dini ka vdekë menjëherë pas luftës, ka marrë pjesë në luftë. Ka qenë njeri i mrekullushëm, njeri pa anime politike, pa parti, pa… thjeshtë nji person atdhetar. Kemi shku në Gollak, në një fshat në Gollak. Edhe, edhe atje ishte… e lamë veturën poshtë edhe shkumë atje naltë dhe bisedumë edhe ka qenë shumë interesante ajo pritja që na bëni burri i asaj shtëpije.
Tha, “Mirë se keni ardhë se kurrë ma mirë s’ia keni qëllu”. Edhe ne filluam ato ceremonitë, “Si jeni, tek jeni?” Edhe tha, “S’keni nevojë hiç me m’tregu kush jeni, unë e di kush jeni”. Tha, “Edhe po ju thomë edhe diçka, keni ardhë në kohën e duhur. Jo që s’ka pasë burra t’mirë e që s’ëm kanë ardhë ma përpara n’odë.” Tha, “po, ose m’kanë ardhë burrat e mirë n’kohë të keqe, ose m’kanë ardhë burra të këqi në kohë të mirë”. Tha, “Edhe asnjëri s’është përputhë, s’e ka gjetë momentin. Ju keni ardhë,” thotë, “njerëzit e mirë në kohën e mirë”. Kurrë nuk e harroj! Ka qenë diçka, nji formulim i jashtëzakonshëm i tij. Dhe biseduam edhe përafrohem rastin edhe na përcolli. Natyrisht asnjë rast nuk është falë në herën e parë, po që në herën e parë e ke ditë pak a shumë se “dita e mirë shihet në mëngjes”, thotë populli.
Pastaj na përcolli ai deri poshtë, deri jashtë edhe ai kishte… ne ishim, duhet t’them edhe diçka. Ne kemi qenë t’shumtën e rasteve, për nji vit rresht, t’shumtën e rasteve kemi qenë gati të pa hongër e pa pimë sa duhet. Këtë duhet ta them publikisht, ta tregoj, ta ilustroj me ktë rast në Gollak. Kur dolëm jashtë, ai tha, i kish pasë dhentë jashtë në shpat edhe sa për t’biseduar unë i thomë, “Paske dhenë të mira.” Thashë, “A po e zini djathin e mazitur apo t’pamazitur?” Edhe ai po thotë, “Ku merr vesh ti…” Jo {korrigjon veten} “A pe shitni djathin e mazitur apo t’pamazitur?” Tha, “Ku merr vesh ti për dhenë?” Thashë, “Kur kam qenë e vogël, jam rritë me dhenë. S’i kam pasë shumë qejf, po djathin e mazitur e kemi shitë, e t’pamazitur e kemi hangër te shpija”, me shaka edhe pse ishte diçka e vërtetë domethanë. Në familjet e mëdhaja s’ka qenë gjithmonë jeta qysh është dukë. Edhe ai thotë, “Ha, ti e din çka është djathi i mazitur?” Thashë, “Po, e kemi hangër kanjiherë, veç është shitë”. Edhe ai thotë, “Pritni pakëz”. Edhe e thirri grunë e vetë për emër e thotë, “Gruja jeme i ka qitë bukët n’qerep, edhe janë bukët e nxehta. Nuk keni me shku pa e marrë nji copë bukë të nxehtë me djathë t’pamazitur se unë nuk e shes krejt djathin e pamazitur”. Edhe nuk na la me shku edhe shkoi shumë shpejtë, e ndau një bukë të madhe n’katërshe, ne ishim katër veta. Edhe e kishte futë nganji copë të madhe t’djathit të pamazitur, djathi i pamazitur është djathi që s’i merret maza, është i mirë, është i shijshëm.
Dhe ne hangrëm aty bukën dhe ecëm ma tutje, Rrahmani ndjesë pastë tha, “Kurrë n’mos ia paqe pa hajrin dhenëve tuja, sot ia pamë hajrin” (qeshë). Ne hongrëm bukë atë ditë pas nji kohe shumë të gjatë, edhe jo rrallë ne kemi qenë pa hangër e pa pi, por kemi me kohën, njerëzit kur kemi kalu fshatërave na kanë qitë diçka me hangër, me kohën. Jo kanë gatu si te Verat e Llukës, në mënyrë krejt vullnetare kanë gatu fshati, ose veç kanë dëgju për shembull n’Istog kanë dëgju që jemi aty. Njerëzit kur kemi dalë na kanë pritë me pite, me gjëra që ata kanë… secili në mënyrën e vetë kanë kontribu. Ama, e mbaj n’mend, jo rrallë ka qenë me t’vërtetë ne kemi metë pa hangër pa pi. Sidomos për shkak se ishte edhe ora policore prej orës tetë, ishte mundësia për t’shku te dikush me hangër darkë, ose m’u kthy te shpia, ishte bukur e vështirë. Edhe kjo ka qenë nji fakt.
Erëmirë Krasniqi: Për çfarë arsye, po mendoj ku e gjejshin këta motivin me falë gjakun, meqenëse nuk ishin t’u jetu nën trysninë e Serbisë n’Kosovë? Çka ish motivi i tyne?
Hava Shala: I njerëzve jashtë Kosovës po mendon?
Erëmirë Krasniqi: Po.
Hava Shala: Aty ishte ndjenja, populli ishte, populli ishte kompakt, ishte ndjenja patriotike, ndjenja atdhetare, ndjenja se duhemi me qenë bashkë, jemi bashkë padrejtësisht jemi të ndarë. Ka qenë shpesh herë e thënë në kontekste t’ndryshme, populli është si një lum, kur lëvizë, atëherë është i tëri, nuk mundesh me thanë, “Kjo pjesë le t’rrin anash”. Dhe kështu ishte edhe populli, pjesa e popullit shqiptar në atë kohë, hala në Jugosllavi.
Erëmirë Krasniqi: Qysh u përmbledhë Aksioni i Pajtimit t’Gjaqeve?
Hava Shala: Në fakt, ne patëm mendu për nji vit me qenë aksioni i pajtimit t’gjaqeve me kusht që me u kriju nji vetëdije e re, me kusht që me u dhanë nji porosi e qartë, jo me gjakmarrje. Me kusht që me u kriju nji kulturë tjetërfare e bashkëbisedimit t’problemeve, ne nuk kemi shkuar thjeshtë për gjakun. Ne kemi folë edhe për shumë gjëra tjera, kemi folë për jetën, për mungesat, për mundësitë. Ka qenë nji aksion shumë ma komplet se sa… me ndonjeri kemi shku për faljen e gjakut dhe kemi folë veç për gjakun, ne kemi folë edhe në të ardhmen, ne kemi folë edhe për rrethanat aktuale politike, për kufizimet, për padrejtësitë, për mundësitë e reja që do t’kishte populli nëse do t’ishte i lirë, për mundësitë tona si popull, për aftësitë tona, për ni jetë paqësore.
Ne kemi shikuar, ne kemi konfrontuar shpesh herë veten tonë dhe njerëzit me t’cilët kemi biseduar, me pamundësitë që i kemi dhe me mundësitë që do t’i kishim duke e potencuar atë që kemi mundësi, nuk na mungon asgjë, nuk kemi kurgjë mangut nga popujt e tjerë, veç rrethanat na kanë bërë të ndryshme. Moshkollimi është një pasojë e rrethanave, për shembull. Përndryshe, ne jemi si gjithë popujt tjerë. Domethanë, në një mënyrë e kemi ngritë nji vetëbesim tek njeriu me t’cilin kemi folë edhe nji… edhe e kemi nxitë nji vetëdije t’re për veten tonë sot dhe për veten tonë në të ardhmen. Prandaj, edhe e qujta nji lëvizje mjaft emancipuse, dhe emancipuse nuk e mendoj vetëm për gratë, e mendoj edhe për burrat, e mendoj përgjithësisht.
Erëmirë Krasniqi: E qysh… çka ndodhi me këtë participim të krejt qytetarëve? A erdh… kur u përmbyllë pajtimi i gjaqeve, a u ndi najfar ndryshimi imediat, naj lehtësim?
Hava Shala: Aksioni nuk përfundoi ashtu në mënyrë të prerë. Për shembull, me thanë me 2 gusht të ‘90-tës ka fillu aksioni, me 2 gusht të ’91-tës ka fillu. Aksioni nuk u përmbyllë në mënyrë të prerë dhe filloi ajo faza tjetër që quhet gjithmonë problematike, veçanërisht në Ballkan, ana politike, dimenzioni politik i aksionit t’pajtimit t’gjaqeve. Dhe pikërisht aty kujtoj që fillunë pakëz, nji lloj çoroditjeje e vogël nuk du me thanë se nuk është bërë edhe ma tutje punë e mirë. Absolutisht çdo pajtim i gjaqeve ka vlerën po aq t’madhe sa cilido pajtim që është bërë brenda asaj kohe, po sikur fillunë, “Jo unë”, “Jo ti”, “Jo partia”, “Jo mos partia”, “Jo kjo”, “Jo ajo” gjë që unë nuk kam qenë. Unë si person kam pasë trysni me deklaru se është bërë me iniciativën e kësaj partie, partia tjetër ka qenë kundër, unë kam thënë, “Jo”. Nuk ka qenë absolutisht e vërtetë ajo që aksioni është filluar nga një parti.
Ne kemi qenë, unë s’kam asnjëherë pas burgut me asnjë parti. Thjeshtë e kam pasë mendimin tim politik, jam ndi e kufizuar në parti të ndryshme politike, n’fund t’fundit është e drejtë e secilit me qenë. Por edhe të tjerët nuk kanë qenë patjetër në parti të ndryshme politike dhe është çështje krejt personale kush ku ka qenë. Po unë kam qenë e bindur, dhe ka qenë e vërtetë që aksioni nuk ka qenë pronë as terminant i një partie politike, absolutisht. Thjeshtë ka qenë nji lëvizje gjithëpopullore e të gjithë njerëzve me çfarëdo mendimesh politike, me çfarëdo partish politike pa asnji parti politike. Ka marrë pjesë kisha e xhamia, njerëzit e ndërgjegjshëm, njerëzit që e kanë dashtë, e kanë dashtë njeriun e lirë në ktë vend dhe lirinë e këtij vendi.
Për kte arsye nuk i lejoj vetëvetes me thanë qi ky ose kjo, ai ose ajo ka pasë ma shumë ose ma pak. Secili ka bërë për maksimumin e vetë dhe maksimumi na bën t’gjithëve t’barabartë. Nëse unë kam mund diçka ma shumë me bërë dhe tjetri ka mund ndoshta diçka ma pak se unë, po për të ka qenë maksimumi, për mu është njisoj. Ai ka dhënë maksimumin e vetë sikurse unë që kam dhënë maksimumin tim. Unë pastaj në gusht të ‘91-tës jam larguar nga Kosova dhe e di që atë kohë ka pasë filluar mu mbajtë mbledhjet. Natyrisht që ishte edhe qëllimi me i sistemu gjërat, duheshin fakte, une i kuptoj ato, por kisha përshtypje që një lloj shtrese politike ku pasqyroheshin edhe tendencat, inatet, lakmitë. Nuk ka qenë dominante, po ka qenë pak a shumë nji përzirje. Ka qenë diçka paralel me vetë aksionin. Kam dëgju pastaj, nuk jam dëshmitare e faljes t’matutjeshme, po ka pasë gjithënji matutje njerëz, grupe t’caktuar që kanë ndihmuar, kanë ndikuar.
Ka edhe ma tutje me siguri, gjithësesi është një punë humane, unë kam qenë e bindur që, kam qenë e bindur mesazhi është dhënë i qartë. Lëvizja ka qenë e pastër që nuk do t’duhesh me u kthy… qoftë edhe minimalisht, nji lloj tendence me personalizu aksionin ose me ia atribu vetëvetes ose dikujt. Unë kam qenë atëhere edhe jam edhe sot e bindur që aksioni ka pasë karakter gjithëpërfshirës, ka lujtë rolin e tij t’jashtëzakonshëm në mobilizimin e njerëzve, në ndërgjegjësimin e njerëzve, në emancipimin e njerëzve, ktë ndihmë e kam edhe sot, edhe atëherë e kam pasë.
Erëmirë Krasniqi: Ka pasë aktivistë nërradhët e juaja që janë persekutu? A kishe mujtë diçka me na tregu për këtë aspekt?
Hava Shala: Hmm, Nurie Zeka është faktikisht vajza e hallës time. Naser Veliun e kam njohur pak, fare pak, mos gabofsha nëse e kam takuar një herë, s’jam shumë e sigurtë, më shumë e kam… mos gabofsha e kam takuar një herë në Pejë, por s’ka rëndësi. Ajo, ata janë larguar respektivisht kanë udhëtuar bashkarisht për Zvicër me veturën e Naser Veliut. Dhe në atë kohë, koha e aksionit të pajtimit t’gjaqeve është si një shtëpi me shumë kthina. Dhe përveç asaj kthinës t’madhe t’ashtuqujtur Aksioni i Pajtimit të Gjaqeve, ka pasë edhe kthina tjera që kanë ndodhë lëvizje të ndryshme si pjesë e lëvizjes të asaj kohe.
Dhe një prej atyre lëvizjeve kanë qenë edhe angazhimi i njerëzve për ta hulumtu, për ta definuar gjendjen… që ishte n’atë kohë aktuale me helmimet, helmimet e studentëve të nxënësve. Ishte nji kapitull në kuadër të këtij kapitullit t’madh. Dhe, për aq sa unë di, Nuria ka pasë disa të dhëna nga një spital apo nga spitale të ndryshme të analizave të ndryshme të disa studentëve ose të njerëzve të helmuar. Dhe, ata janë nisë me shpresë që ndër të tjera ato analiza mund të bohen ma mirë në Zvicër dhe mund të dihet ma shumë sepse dikush i quante histeri kolektive, dikush i qunte helme ruse, dikush i qunte… Ishte një gjendje e padefinuar, ishte një lloj traume gjithashtu. Edhe ata janë aksidentu në Beograd. Është thanë, është shkru, është thanë, është dëgju se ata janë aksidentu qëllimisht. Për mua ka qenë e rëndësishme, pa marrë parasysh mënyrën e aksidentimit, Nurija, për Naserin di shumë pak. Për Nurinë, ajo ka qenë pjesëtare e Aksionit të Pajtimit të Gjaqeve. Është nisë me shku në Zvicër tek i vëllai dhe ka pasë këto gjëra që i thashë me vete, me dëshirë, me shpresë se mund të dij diçka ma shumë rreth ktyre gjërave. Kaq di unë dhe kaq them unë për veten time.
Por natyrisht që pa marrë parasysh a është Nurija, apo është Hava, apo është Ilirja, apo kushdo qoftë tjetër me çfarëdo emri. Nëse ti je përndjekë, ke qenë aktiviste n’çfarëdo mënyre për çështjen e atdheut në atë kohë, je arrestuar, faktikisht ti ke qenë e rrezikshme. Nuk është dashtë shumë për t’u definu si e rrezikshme nga policia dhe nga institucionet tjera.
Erëmirë Krasniqi: Arsyea pse ju keni emigru mandej, a ka pasë të bëjë me këtë?
Hava Shala: Po, ndër të tjera. Në qershor u mbyll fakulteti, unë kam dhënë provimin e fundit n’atë kohë, ka qenë Letërsi Popullore, edhe u ndalua është e njohur për t’gjithë. Në ndërkohë fillunë arrestimet të tjera, Myrvetja veç ishte arrestuar ma përpara, burri im më pastaj, se atëherë kam qenë e fejuar, ka qenë duke dhanë mësim n’atë kohë në shkollën “Shtjefan Gjeqovi” pjesërisht edhe në shkollën e… në Fakultetin Xehëtar Metalurgjik në Mitrovicë dhe atje i erdhi thirrja. N’atë kohën vinin thirrjet kolektive për… kolektive masive për ushtri dhe koha ishte shumë e vështirë. Dhe ne e kemi menduar për një kohë për t’u larguar si gjithë mërgimtarët e përkohshëm e t’përhershëm. Dhe ne jemi larguar në gusht pasi kemi lidhë kurorë ilegalisht në Baran, të shtunën msheftas, sepse ne nuk kemi pasë mundësi, thjeshtë në mënyrë krejt të ligjshme n’atë kohë me lëvizë. Ne e kemi pasë caktu nji datë për martesën pas dy muajsh, mirëpo gjithëçka ka shku krejt ndryshe. Arsyea ka qenë ajo, dhe të tjerat pastaj.
Ka qenë një dëshprim, një dëshprim për rrethanat politike. Unë kam pasë mendimin që politika sigurisht që politika pasive ka pasë…. Secili njeri ka një rol dhe mund t’bëjë diçka të mirë kudo qoftë. Dhe secila parti e asaj kohe sigurisht ka pasë një qëllim t’mirë dhe ka bërë diçka t’mirë. Dhe secilido politikan që e ka rreziku veten për t’thanë diçka, për t’bë diçka, për t’u organizu në çfarëdo mënyre, sigurisht ka bërë.
Unë për veten time, nuk kam qenë e bindur se shumë në mënyrë pasive mund të bëhet diçka. T’thomë sinqerisht unë kam qenë, kam qenë, kam qenë pak shumë e zhgënjyer, jo prej nji personi por përgjithësisht rrethanat. Njerëzit merrnin thirrje masive për ushtri, s’ishte rastësi. Tendenca ishte të gjithë me i heqë burrat. Ne ishim keq të organizuar, keq të organizuar për t’marrit me mend për mua. Ka qenë edhe një lloj dëshprimi t’thomë sinqerisht. Edhe ajo ka qenë një faktor. Edhe mbyllja e fakultetit, edhe… s’kam qenë shumë e bindur se mund të bëhet diçka veç me poltikën paqësore.
Erëmirë Krasniqi: Qysh e paramendojshe?
Hava Shala: Për shembull, për mua ka qenë e vështirë si njeri me pa poshtërimin, përndjekjen e përditshme edhe mos me bo kurgjo, me dalë në media me thanë diçka, e ka ajo rëndësinë e vetë natyrisht. Edhe shpia e madhe e ka pasë nji përfaqësus, e ka zgjedhë një përfaqësus, e ka zgjedhë zakonisht mashkullin ma t’mençur, e kanë çu në raste të ndryshme me e përfaqësu familjen n’festa ose n’vdekje. Me fjalë të tjera edhe Kosova atëherë, natyrisht e ka pasë nevojën me i pasë njerëzit që kanë bo diplomaci, që kanë folë mirë, kanë folë guximshëm. Pa dyshim, nuk du me thanë se veç kjo që unë kam menduar do t’ishte rruga e vetme. Njerëzit kanë mundësi të ndryshme, po sikur edhe veç kufizimi, veç kufizimi në një rrugë ishte për mu relativisht ngushtë, relativisht. Kam qenë e bindur që njerëzit duhet t’bëjnë diçka ma shumë. Unë kam qenë e bindur, siç edhe ma vonë e ka treguar jeta, që pa u organizu, atëherë kam mendu nji lëvizje guerille që lëvizë, e që nuk e len policinë lirshëm me lëvizë nëpër toka. Thjeshtë një lëvizje që kombinohet pakëz edhe me politikën edhe me diplomacinë edhe me… por edhe me lëvizjen n’rrafshin e përditshëm.
Për shembull, një herë i kam thënë një mësueses zvicerane, një herë kam pasë edhe ligjeratë për… po bëj një shkëputje t’vogël, për disa mësues zviceranë. Dhe një mësuse kur thashë une në këtë vit u çliru Kosova, e thashë spontanisht dhe ishte e vetëkuptushme për mua, thashë, “Gott sei Dank”, falë Zotit edhe ajo e bëri një grimasë që mua nuk m’pëlqei. Si një… sikur t’më thoshte, “S’ka kjo t’bëjë me mua nëse Kosova është e lirë ose jo, është shliruar ose jo”. Mirëpo, une i thashë… edhe ajo nuk tha kurgjë me t’vërtetë, ama une nuk munda me kapërcy atë farë, një lloj i veprimi diçka, diçka që nuk m’la rahat. E i them unë, them, “Po, unë duhet ta them edhe një herë që ka shumë rëndësi kjo që po e them unë, çlirimi i Kosovës, dhe ka rëndësi edhe për temën që sot po e bisedoj”. Tema ishte, “Bashkëpunimi me prindërit e kulturave t’ndryshme – mënyra, empatia”, edhe kështu me radhë.
Unë e kam bërë një kualifikim për komunikimin ndërkulturor në Zvicër. Dhe, i thashë asaj kçtë që po e them tash edhe për ju të dyve {i drejtohet të pranishmëve}, i thashë asaj, “Merreni me mend sikur ju t’kishit ardhë sot tek unë me një autobus nga një x fshat, me një autobus këtu dhe në rrugë e sipër, ju ndalë policia dhe ushtria e një vendit. Dhe, njëri polic hyri brenda edhe merr një mësus ma i vjetër që ishte n’mesin e atyre, ishin diku 20-30 vetë dhe ne me nji anë e marrim me mend se ky është shoferi, ky zotëriu këtu është shoferi. Dhe polici hyn, e merr shoferin ku jeni ju t’gjithë në autobus. E kthen me ftyrë prej jush, ia jep shuplakë në ftyrë, e pshtynë në faqen tjetër dhe i thotë, ‘Ulu!’, na shikon neve, zgërdhihet dhe i thotë, ‘Vozit!’” Them, “Prandaj ka rëndësi për mua ta thomë sot që prej kësaj kohe, me migrantët e tjerë që vijnë këtu, ka një tjetër histori. Dhe migrantët shqiptarë deri në këtë kohë, ka një tjetër histori, prandaj po e them këtë”. Në një mënyrë e inkorporova brenda temës që e kisha.
Dhe po e them tash në pytjen tënde, për mu ka qenë e pa marrun me mend m’u kufizu aq shumë jeta sa njeriu mos me mund me dalë n’pazar me shitë nji, fshatari me shitë nji thes pasul ose… e vetmja mënyrë për t’egzistuar, për t’mbiegzistuar, ose për t’u pshtyer, për t’u gjujtë, për t’u denigru edhe për t’thanë, “Mu m’mjafton edhe nëse dalë edhe vetë edhe dalë për t’dhanë nji deklaratë politike”. Unë po flas për veten time, shyqyr që nuk janë krejt njerëzit njësoj, po unë kam qenë prej fillimit e bindur që do t’duheshin edhe forcat tjera, jo kundër njëra-tjetrës por bashkë me njëra-tjetrën, ose krahas njëra-tjetrës. Kjo ka qenë përshtypja ime dhe një prej arsyeve t’thella që kam dalë, ose t’para që kam dalë ka qenë pikërisht kjo pikë e zhgënjimit.
Erëmirë Krasniqi: E qysh ka qenë mandej jeta jujë në Zvicër?
Hava Shala: Pastaj ne jemi larguar si refugjatë. Unë kam për vete një përvojë shumë pozitive në intervju atje, ka qenë rend të merresh dy deri në tri herë në intervju. Unë jam marrë niherë pak, fare pak sa për t’u njoftë dhe dy herë relativisht gjatë ku e kam… në mungesë të dokumentacionit është dashtë me qenë bukur i imtë rrëfimi për ngjarjet në Kosovë, për rrezikun, rrezikshmërinë, shkallën e rrezikshmërisë për veten tënde. Dhe une e kam rrëfyer ate, e kam rrëfyer duke shpjeguar rrethanat. Duke shpjeguar rreziqet, duke shpjeguar t’kalumen time edhe personale. Ka qenë e besushme, m’kanë dëgjuar që është përdorë edhe për verifkimin e deklaratave tjera pastaj. Dhe pas dy-tre muajsh, tre muaj të plotë jemi pranuar si refugjatë dhe kemi bërë rrugën tonë pastaj jetësore atje. Unë kam qenë me shëndet jo mirë, kam pasë shumë problem pas daljes nga burgu me këmbë, me shputat e këmbëve. Kështu që jam marrë fillimisht ma shumë me medicinë.
Burri im ka studiuar relativisht shpejtë, pjesën pedagogjike të matematikës, sepse nuk është pranuar ajo pedagogjia socialiste. Dhe relativisht shpejtë ka filluar me përkthime, unë n’anën tjetër kam qenë, kam filluar t’punoj si mësuese e Gjuhës dhe Kulturës Shqipe, atëhere falas sepse natyrisht kurset që janë financu nga ambasadat jugosllave t’asaj kohe, nuk janë financu ma tutje, e kuptushme. Dhe ne jemi mobilizu si migracion dhe kemi punu vite t’tëra, kemi punuar falas ose kryesisht falas. Ka qenë mirë për mua, ka qenë një përmbushje e vetes time në migracion. Pastaj ma vonë jam ba nanë dhe kam dashtë me bërë diçka tjetër për fëmitë, kam dashtë me sfidu pak veten me nji tjetër mënyrë të rritjes, me nji tjetër mënyrë të edukimit. Dhe kam bërë një shkollim për udhëheqëse për grupe t’lojes. Kam punuar katër vite me fëmitë në kohën e luftës, me fëmitë e traumatizuar kryesisht, me persona profesionistë të traumave, dhe jo vetëm. Kam punuar me shumë qejf, i du shumë fëmitë, shumë, shumë, shumë, shumë. Mbi të gjitha, i du njerëzit përgjithësisht.
Më pastaj, e kam parë që komunikimi ndërkulturor i njerëzve tanë me institucionet e Zvicrës, nuk ka qenë i thjeshtë, nuk ka qenë i lehtë. Njerëzit kanë qenë të frikësuar, njerëzit kanë qenë të shqetësuar, njerëzit kanë qenë të zorshëm, njerëzit kanë qenë… kanë ardhë, për shembull prej rrethanave të vështira në Kosovë edhe ka mendu që është e vetëkuptushme që, zvicerani veç pse e din që në Kosovë është vështirë, duhet me kuptu atë. Zvicerani pa folë nuk kupton, ajo që thua ajo është, ajo është pjesë e jotja. Përndryshe s’ka, s’është kurgjë e vetëkuptushme. Dhe institucionet njikohësisht e kanë pa që njerëzit vijnë, a nëse kanë punuar si udhëheqëse e grupeve t’lojes, kanë ardhë njerëzit edhe për t’i pru fëmitë, por edhe ndonjëherë kanë qëndru edhe nji orë edhe dy orë ma gjatë me shkresat e tyre, me këshillimet e ndryshme. E pastaj ajo qendra e kulturës ka qenë… ka ra n’sy që vijnë gjithmonë njerëzit.
Edhe nji ditë prej ditëve, m’viziton një grua që ishte udhëheqëse e një qendres profesioniste, e një byro e qytetit të Winterthurit që quhet Fachstelle Für Intergration Winterthur [Agjencia për Integrim e Winterthurit]. Thotë, “Kam dëgjuar, njerëzit vijnë tek ti”. Ata kishin pasë, përballë kanë një grua serbe, mirëpo njerëzit nuk kanë shku më tek ajo. Edhe pse ajo ka qenë një njeri i mirë në fakt. Mirëpo njerëzit s’kanë pytë atëherë, domethanë vetë gjuha, vetë emri ka qenë nji kufi në vetëvete. E kuptushme gjithashtu edhe ajo m’thotë se, “Kishim dëshiru shumë me ardhë pjesërisht me punu tek ne si këshilltare”. Dhe pastaj kam fillu edhe aty pjesërisht dhe tendencialisht kam qenë gjithnjë ma e kërkuar edhe pastaj bëra një shkollim plotësues për mësimdhënie në klasët heterogjene sepse mësimdhënia e kurseve t’ndryshme u intergu, u bo pjesë e integruse e shkollave t’rregullta. Për mu kanë qenë shumë interesante gjërat që bëhen ndryshe. Gjithmonë kam dashtë diçka ma ndryshe.
Edhe, kështu që e bëra edhe aty një shkollim një vit, pastaj kam ndjekë edhe nja dy module për komunikim interkulturor. Dhe në këtë pikë ndoshta m’ka ndihmu shumë, shumë, shumë, shumë komunikimi në Aksionin e Pajtimit të Gjaqeve. Mund t’them padyshim ka qenë një studim i llojit të veçantë, gjë që jam e bindur për këtë që po e them. Ka qenë përvojë, ka qenë një sprovë, ka qenë nji provim për mua. Dhe ndoshta edhe të tjerët e kanë vërejtë dhe më pastaj jam, kam qenë ma aktive. Një kohë të gjatë kam qenë si pëcjellje familjare, kam bërë shkollimin plotësus si mësimdhënëse në klasët heterogjene. Dhe, me këtë kualifikimin për komunikimin ndërkulturor jam kualifiku si pedagoge sociale dhe natyrisht që ajo ka qenë nji mundësi e re për mua. Dhe kam punuar dhe punoj edhe ma tutje me institucionet e ndryshme në rastet ku familjet kanë vështirësi, edukimi i fëmijëve është nji temë, fëmitë kanë mungesa ose pengesa të ndryshme. Familjet nuk gjejnë zgjidhjet të duhura, thjeshtë jam me nji përqindje prej 60 përqind punoj edhe sot e kësaj dite si pedagoge sociale.
Dhe, pjesërisht punoj 20 përqind si këshilltare në këtë byronë e qytetit të Winterthurit dhe dikun lëvizë, 10-5, 15-20, ma shumë ma pak, lëvizë një punë që e bëjë zakonisht vullnetarisht për njerëzit me nevojë. Për shembull, i bëj shkresat falas ose ju shkoj ndonjëherë falas për t’iu përkthy se s’ke çka ju merr, veç nëse ju merr shpirtin. Ky elementi në Aksionin e Pajtimit të Gjaqeve, ku njeriu e sheh se jo vetëm paraja është diçka që quhet përfitim, është edhe një ndjenjë e mirë, është edhe nji… ndjenja e solidaritetit është ndjenja shumë e fuqishme tek unë, edhe besoj tek shumë njerëz. Dhe këtë e bëj për qejf, e bëj ma tutje varësisht nga rrethanat, nga shëndeti. Kurse burri im punon si mësimdhanës i matematikës në… edhe ai ka qenë tri vite i burgosur politik ma përpara. Dhe punon edhe ma tutje si mësimdhanës i matematikës në gjimnaze të ndryshme.
Erëmirë Krasniqi: A kishit dashtë edhe diçka tjetër me shtu? Po mendoj që qitu mujmë me e përmbyllë.
Hava Shala: E kam dëgjuar një herë nji shok i imi, ai i cili ka qenë, ka qenë lart i ranguar në politikë, shok dhe i afërm i imi. Thotë, pas ardhjes time prej Zvicrës thotë, “Ti e ki bë mirë, e ki kry punën tande dhe tash shikoni jetën tande”. Edhe ajo m’preku pak a shumë sepse nuk ishte ashtu. Ai mendonte se nëse njeriu është larg, edhe atdheu është larg. Varet qysh njeriu, çfarë marrëdhënie krijon me atdheun. I ngjan ndoshta një lloj vetëlavdërimi, po për Kosovën mund të them deri tashi me siguri ka mbi 200-300 vorträge [Gjermanisht: ligjerata] quhen, referate; takime me studentët, me mjekët, me institucione të ndryshme ku flas për rrethanat, për njeriun, për nevojën që ka njeriu për t’u kuptu për t’u përkrahë. Edhe tash e kësaj dite, tash para pak ditësh, isha në shkollën e lartë pedagogjike në Lucern. Dhe, shkëputja ime nuk është… nuk është bërë as shkëputje fizike dhe absolutisht jo shpirtërore për mu. Edhe kur i qortoj shokët e mi që janë në politikë, i kritikoj, e bëj për shkak se e dua Kosovën.
Kosova nuk është pronë e jona, kam frikë që, kam frikë që… këtë nuk do ta them publikisht, por po e them që kam frikë që një shumicë e njerëzve dhe shumicë e tyre janë shokë të mi nga e kaluara, e kanë harruar mesazhin që ne ju kemi dhanë të tjerëve. Dhe kam frikë që kjo Kosovë për t’cilën kam shpresuar që edhe nëse vetë nuk mbijetoj, të paktën të rinjët, fëmijët, njerëzit e këtij veni, do t’kanë të drejtë ta bëjnë një jetë me dinjitet, nuk është e tillë. Kam frikë që ata, ne të gjithë mbajmë përgjegjësi për nji gjurulldi të Kosovës së sotme, të cilën nuk e kemi ëndërruar të këtillë. Prandaj, shkëputja ime nuk është as fizike, as shpirtërore me Kosovën. Dhe lidhja ime me Kosovën fatkeqësisht është hala një dhimbje, është një lidhje që ka dhimbje në vetëvete për faktin se njeriu është hala i varfër për shkak se kam frikë që është kuptuar keq që atdheu është bërë pronë e njerëzve t’caktuar. Më dhemb shumë ma shumë se sa në kohën kur kemi menduar i huaji e hanë tokën, neve, njerëzit, të ardhmen, të tashmen. Mundohet me ndryshu të kalumen sepse ajo ka qenë për mua e vetëkuptushme, ka qenë ai i huji që nuk na ka dashtë ekzistencën tonë. Lidhja ime me Kosovën sigurisht do t’jetë deri në thënie popullorqe, deri në dërrasën e varrit (buzëqeshë). Kaq kisha dashtë me thanë. E dua hala Kosovën. Për mua është hala ajo Kosova e andrrave t’mija, kam frikë me iu kthy plotësisht Kosovës së tashmë sepse kam frikë mos zhgënjehem tërësisht dhe nuk dua t’zhgënjehem tërësisht.
Erëmirë Krasniqi: Shumë falemnderit.
Hava Shala: Falemnderit edhe prej jush.
