Mimoza Paçuku: A mund të na tregoni diçka për fëmijërinë tuaj, si e përkujtoni ju fëmijërinë tuaj?
Safete Rogova: Ne, që e kemi një moshë, e kujtojmë me kënaqësi atë kohë të bukur të fëmijërisë. Jam e lindur në Gjakovë, në një qytet të bukur të Kosovës, në një familje që kishte shumë fëmijë, ne ishim shumë fëmijë në familje. Babai im edhe nëna ime punonin zanat, kështu që nuk e kishim vështirë me egzistu meqë ishim shumë fëmijë dhe duhej të na vishnin, ushqenin, shkollonin. E për fatin e mirë edhe lagjia ime ka qenë përplot më fëmijë, prandaj unë kam shumë kujtime të bukura nga fëmijëria ime.
Në lagjën time kishte një shkollë, një xhami, por ishte edhe një teqe.[1] Në Gjakovë, nëse e dini ka shumë teqe, edhe meqë shkollën e kisha afër, mbasdite fëmijët e lagjës, kur kishte ceremoni në teqe. Shkonim bashkarisht, edhe aty përjetonim… meqë nuk kishte të ardhura në atë kohë në Gjakovë, përjetonim një lloj shfaqeje, atëherë, shelirtë ishin veshur me ato gjylet e gjata shumë interesante, dhe bënin atë ceremoninë e teqeve. Te ne ishte shumë atraktive si fëmijë, ishte shumë atraktive edhe meqë nuk e dinim se çka është teatri, mendonim se aty po ndodhë një teatër, po ndodhë një shfaqje. Kështu që më vonë, shpesh e kujtoj, edhe në rini por edhe në moshën kur jam punësuar në teatër se fillet e para, apo atraksionin që unë të përcaktohem për teatër. Ka qenë pikërisht ajo teqja në lagjën tonë, që shpesh e kemi vizituar dhe jemi knaqë me gjithë ato ceremoni që ndodhnin aty.
Megjithatë, ishte kohë mbas Luftës së Dytë Botërore, Gjakova kishte përjetuar një shkatërrim të madh, domethanë familjet kishin vetëm sa me hangër, nuk kishim kushedi sa me u veshë bukur, nuk kishte edhe garderobë, nuk kishte konfeksione. Nëna ime, meqë ishim shumë vajza, shpesh ndodhte që t’i prishte ato dimia, se ajo veshte dimia në atë kohë, i prishte dhe krijonte fustana për vajzat, dhe ne shkonim me i ndihmu me gërëshërë me i pre, për t’u dukur sa më bukur. Shtëpinë e kemi pas një katëshe, me një oborr të madh, me një pemë të madhe në oborr me një mollë. Ndonjëherë kur bojshim ndonjë dreqni se ishim kështu fëmijë, edhe bënim naj dreqni, shkojshim nën gjethet e mollës, u fshehëshim {tregon me duar si janë fshehur}dhe nëna nuk na gjente, një kohë të gjatë nuk e dinte ku jemi fsheh… domethanë kemi shumë, shumë përjetime të bukura në atë kohë.
Në tavanin tonë kemi qenë dy shtëpia një katëshe, me kojshinë, dhe shtëpia jonë na bashkonte në një tavan {formon kulmin me gishtat e duarve}. Kështu që takimet e vajzave, meqë ne ishim të vogla atëherë tetënëntë vjeçe, i kishin n’tavan edhe të gjitha lojnat i bënim aty në tavan. Po them, ishte një kohë e vështirë atëherë, fëmijët s’kishin lodra, i krijonim lodrat vetë, merrshim shkopinjë, vendosnim do fytytra aty, do rroba ia bojshim shkopit, kështu që krijonim prej atij shkopi, krijonim një lloj kukulle.Tash që jam gjyshe, edhe kam mbesa, nipa, kanë shumë lodra, ndonjëherë i gjujnë lodrat, nuk dojnë me luajt me lodra, se i kanë të gatshme. Unë mendoj, se ndonjëherë duhet edhe fëmijët me i lënë me e kriju vetë atë lodër, edhe me u knaqë deri sa ta krijojnë atë lodër. E jo me e pas një kukëll të bukur, të shtrenjtë, ku luajnë, luajnë, e sheh, mandej e gjuajnë, domethanë, se bukuria e asaj kohe, e fëmijërisë time është se çdo gjë e ke kriju vetë.
Kemi pas një lopë në oborr, edhe meqë nuk kishte topa, kemi këputur, kemi nuk na thojshim (qeshë) qimet e lopës pak me ujë, dhe kemi kriju një llojë topi, ai ka qenë topi jonë, se nuk ka pas as top llastiku, as topa të tjerë. Çdo lloj lodre e kemi kriju vet dhe ajo ka qenë ajo bukuria, se te e krijon te fëmija një fantazi, një imagjinatë, çka don me bë prej asaj loje, se si don me lujtë, e tash fatkeqësisht edhe fatbardhësisht kanë shumë lodra, por që megjithatë i kanë të gatshme. Gjithëçka asht’ e gatshme. Unë mendoj se megjithatë fëmijën duhet me lënë me kriju vetë, me imagjinu vetë për jetën e vet.
Mandej fillon shkolla. Shkolla ishte afër, ishte një shkollë e bukur. Unë jam dalluar atëherë prej motrave të mia, sepse secila ka pas një prirje për diçka, e unë po duket e kam pas prirjen për aktrim. Kështu që menjëherë në vitin e –Irë,e –IItë, kam filluar me recitu bukur, edhe kanë vrejtë që unë kam një fije talenti, që dikur do të bëhem një aktore. Mandej vinin programet e shkollës, meqë po them nuk kishim garderobë, mësuesja jonë na krijonte fustana prej letre, ne i ndihmonim, ose kurorat prapë prej letre i thurnim {formon me duar kurorat}, edhe unë i kam shumë fotografi nga ajo kohë që i kriojnim kurorat prej letre. Fustanat prej letre, dhe kishim një program shkollor, ose me këndu, ose me recitu, dhe kështu që edhe shkolla të krijonte, të mundësonte, të zhvillojë imagjinatën e fëmijëve. Deri në vitin e –IVtë në atë shkollë ka pas shumë nxënës, kam pas shumë shokë e shoqe në klasë. Që të gjitha tash janë të një moshë, edhe kur shkoj najherë në Gjakovë, i kërkoj ku janë shoqet e mia të para gjashtëdhjetë vjeteve. E kryjmë klasën e –IVtë.
Meqë ishim shumë fëmijë, na është dashur të vinim në Prishtinë. Babai im kishte dëshirë që fëmijët t’i shkollonte në Prishtinë, pasiqë Prishtina ishte një qendër e madhe, me shkolla e me Gjimnazin, me Normalen,[2] por edhe me shkollën e Lartë, se atëherë akultet nuk ka pas në Prishtinë. Kur erdhëm në Prishtinë e ndjeva një pikëllim nga ndarja e asaj lagjeje, ndarja e atyre shokëve, shoqeve, mësueses që gjithmonë e kujtoj me mallëngjim, e që nuk është më në jetë. Por që edhe këtu shpejtë u adaptuam. Në rrethin ku u vendosëm është një lagje afër Gjimnazit “Sami Frashëri”, po them familja ime shpejtë u adaptua, për fatin e mirë ne fëmijët e patëm shumë afër shkollën. Këtu baba im me nënën vazhduan me punën e tyre. Ata kanë punuar jorganat, kanë punuar shumë për të na shkolluar që të dalim në rrugë të drejtë.
Kam kujtime të mira tjera prej Gjakovës, se në Gjakovë zakonisht dimrit bënë shumë ftoftë, binte shumë borë, edhe ajo bora e madhe najherë nuk u hapshin rrugët, se nuk kishte mjete për pastrimin e rrugëve, dhe kur kishim dëshirë me shku te halla, apo te tezja, babi im i ndjerë, domethanë një fëmijë e vënte këtu, një fëmijë e vënte këtu {vë pëllëmbët në shpatulla], edhe unë s’di si na mbante se ishte shumë borë e madhe, aq borë e madhe saqë nuk shihej njeri. Ai duhej për me mujtë ne me marrë frymë, me kalu nëpër gjithë atë borë. Këtu mandej ishte klima tjetër, ishte më e butë, Prishtina kishte një klimë më të butë, më nuk e kam përjetuar atë borën e madhe të Gjakovës, atë borën e fëmijërisë.
Këtu u vendosëm në një shtëpi të madhe, për fatin tonë në një oborr të madh, ne fëmijët tash që ishim rritë, e kishim një moshë dhjetë, dymbëdhjetë, katërmbëdhjetë vjeç, dhe meqë ishte nevoja, filluam t’i ndihmonim nënës me qepje jorganash, edhe unë si e vogël, edhe tash qepi aq bukur jorgana, e që tash s’ka nevojë, se jorganët qepen me maqinë. Ne, familja ime kemi qenë mjeshtër të jorganave, por ne të gjitha motrat, gjashtë motrat dhe tre vëllezërit, të gjithë qepim shumë bukur jorgana, domethënë përpos profesionit të shkollës, ne kemi mësuar edhe një mjeshtri, një zanat, e ajo na ka ndihmu shumë materialisht. Kemi punu, i kemi shitë për me mujtë me u shkollu, me u veshë.
Për fatin e mirë këtu e kam pas një shoqëri fort të mirë, por ne ishim një familje zanatlinjësh, e këtu, në klasën time ishin vajzat e funksionerëve, mos t’i përmendi tash emrat. Unë kur erdha këtu, ato të veshura bukur, atëherë me do zhipona, me do… dhe kthehna në shtëpi gati tu qajtë, më sheh nëna të mërzitur, edhe më thotë “Hë“, unë i them “Kisha vajzën e filanit në klasë, vajzën e fistekut [në klasën time] që visheshin bukur”, shkojshin nëpër qendrat e ndryshme atëherë në ishJugosllavi me u veshë, ajo më thotë “mos kini gajle, edhe juve kam me ju qepë fustana, dhe prapë ajo e shkreta, prish dimia, bën fustana, bën kurora, kështu që mundohej shumë me na i plotësu dëshirat që ne mos ta ndjenim veten që s’kishim çka me vesh, por unë nuk mundem me qenë e barabartë me bijat e atyre që ishin të pasur, që kishin shumë. Kështu që megjithatë nuk e kemi ndier atë pjesë, domethënë kur nuk kishim apo ishim pak më ngushtë, sepse prindërit tanë mundoheshin shumë për neve, fëmijët.
Prapë këtu më ndoqi ajo dëshira ime për me këndu, me recitu. Kam kënduar bukur, kam luajt balet. Atëherë nuk ka pas shkollë të baletit, por kemi krijuar prapë do pika, do këngë, që i kemi ditë përmendësh, edhe i kemi luajt ne vajzat e shkollës fillore. Ka qenë me të vërtetë një kohë shumë e bukur dhe e këndshme. Për shembull, kemi bërë gara se cila shkollë ka me fitu, për shembull në balet, apo këndim, apo recitim.
Për fatin e mirë në atë kohë, atëherë ka qenë shkolla Vuk Karagjiq[3] e tani quhet Elena Gjika[4] dhe në të gjitha garat ishim të parët. Keni pa se prej asaj shkolle kanë dalë aktorë, këngëtarë, doktora të njohur, tash janë dytre doktora në Amerikë, inzhiniera të njohur, domethënë thua ti, se ajo shkollë ka prodhu talenta, ka edukuar fëmijë që më vonë kanë mbërri shumë.
Në oborrin tonë përpos fëmijëve e vajzave, gjithmonë janë mbledhur vajzat e lagjës, dhe atëherë në atë oborrin tonë kemi krijuar skena. Meqë babi im ishte jorganxhi, domethënë punonte jorgana, zakonisht me mallin që vinte prej ishJugosllavisë, ishin disa sandeka të mëdhenjë{tregon me duar madhësinë}, ku futej pambuku ose pëlhura me të cilën punonte baba. Mandej kur zbrazeshin sandekat, unë gjithmonë e lidhi prej nga më erdh ajo ideja, që unë do të bëhem dikur aktore, dhe prej atyre sandëkave unë krijojsha lloj skene në oborr, me dy tre sandëka {hap duart sa sëndëku}. Në oborr kishim pemë, drunjë, dhe me do çarçafë krijonim perdet dhe lujshim një llojë teatri që unë nën vetëdije se kam ditë që po krijoj diçka, se unë kam talent edhe për teatrin, edhe se do të bëhem një ditë aktore. Po them këta janë hapat e parë që po lidhen me fatin që unë u bëra aktore.
Nëna ime lindi këtu edhe dy fëmijë. Ne shtatë ishim në Gjakovë dhe këta të dy, nëntë. Ishte nëna shtatëzënë, ne nuk e dinim, se meqë ajo vishej me dimia nuk e kuptojshim që ajo ishte shtatëzënë. Deri vonë, deri para lindjes, ne e merrshim shumë normal në dimia, shlirë, kur deri në një moment po thonë “Nëna është para lindjes”, “Ku, çfarë lindje, ku është barku?!” nuk dallohej. Lindë motra ime e vogla, IgballjaIgo, dhe “Igball” do të thotë: ”Fat mirë”, dhe nëna na solli “Fat të mirë.”
Është interesant se zakonisht në familjet shqiptare, gjithmonë kanë kërsitë pushkë kur ka lindë djali, e në familjen tonë nuk ka kërsitë pushkë, mirëpo megjithatë atë ditë ka qenë ditë gëzimi kur ka lind vajza, prandaj ne të gjitha motrat kemi luftu për të drejtat e grave, dhe pikërisht pse në familje jemi edukuar asi soji, sepse baba nuk na ka bo dallime është vajzë apo djalë, pikërisht baba jonë i ka dashtë më shumë vajzat. Po them kur ka lindë kjo e vogla, që ja lanë edhe emrin “Fat i mirë” (buzëqeshë) ishte gëzu shumë, u gëzumë edhe ne, se u bëmë shumë motra. Edhe atëherë nuk kishim nevojë për shoqe shumë, se kishim motra sa të duash, dhe mund ta ndihmonim njëra tjetrën, edhe për shkollë, edhe për punët e shtëpisë. Atëherë nuk i kishim këto mjete, dhoma ka qenë shumë e madhe, shumë e pastër, pa naj kauç, uleshim rend kështu, bile më duket që qështu qysh janë ulë këto {dëfton} zonjushat tash këtu. (Buzëqeshë).
Ne nuk kemi pas kauça (qeshë), jemi ulë kështu të gjitha motrat, ose kur kemi ngrënë, kemi pas një sofër të madhe, jemi ulë të gjitha kështu. Edhe pse ka qenë ndoshta pak primitive, shyqyr Zotit na kanë ardhë ditë që i kemi të gjitha mobilimet nëpër shtëpia, të gjitha, por ajo pjesë primitive ndonjëherë ka qenë shumë e bukur, se jemi afruar mes vete, domethënë kur kemi qenë bashkë, kur kemi ngrënë bashkë, kemi pa ftyrën e njëritjetrit, kemi qenë të gëzueshme. Ndonjëherë unë bëj krahasim të asaj kohe me këtë kohë. Vajzat e mia, që të dyjat kanë mbërri, edhe të dyjat janë emra (psherëtinë) dhe artiste por megjithatë e shoh tek këto një nervozë, një lodhje, ne atëherë nuk e kemi pas këtë nervozë, nuk e di, ndoshta kemi qenë më pak të informuara, nuk ka pas televizione, gazeta, politika. Nuk kemi ditë kush është kryetar shteti, kush është depuetet, kush po bën korrupsione (qeshë), domethënë krejt bukuria e jetës, e familjes, ka qenë aty brenda sofrës, jemi knaqë me njëra tjetrën, me të arriturat e njëra tjetrës nëse kemi dalë mirë me shkollë, apo kur e kemi pa babën që ka pas shumë punë i kemi ndihmu, edhe kemi fitu më shumë, për me egzistu. Në një mënyrë nuk e kemi lodhë kokën me gjëra të tjera, domethënë, preokupimi jonë ka qenë se si me u rritë, me u eduku, me mësu. Prandaj po them, kjo ana jonë e ushqimit, edhe kjo mënyra e ngrënjes nëpër sofra mendoj që ka pas bukurinë e vet, shumë herë kemi tregu ndonjë ndodhi aty, ndonjë ngjarje aty, kemi qeshë me njëra tjetrën, kjo e ka pas atë bukurinë e vet.
Në shkollë të mesme, meqë e kemi pas fatin si në Gjakovë, si në Prishtinë që t’i kemi shkollat shumë afër, domethënë e kemi pas shkollën fillore mbrapa murit, Gjimnazin por që unë mandej vazhdova në Gjimnaz me motrën, vëllezërit, në shkollat e tjera. Më kujtohet tash, interesohemi shumë për suksesin e fëmijëve në orë, se si shkojnë, si sillen. Më kujtohet nëna ime, kur ka mbaru viti shkollor më ka pyet “A kalove, a s’kalove?”, tjetër s’ka ditë, se çfarë provimesh, a kam pas me mësu, a kam pas hartime, a kam pas naj obligim; jo, jo veq “A kalove?” dhe unë i tregoja “Po kam kaluar shkëlqyeshëm,” ajo më thoshte “Shumë mirë, bravo të qoftë.”
Tash ka shumë ngarkesë, ne nuk kemi qenë shumë të ngarkuar. Mendoj, pse pikërisht ajo na ka ndihmu që të rritemi më të shëndoshë, jo të ngarkuar politikisht. Unë për shembull, ndoshta nuk është e rrugës me e përmend, kam pas shumë shoqe, edhe katolike, edhe myslimane, se te ne s’ka qenë me rëndësi çfarë feje je, tash për shembull i kësaj feje, i asaj feje, është problem. Unë nuk e di, atëherë nuk i kemi pas këto ngarkesa të feve, të nacionaliteteve, kemi lujtë si fëmijë, edhe kemi qenë veç fëmijë, jo të ngarkar, jo të rënduar me këto probleme që tash i kanë. Më dhimbsen rinia, edhe fëmijët janë të ngarkuar me politikën, dhe me ngarkesa nacionale që nuk më vjen mirë. Duhet ta ketë një pavarësi, një liri të veten, edhe fëmija, edhe e reja.
Ndoshta në këtë moshën rinore fillova me u pjekë pak, i bëra do vite, filluam pak me shiku veten, me u rregullu në Gjimnaz. Prapë po them kemi pas fatin me qenë një gjeneratë shumë e mirë e vajzave, edhe e djemëve me një kuadër shumë të mirë arsimor, por unë gjithnjë kur flas e lidhi pak me fatin e profesionit tim, se po them përpos lëndeve që i kam dashtë me matematikën, pikturën, dhe lëndët tjera fizikë, filozofi, megjithatë unë kisha dëshirë që edhe në Gjimnaz… të tregoj se unë di me recitu, me lujtë. Filluam me i bë do shfaqje të vogla atëherë.
U themelu një teatër i fëmijëve në Prishtinë në atë kohë, domethënë janë vitet ‘60’61’62 atëhere u kriju, edhe pse ka qenë edhe Teatri Kombëtar, po ne nuk e kemi përcjellë. E kemi ndjekë tek më vonë, deri në maturë unë nuk kam shku me pa shfaqje (psherëtinë), se atëherë fillum në shkollë me përgaditë shfaqje,
edhe aty fillova me pa veten, se aty me të vërtetë mundem me pa ardhmërinë time, dëshirën time, ëndrrën time. Zakonisht vajzat ëndërrojnë. Kemi ëndërra shumë, ndoshta më shumë se djemtë, kur jemi në një moshë të pubertetit, ëndërrojmë ose me u bo balerinë, këngëtare, aktore e domethënë kemi dëshirë me notu në ëndërra.
Mimoza Paçuku: A mund të na tregoni një rast të veçantë që ju e përkujtoni, që definon fëmijërinë tuaj?
Safete Rogova: E thashë që ka shumë kujtime, që ka shumë raste, shumë kujtime të bukura, ta përmendi edhe këtë, se ne nuk kemi pas makinë për larjen e rrobave, meqë ka qenë një lumë aty afër ku banonim ne, lumi Erenik,[5] nëna e mbledhte një kosh të madh me tesha dhe ne mbrapa nënës, si nëpër filma me shku e me la rroba në Erenik, domethënë me njëfarë perajke të madhe. Ne ishim të vogla, ne motrat, por nëna I lante, i fërkonte mirë me sapun, e na mrapa saj, mirëpo ne nuk e dinim lumi kishte shumë ujë në atë kohë. Interesant tash prej nxehjes së madhe janë shterrë lumenjtë. Atëherë lumi ishte shumë i thellë, dhe në një moment derisa ne motrat lanim bashkë me nënën, e kishim një vëlla të vogël tre vjeç, dhe në një moment ai është rrotullu, edhe e ka marrë uji. Edhe na u trishtuam, se asnjëra nuk dinim not, as nana, as ne motrat që ishim pak më të mëdha, e më kujtohet një fshatar prej kodre, ku ishte lumi poshtë prej një lartësie shumë të madhe kërcen në ujë {lëviz duart} mbërrin fatbardhësisht me e shpëtu vëllain e vogël, domethënë shpëtoi prej mbytjes. Atë ditë ka qenë një festë e madhe në familjen tonë, një gëzim i madh, u rilind edhe një herë ai djalë, që tash është në Amerikë, është bashkë me familje. Edhe herë tjera kur nëna donte me shku me la tesha ne i thonim “Jo s’po shkojmë te ai vend, pe ndërrojmë vendin” (qeshë), se jemi tmerruar prej atij rasti kur na ndodhi.
Më kujtohet edhe një moment, ne kemi gatu bukën në shtëpi, por bukën e kemi pjekë në furrë, se nuk kemi pas shporet, edhe buka është pjekë në furrë, apo gjella nëse e ke bë një gjellë, nëna është dashtë me një tavë me e qu në furrë. Edhe në një moment unë shkoj me e marrë tavën, edhe tava të më kthehet, e jam djegë shumë keq, domethënë ne, gjithë fëmijët kemi pas do përjetime kështu shumë të vështira (qeshë) që mandej kemi kalu mirë, duke i’u falenderu Zotit, po edhe unë kam mujtë me u djegë edhe me pas shenja, mirëpo shpëtova edhe unë. Secili fëmijë kemi pas ka një përjetim kështu të vogël, sa kemi qenë fëmijë në Gjakovë.
Në vitet ’55,’56, daja im me familje u shpërngulën në Prishtinë, e ne e kishim të vetmin dajë, edhe gjyshin e gjyshen, se gjyshërit prej babës kishin vdekë shumë herët. Baba im nuk i kishte parë fare, edhe as ne nuk i kemi parë gjyshen e gjyshin tonë, kështu që të vetmin gëzim e kishim kur shkonim te daja në Gjakovë, o te gjyshja te gjyshi, edhe e përjetuam atë shpërnguljen e tyre shumë rëndë, edhe ne e lusnim babën me shku në Prishtinë, se s’mundeshim me jetu pa gjyshën e gjyshin. Ndoshta, edhe ajo ka ndikuar që baba vendosi që të vijmë edhe ne në Prishtinë. Ndoshta fati jonë edhe të na shkollojë, por ardhja në Prishtinë ka qenë shumë interesant, se atëherë s’ka pas autobus, s’ka pas makina, edhe është dashtë me shku në mëngjes në Pejë, me e pritë trenin tre deri katër orë në stacion, me hypë në tren, edhe gjithë ditën në atë tren “rranga,rranga”{imiton trenin} sa kemi mbërri në Prishtinë. Domethënë jemi nisë në mëngjes prej Gjakovës, e në darkë kemi mbërri në Prishtinë. Po ai udhëtim ka qenë shumë i veçantë, unë më vonë kam udhëtu në Gjermani, në Francë,Turqi, Amerikë, dhe nuk më është dukur aq interesant sa ai udhëtimi me tren (qeshë). Ndalej nëpër fshatëra, merrte udhëtarë, vazhdonte, ndalej, më pas zbritnim. Njeriu ka mujtë me ecë lirisht sa treni, aq ngadalë, unë se di pse, ndoshta nuk ka pas far force motorrike, nuk e di pse, por shumë ngadalë shkonte. Gëzimi jonë i madh ishte që në Prishtinë kishte dalë daja me na pritë në stacionin e trenit me një pajton. Atëherë s’ka pas taksi, ai pajtoni prej këtu te stacioni i trenit {tregon me duar largësinë} e deri te shtëpija është dashtë nja dy orë. Domethënë ai komunikimi ka qenë shumë i ngadalshëm, udhëtimet shumë të ngadalshme, mandej u zhvilluan shpejtë u rregulluan rrugët, u asfaltuan rruga GjakovëPejë, Gjakovë–Prishtinë. Mirëpo, megjithatë ajo bukuria e udhëtimit ngeli në atë moshë rinore. (Buzëqeshë)
E thashë ardhja në Prishtinë ishte një gëzim i madh për ne, jo pse erdhëm afër gjyshit, gjyshës,dajës, por që edhe patëm fatin me u regjistru në shkolla të mira, si motrat ashtu edhe vëllëzërit, dhe i kryem këto shkolla.Të gjithë kemi kryer shkolla, të nëntë fëmijët, mandej u shpërndamë, u shpërngulëm gjithandej, vajzat u martuan nëpër qytete të ndryshme, e filloi me u ngushtu familja, mbetëm pak në familje… Gjithmonë dua t’i kujtoj momentet e profesionit tim, pse unë u veçova prej tjerëve, pse të tjerët nëse kanë studiuar letërsinë, nëse kanë studiuar filozofinë, vëllau i madh është marrë me zanat, të gjitha profilet e ndryshme, por pse unë, ajo veçanti e imja, e prirjes sime me u marrë me aktrim, nganjëherë e kam pyet veten “pse unë u desht me aktrim, çka më shtyri, pse e dashta aq shumë atë profesion?”
E thashë që edhe në shkollë, në të gjitha programet jam vlerësuar si recituese e mirë, kam përgatitur ndonjë monolog të mirë, por edhe në shtëpi gjithmonë kam krijuar një lloj teatri, kam kriju edhe kur kemi ngrënë, kur kemi qeshë, apo kur jemi mbledhë. Për fatin e mirë, të gjitha motrat kemi ditë me këndu bukur, vëllau i madh i ka ra violinës. Në shtëpinë tonë ka qenë një orkestër e vogël, dy motrat e mia nuk kanë shkuar në kitarë, por defit i kanë ra, edhe ai defi jonë kumbonte në gjithë lagjen. (Buzëqeshë)
E kështu po them ndoshta jam një lloj iniciatore, apo organizatore, që unë të krijoj diçka, të krijoj ndonjë shfaqje të vogël në shtëpi, në shkollë. Prandaj po them herë pas herë du me u kujtu pse unë u përcaktova për aktrimin që kom mujtë me shku në mjekësi për shembull, e kam dashtë mjekësinë, edhe lëmitë e tjera. Në gjimnaz pastaj, kanë qenë vërtetë ditë të bukura, ditë rinore. Prishtina në atë kohë nuk ka pas kafiteri, i vetmi vend argëtimi ka qenë një Korzo {një rrugë e gjatë, e gjerë}, që ekziston edhe sot shëtitja në atë Korzo. Ne si të reja, vajza të Gjimnazit visheshim pak më bukur, për me dalë në Korzo, për me pa naj djalë, me pëlqy dikënd, naj simpati. Mirëpo e kemi pas një disiplinë të madhe në familje, edhe unë, edhe shoqet e mia, kështu që baba na ka thënë dilni deri në ora 18:30 ose 19:00, e në 20:00 duhet me qenë këtu, sepse mbyllet dera. Ndodhë ndonjëherë jemi habitë deri pesë minuta në tetë, i kemi hjekë këpucat, dhe zbathur me mbërri shpejtë e shpejtë në shtëpi sa nuk është bërë ora 20:00,se në ora 20:00 mbyllej dera. Ndoshta ka qenë shumë disiplinë e rreptë, ndonjëherë kam thënë pse… ndoshta nuk është dashtë ashtu, ndoshta se atëherë zakonisht familjet kanë qenë me shumë fëmijë, ndoshta është dashtë ajo disiplinë, se familja me shtatë, tetë, nëntë fëmijë, të cilët kanë pasur një liri të daljes, sepse nëse ke shetitë më vonë, atëherë nuk ka mundur prindi me mbikqyrë, me i kontrollu fëmijët e vet. Kështu që n’a ka ndihmu ajo disiplinë me qenë më të rregullt, edhe me qenë nën kontrollin e prindërve.
Në vitin e IVt, erdhi një aktore, edhe një regjisore, Krist Berisha edhe tha “po më duhet një vajzë e re me luajtë në rolin e Nitës dhe të gjithë sytë kah unë, “kjo është Nita.” Mirëpo të them të drejtën prindërit e mi nuk kishin dëshirë që unë të luaja tash në shfaqje, isha rritë, isha vajzë e madhe, edhe gjithmonë më kanë sygjeru se “na duhet një mjeke në shtëpi, ti je e zgjuar, mundesh me studiu mjekësinë, dhe ta kemi një mjeke në shtëpi.” Edhe unë gati u premtova që do të shkoj me studiu mjekësinë, edhe do të kthehem si mjeke. Në maturë e luajtëm Nitën, dhe doli një shfaqje e mrekullueshme. U frikësova me i thirrë prindërit e mi e me ju tregu që unë luajta në këtë shfaqje, mirëpo ju premtova që do të shkoj.
Atëherë nuk kishte fakultet në Prishtinë, duhej të shkonim në Beograd me studju mjekësinë, do të shkoj patjetër në Beograd me një shoqe timen me konkuru për me u regjistru në mjekësi. Rrugës i thashë shoqës “unë po vij, por as mendjen se kam te mjekësia, unë kam me u kthy, unë po vij veç me ia plotësu qefin prindërve.” Në të njëjtin vit, ishte viti ’66 ’67, hapej në Prishtinë shkolla e parë për aktrim, s’ka pas Akademi, por Shkolla e Lartë për aktrim, tash unë kam me u përgatitë, dhe kam me u kthy me konkuru në Shkollën e Lartë. Shoqja ime e cila është një mjeke specialiste e madhe në Amerikë, Zana Dobroshi, më tha “shumë kam dëshirë me qenë me ty bashkë në studime, por nëse ke deshirë me u kthy” tha “hiq mos rri… rri një natë, edhe kthehu në Prishtinë”.
Ishim lodhë, e prapë shkuam me tren në Beograd. Me shoqen time Zanën kemi qenë adhuruese të muzikës. Ishte në një sallë të operës, dikun ipej një shfaqje opere edhe siç e kishte pas ajo një lidhje tha “mundemi me siguru bileta me shku”, por i thash “ne nuk jemi të veshura me shku”, tha “hajde me shku, jemi parastudente dhe po shkojmë”, dhe si jemi ulë na ka zënë gjumi (buzëqeshë), se ishim lodhë prej udhëtimit. Torbat I kishim lënë dikund, dhe veç aplauzi i madh kur ka kërsitë ne jemi zgjuar, “çka po ndodhë?,” (qeshë) domethënë janë përjetime të moshës rinore të cilat ti ke qef me përjetu shumë gjëra, por megjithatë të habisin.
U ktheva në Prishtinë. Prindërit më pyetën “Çka ke bërë në provim pranues?”, ju thash “ishte shumë vështirë”, edhe me të vërtet ishte shumë vështirë, ishte në gjuhën serbokroate me hy, e ne pak kishim mësu në shkollë po duhej një përgatitje e madhe, thash “nuk jam e përgatitur,” “po çka don me studio?” O nuk mundesha me i’u tregu në fillim, nuk mundesha, një kohë të gjatë kam konkuru[në shkollën e aktrimit], kam shkuar në audicione, jam pranuar. Ka qenë një kohë në vitet ‘66 dy, tre vajza s’kanë konkuru për aktrim, domethënë nuk i kanë leju atëherë vajzat me shku në tetatër, edhe u pranova, por nuk guxojsha me ju tregu prindërve që unë nuk po du as mjekësi as biologji, por du me u bë aktore.
Mbas një kohe domethënë kur ishim pranu, dhe për fatin e mirë atëherë na siguronin bursa sepse ka pas pak studentë, ne ishim dhjetë studentë. Morëm me i plotësu dokumentet, ngadalë po i tregoj nënës, unë megjithatë du me shku për aktrim, ajo e shkreta jo që nuk donte por ia kishte frikën babës tim, se megjithatë me vendosë shumë gjëra, vendoste baba, si për profesionin, si për veshjen, si për edukimin, shkollimin, edhe nëna jeme e kishte vështirë me ia komuniku babës tem “se vajza jonë,” unë isha e treta “don me shku në aktrim.” Ndoshta e kishte vështirë prej paragjykimeve se në atë kohë në vitet ‘66 ‘67, nuk kishte mendime të mira për teatrin, për ata aktorë që punonin i konsideronin të dorës së dytë, sidomos femrat. Kështu që nuk donin që edhe unë t’i kem ato përjetime, por megjithatë është aftësi e prindit, në këtë rast e nënës time, se si ka mundur me bindë babën, “se ne nuk mundemi me i’a ndalë dëshirën që e ka për me shku në teatër e që don me u bë aktore.”
Një kohë e kam ndier një ftohje të raporteve me babën tim, ndoshta nuk kam ditë me u sjellë, ndoshta është dashtë unë me qenë më afër tij, e me i tregu shumë gjëra, ndoshta si zanatli që ka qenë nuk ka ditë me e kuptu se çka domethënë ky profesion, ai profesion, e prandaj u krijua një zbraztësi disa muajsh, domethënë unë e kreva Shkollën e Lartë, por që unë t’ua plotësojë prindërve dëshirën, po ashtu vazhdova edhe fakultetin Filologjik–Gjuhë dhe letërsi, që me iu tregu që unë mundem edhe një fakultet tjetër me e kry. Fatbardhësisht i kreva të dyjat, por megjithatë nuk kishte shumë vajza në teatër, unë u pranova menjëherë.
Kemi qenë vetëm dy vajza, ishte trupa e teatrit por tash të shkolluara ishin veç dy vajza. Një kohë të gjatë se kam pas të lehtë, ditët e para, edhe pse rolet i kam pas shumë të bukura në fillim, por nuk e kam pas lehtë me rrethin, me paragjykimet, bile, bile në atë kohë kam pas një ftohje, edhe prej shoqeve të mia të Gjimnazit, se ato shkuan juridikun, ekonomikun, mjekësinë, e sikur e morën këtë profesionin tim, si jo të dobishëm, domethënë edhe ato të shkolluarat kanë pas paragjykimet për profesionin e aktores.
Një kohë të gjatë kam jetuar me veten time, me rolet e mia, me partnerët, me kolektivin ku u vendosa, nuk e kam pas lehtë hiç, edhe në familje u krijua ajo mundësia, pse ata dajallarët, e të rrethit pse shkoi vajza në aktrim, por nuk zgjati shumë. Mëgjithatë me kohë ndërruan gjërat. Kur më panë në shfaqje, kur më panë që isha shumë e mirë, atëherë filluan me u mësu, me marrë normal këtë punën time si aktore.
Unë megjithatë, atëherë në teatër krijova një shtëpi timen të dytë, një familje timen të dytë, dhe aty lindën ëndërrat me u bë dikushi, me u bë emër, me mbërri diçka, me lujtë shfaqje të mëdhaja. Fatbardhësisht edhe regjisorët ishin prej Sllovenisë, ishJugosllavisë, Kroacisë, Novi Sadit, regjisorë të mirë, se nuk kishim regjisorë shqiptarë, ishte vetëm Muharrem Qena,[6] edhe në fakt ne mësuam shumë prej tyre, ne mësuam një shkollë të re prej këtyre regjisorëve, por edhe bëmë shfaqje të mëdha. Ndonjëherë kur flas me këta të rinjët që janë në teatër, kanë bërë shfaqje, edhe bëjnë hala, por e them shfaqje që i kemi punuar ne nuk mundemi me i ndërru, sa të mëdha, sa të mira kanë qenë. Me ato shfaqje kemi shetitë ish Jugosllavinë, në festivale të ndryshme, gjithmonë jemi kthyer me shpërblime, gjithmonë jemi kthyer me çmime të mëdha, e pikërisht pse atëherë e kemi dashtë profesionin edhe kemi sakrifiku. Për mua {dëfton nga vetja} ka qenë sakrificë me lënë mjekësinë, edhe me marrë aktrimin. Sakrifica jonë ka qenë më e madhe sesa profesionet tjera, si ekonomiku, juridiku, ose profesione të tjera, prandaj ka qenë krejt përqendrimi, energjia, dashuria në aktrimin.
Mbas një kohe unë u bëra edhe me fëmijë, më erdhi në jetë Iliriana që e kam rritë në teatër. Në atë kohë për shembull, nuk kemi pas pushim, ndoshta kam luajtë gjatë shtatëzanisë, kam luajtë shfaqje, kam qenë shtatëzënë, kam luajtë “Dasmën e përgjakur” të Lorkës. Kam luajtë pikërisht personazhin që ishte shtatëzënë, kështu që edhe kur ke qenë shtatzënë, edhe pasi që kemi lindë, fëmijët i kemi pas aty afër në teatër, prandaj vajzat e mia e kanë në damarë, se babën skenograf, e kostumograf, edhe nënën aktore, kanë shumë, shumë damarë të artit. Iliriana është bërë skenografe, piktore e njohur, kostumografe, edhe punon në Top Channel.[7] Kurse Alba që e don shumë dramaturgjinë, ajo merret tash edhe me një profesion tjetër, kështu që ndoshta po them, kjo ëndërra ime… qysh si fëmijë që kam ëndërru me kriju atë teatrin tim besoj që është realizuar, është realizuar, kam qindra role edhe në teatër, edhe në radio e televizion që kam luajtur, edhe kam shumë, shumë kujtime. Edhe tash kam me shkarravitë diçka. Unë e kam bë njëfarë monografie të vogël për jetën time në teatër.
Por, që kam shumë, shumë me thënë për teatrin edhe jetën, se megjithatë është një profesion magjik, nuk e ka çdo profesion këtë magji. Mundesh me qenë mjeke e mirë, juriste e mirë, por magjinë që e ka profesioni i aktorit nuk e ka asnjë lloj profesioni. Duhet me çmu, edhe me nderu, se kanë ndërru edhe kohërat, domethënë tash me të madhe ka studentë që paraqiten në Akademi për aktrim, por që janë thy edhe paragjykimet që kanë qenë në kohën time para pesëdhjetë dhe pesëdhjetë e pesë vjetëve. E bukuria e gjithë kësaj është se, po them megjithatë, unë jam e arrirë në profesionin tim, edhe jo rastësisht brenda tre muajve i kam tri dekorata, edhe medalje, këtë të fundit presidentja këto ditë ma dhuroi, domethënë kanë një vlerë të madhe këto dekorata dhe medalje. Nuk e kanë vlerën materiale, por kanë vlerën shpirtërore, se ti ke kontribu diçka, ke dhënë diçka për këtë art. Prandaj edhe vlerësohesh, edhe çmohesh në këtë kuptim.
“Personazhin e prostitutës, fshatarin edhe këtë nënën, e disa personazhe,” thashë që “mundem me i lujtë por, valla prostitutën zor,” se nuk e kisha natyrën, aktorja duhet me lujtë gjithçka, por unë nuk e kisha natyrën, edhe mendova që nuk mundem me e realizu. Milqini[8] tha “që ti ki me e lujtë ,” thashë “valla po e provoj, por zor që kam me lujtë.” Ka qenë ndër shfaqjet më t’mira që është lujtë në Teatrin Kombëtar, “Bregu i Pikëllimit,” me një tekst, me një dramë të mrekullueshme e Teki Dervishit.[9] Edhe këto pamjet e para, këto rolet e nënave, fshatarëve, i lujta për mrekulli. Kur erdhi roli i fundi, te prostituta e kisha partner Faruk Begollin, thash “O Zoti jem, qysh kom me lujtë,” aty kishim domethënë edhe pije në pamjen e asaj bordeje… atij bordeli, por ky rekviciteri kishte sjellë verë të vërtetë. Unë nuk e pi shumë verën, nuk e konsumoj as rakinë, pak sa me qu për gëzuar edhe aty për me dalë më mirë, thashë “hajt more te qoj një gotë”… po t’u mos e ditë reaksionin e asaj një gotë verë, po gota shumë e madhe e verës, e qoj eks a…dhe jo që e lujta prostitutën, por u bona “fyle fyle” [Përshkruan sa shumë është dehë] (Qeshë). Faruku. ..ooo i ndjeri po aktor i madh ka qenë, Faruku u shkri, tha “kurrë në jetë s’tkom pa më mirë, kurrë s’ke lujtë më mirë.“ (Buzëqeshë) E lujta vërtetë, e lujta bukur, harrova çka jam, harrova gjithçka, lej që edhe m’u merrshin mendët, pak u trullosa, por luajta edhe i kemi pas kostumet e bukura, ka qenë pak e zhveshur kjo, por një kostum shumë i bukur që e ka punu Violeta Xhaferi, ishte kostumografe e madhe. Flokët i kam pas shumë të gjata, nejse edhe mosha rinore, dukesha bukur, nejse e mbaj mend atë pamje, edhe e mbaj mend Farukun që u shkri, u shkri me mu, tha “o bre, pse nuk lunë ti role të tilla.” Mirë doli shfaqja. Shfaqja ishte shumë e madhe, ishte shumë e bukur.
Kemi fillu me Istref Begollin[10] “Makbethin” me e punu, mua më vjen keq që të gjithë gjenerata që kanë qenë legjenda e teatrit kanë vdekë, kanë ndërru jetë në një moshë jo shumë të shtyme. Istrefi “Makbethin” njësoj, në një moment thotë “ti ki me m’dalë përpara,” në një moment unë harrova me i dalë përpara, edhe ai u sjellë, edhe po më kërkon. Nejse, ka ksi gafe që i kemi bo, edhe në shfaqje, edhe në jetë ndodhin këto.
Ndoshta ndër rolet që i kam dashtë shumë, shumë i kam dashtë, është shfaqja e parë që kam lujtë, ka qenë “Trimi i mirë me shokë shumë”, ajo ka qenë për heroin legjendar Skënderbeun, e unë e lujsha Mirushen. Mirushja për një moment pasi që s’don me ra në duart e otomanëve e vranë vetën, dhe në një moment unë aq shumë e kam përjetu atë vrasjen, sa që gati më ra të fikët kur u rrëzova, s’disha a kam me mujtë me u qu, a jo. Me atë shfaqje kemi shëtitë në shumë qytete, edhe na kanë pritë shumë bukur nëpër Kroaci, Mal të Zi, në Dibër, ti s’ke qenë e lindur kur kemi luajtë ne {dëfton nga personat prezent}. Mandej pak më vonë erdhën rolet e nënave, krejt më vonë, mandej edhe gjyshet. Më kujtohet një herë, një rol të nënës e luajsha, edhe për një moment i kisha qikat e vogla, Ilirjanen dhe Alben, për një moment ka qenë kjo ”Fumikos” një tekst japonez, ku hyn hajni, don me e rrëmby këtë gruan, dhe mandej vjen shpëtimtari, dhe Iliriana ishte e vogël, kërcen hajni prej dritarës në skenë dhe Iliriana e vogël thotë “nënë ruaju se hajni”, dhe gjithë salla qeshin. (Buzëqeshë)
Ka pas kësi momente shumë të bukura, por kam pas edhe role fort të bukura. Role tragjike, unë edhe jam një natyrë shumë dramatike, kam dëshirë edhe i përjetoj shumë të gjitha rolet që më ofrohen.Tash së fundi e kisha “Varrin e Qyqes” në Pejë dhe “Natën e Helverit” në Prishtinë, dyjat role shumë dramatike, shumë të fuqishme. Shumë njerëz kur kanë dalë prej sallës kanë dalë tu qajtë, por ju kam thënë atyre kur jemi taku se kam qajtë edhe unë, nëse keni qajtë ju. Domethënë e përjetoj shumë personazhin që e luaj, ndoshta se mbas luftës jemi bërë më të ndjeshëm, jo veç aktorët, por të gjithë njerëzit janë më të ndjeshëm se e përjetojnë fatin e dikujt shumë vështirë.
Mbas ndërrimit të jetës të Nënës Terezë unë çdo vit i kam thënë poemat edhe uratat e Nënës Terezë edhe në shumë vende kanë mendu që unë vërtetë jam Nëna Terezë. Kur kam dalë me atë petkun e veshjes, edhe kanë mendu, a paska ardhë Nëna Terezë. Kjo m’ka ndodhë në Gjermani, kemi qenë afër München në një qytezë, ishte përvjetori i Nënës Terezë kur atje kishte plotë shqiptarë edhe unë kam dalë me uratat e Nënës Terezë edhe tu u lutë. Kur u kry, plotë vajza të reja kanë ardhë, duart po mi shtërngojnë kështu, thashë unë s’jam Nëna Terezë e vërtetë, unë jam aktorja. Kështu që ndonjëherë aq shumë e përjeton personazhin, sa që të duket vetja që shndërrohesh vërtetë në atë personazh që e luan.
Njerëzit të besojnë, edhe kanë dëshirë me të besu. Në teatër njeriu shkon me pa diçka, edhe me marrë diçka që edhe ai vetë e ka përjetu, edhe nëse e knaq shfaqja, del shumë i ngazëllym prej shfaqjes, se ka përjetu diçka të bukur, diçka që edhe vetë në jetë e ka përjetu, prandaj ka këtë magji profesioni jonë, edhe vërtetë mendoj se është ndër artet më të bukura.
Mimoza Paçuku: Pak më parë e përmende se bashkëshorti juaj ka qenë skenograf, a mund të na tregoni si jeni njoftuar?
Safete Rogova: Është interesant, ne vajzat e reja që kemi ardhë në teatër, po filloj me Melihate Ajetin, rolin e parë që e ka luajtë, u njoftu me Muharrem Qenën dhe është martuar brenda vitit. (Buzëqeshë) Leze Qena kur ka ardhë prej Prizrenit u njoftu me Xhevati dhe u martuan menjëherë me Xhevatin, do të thotë një kohë të gjatë ata kanë jetu. Mandej njësoj Naxhie Deva, të fejuarin e ka pas aktor, mirëpo ai detyrohet me e lënë Kosovën, dhe kjo u nda mandej. Po du me i përmend disa çifte që kanë ardhë në teatër, kanë bashkëjetu dhe janë martu.
Edhe unë erdha në teatër, por domethënë në atë anën tjetër, simpati kisha në fakultet, edhe s’mendojsha që mund të ndodhë që pikërisht në teatër do ta gjeja shokun e jetës. Dhe në një shfaqje, ku ai punoi kostumet e shfaqjes “Ruje fshehtësinë time”, ka qenë një dramë shumë e bukur, dhe m’i punoi aq bukur kostumet dhe unë 100 herë ju falenderova, ju falenderova për kostumet dhe skenografinë që e kishte punu, por po duket ato falenderimet e mia kanë qenë aq të shumta dhe të shpeshta (qeshë) sa që ka thënë “që kjo qika nuk është në rregull.” Nejse (qeshë) kanë qenë ato simpatitë e dyanshme.
Jemi njoftu në teatër, zaten në të gjitha shfaqjet ku kam luajtë unë, Nuredini ka punu kostumet edhe skenografinë. Kështu që vetë profesioni na lidhi, mandej për fatin e mirë menjëherë erdhi edhe Iliriana, në vitin ‘72 kam lindë, në atë kohë kemi qenë t’u punu “Gjenerali i ushtrisë së vdekur,” edhe i kisha dy role me i luajtë në “Gjeneralin” mirëpo, atëhere nuk dukej barku dhe isha dy tre muajsh, nuk dukej barku. Menjëherë mbas kësaj shfaqjes, erdhi “Dasma e përgjakur,” që e përmena edhe unë barkun {tregon me duar madhësinë e barkut} edhe ishte personazhi që ishte shtatëzënë. Po interesant në atë shfaqje kemi qenë tri aktore shtatëzëna, ka qenë Shirine Morina shtatëzënë, Zana Tafashiku edhe tri aktore shtatëzëna, ka qenë e bukur shumë. (Buzëqeshë) Zana lindi djalin, Shirina vajzën edhe unë vajzën… Fëmija mandej ta zbukuron jetën, unë ju them këtyre aktoreve të reja “mos u martoni, boni një fëmijë së paku” edhe po më duket janë tu më ndëgju, se dytri qetash janë veç shtatëzëna. Mendoj se është pak më e vështirë kur je me fëmijë, edhe duhet me luajtë. Atëherë kemi bo shumë turne, tash nuk shkojnë, atëherë ke shku një javë nëpër ishJugosllavi, nëpër Kosovë. Është dashtë me lënë Ilirjanen të vogël, por e kam pas nënën shumë të fortë, edhe motrat e mia, mas nji kohe mandej erdhi edhe Alba. I kam dy vajza që janë të mrekullueshme, edhe unë mendoj se ma kanë zbukurua jetën. Nëse për shembull ke probleme në jetë, ndodhë edhe në shfaqje nuk të shkon mirë, zhgënjehesh me kolektivin, ka raste të ndryshme kur nuk shkon mirë, kur kthehesh në shtëpi i sheh vajzat e tua, është bukuria e jetës.
Mendoj se jam shumë e lumtur, tash jam edhe gjyshe, se kam edhe nipa, edhe mbesa, por mendoj se bukuria e jetës begatohet me ardhjen e fëmijëve, nipave dhe mbesave. Nuredini për fat të keq, ne kemi qenë me aktivitet të Motrave Qiriazi[11] në Prizren në vitin ’92, në Ditën e Mësuesit në Prizren, kemi shku me shënu 100 vjetorin e Shkollës Shqipe, edhe në atë rast ai ka pas një infarkt shumë të fortë, edhe ka vdekë në skenë. Ka qenë një ndarje shumë e dhimbshme, jo si bashkëshort, por edhe si aktivist, ne bashkë kemi punu në shoqatën Motrat Qiriazi, por edhe mënyra e shpejtë që shkoi menjëherë, nuk priti as orë, as… në moment ka vdekë.
Mandej më kanë thënë shumë njerëz “sa vdekje e bukur n’skenë,” unë e kam marrë atë shumë si një pikëllim të madh timin. Më vonë, duke kaluar vitet kam thënë “me të vërtetë vdekje e bukur,” artisti me vdekë në skenë është vdekje shumë e bukur. Kam lexuar dikun, që edhe Molièri ka vdekë në skenë, edhe një artist i madh ka vdekë në skenë. Kështu në vete ndonjëhere mendoj, “o dhashtë Zoti, edhe unë të ndërroj jetë në skenë”, është bukuri, tash si e kemi të shkruar, por megjithatë, edhe pse e kisha vështirë në atë kohë kur u ndamë, ne shkuam për një aktivitet, edhe ai aty ndërroi jetë. Por megjithatë, ai la gjurmë edhe në teatër, edhe në aktivitet, sepse ka qenë shumë aktiv edhe në pajtimin e gjaqeve, edhe në aktivitetin e shoqatës Motrat Qiriazi se kishte dy vjet aktivitet, por ne vazhduam mandej me motrën time Igballen edhe aktivistet e tjera, por që ai vërtetë la gjurmë të mëdha në art.
[1] Teqe në shqip tekke në turqisht shtëpizë e rendit të Sufit, në këtë rast Bektashinjëve. Banohet nga një Cheikh ose Baba dhe nga dervishët.
[2] Shkolla Normale u hap në Gjakovë në vitin 1948 për të trajnuar mësuesë të nevojshëm për shkollat e reja të hapura.
[3] Linguist dhe akademik i folklorit, mbështetës i identitetit kombëtar serb të bazuar në gjuhë.
[4] Ishte aristokrate rumune me origjinë nga Shqipëria, e njohur edhe si Dora D’Istria. Feministe dhe shkrimtare që përkrahu çështjen kombëtare shqiptare.
[5] Tribut për lumin Drini i Bardhë, shkon nga Gjakova.
[6] Dramaturgu, regjisori e këngëtari i ndjerë e i mirënjohur nga Prishtina.
[7] Stacion Televiziv në Tiranë, Shqipëri.
[8] Vladimir Milqini është regjisor maqedonas. Ishte Dekan në Fakultetin e Arteve Dramatike në Shkup me 1983.
[9] Teki Dervishi i lindur me 1943 në Gjakovë ishte shkrimtar, publicist dhe dramaturg. Ishte drejtor i gazetës Bota Sot.
[10] Istref Begolli ishte aktor i njohur kosovar që vinte nga familje artistësh, që përfshinte Faruk Begollin. Vdiq në vitin 2003.
[11] OJQ e krijuar nga Safete dhe Igballe Rogova në vitet e 90ta për të promovuar edukimin e grave dhe vajzave. Ishte emëruar sipas motrave Qiriazi, të cilat hapë shkollën e parë për vajza në Korçë (Shqipëri) në vitin 1982.