Mimoza Paçuku: A mundesh me na tregu për fëmijërinë tënde?
Vjosa Dobruna: Mendoj se si çdo fëmijëni kam pasë një fëmijëni relativisht të lumtur. Së paku sa mbaj në mend, besoj që mbaj në mend shumë. Fëmijëninë e kam kalu në Gjakovë ku kam lind edhe ka qenë mjaft e plotë sepse jam rritë në mes dy prindërve të mi të cilët kanë [pasë] punë shumë, dytë kanë punu edhe gjyshit tim me katër axhat edhe hallën, kështu që ka qenë mjaft një fëmijëni e plotësume edhe gjithmonë e kam ndi vetën shumë të dashun shumë të përkdhelun. Mandej kanë ardhë motrat, e me të cilat më është plotësu jeta edhe më shumë, tri motra mas meje, kur jemi bo katra, mandej në fund motra e vogël ka lind unë kom qenë në shkollë të mesme, prandaj ma shumë e ndjej si fëmijë se sa si motër. Ka qenë e plotësume, unë kam qenë fëmiu i parë në familje ku me gjenerata e gjenerata dikur, flitet, s’di a është mit po flitet, që diku kanë qenë njëmbëdhjetë gjenerata që ka pasë një ose dy vajza. Për tri gjeneratat e kalume e di që kanë qenë vetëm një vajzë, e gjenerata e ime unë jom kon e para e lindur në familjen Dobruna vajzë. Kështu që një farë mënyre kam qenë e privilegjume se si kom lind kom lyp plot dashni plot. Katër axhët e mi, halla, gjyshi, gruja e gjyshit, s’ka qenë gjyshja e jeme po gruja e gjyshit, gjithë kanë qenë përreth meje, kështu që edhe pse prindërit e mi, t’dytë kanë punu edhe në atë kohë nëna ime ka punu.
Në atë kohë është punu në dy ndrrime, po mendoj, mama tregon që e ka pas klasën e parë edhe dytë paradite, klasën e tretë dhe katër si mësusese ka punu masdite. Kështu që gjatë, gjatë tanë kohës nuk ka qenë aty, edhe babi qashtu, kështu që ma shumë jam rritë të gjyshi. Edhe bile kur kanë lind motrat e mija prapë kam qenë shumë te gjyshi, edhe më duket se gjyshi im, axhët e mi kanë pasur ndikim ma të madh sesa prindërit e mi n’mua. Kështu që gjithë femijnia ka shku ashtu deri diku në moshën gjashtë vjeçare, gjashtë e gjysë… kur kom shku.
Shka më kujtohet për fëmijëni në atë kohë që ka qenë, që e përshkrun edhe Kosovën shumë, është… kur gjyshi jem, dikun ka qenë prill ‘69 edhe… gjithë e ka pas një fotografi në dhomë… një mashkull, një fotografi të madhe që une nuk e kom ditë kush është. Edhe gjithë thojke, “ky është axha i yt, ky është axha yt”. Unë e kqyrsha, “a osht axha i jem, axha i jem”. Po thotë, “Ky, ti ke qenë shumë e vogël, ky ka hi në burg… por kur ke lind ti ta ka dhonë emrin Vjosë.” OK. Kur një ditë edhe vjen gjyshi edhe po thotë tha “Nesër kemi me shku diku e do të hypim, do të hypim në pajton. E n’pajton do të shkojmë prej Gjakovës në Pejë. E në Pejë do të hypim në tren do të shkojmë në Prishtinë, e në Prishtinë do të flejmë një natë, edhe nesrit do të nisem për Nish[1].” Unë po thom, “Ça ka në Nish?” “Do ta shohësh këtë njeri, axhën!” Edhe shkuam mandej në Prishtinë, hypem në një autobus, dhe shkum n’fillim n’fillim të, para se me hi në Nish, është një vend quhet Deligrad[2] edhe nga ona e djatht ka pas, ka pas një vend si si të stacionet e autobusave, që është një vend i mbulum. Ana tjetër ka qenë një ndërtesë me
mure të nalta edhe him, him mbrena po menoj policia me mu na kontrolloi krejt edhe him mrena ku e e pash…stop!
Ai ish aty, na shtin na kontrollun edhe na shtin aty mbrenda, aty edhe dul një njeri mbrapa telave e gjyshi jem e kish pregaditë një kremë. E përgaditke vazhdimisht prej yndyrës së gusave edhe e pytsha gjithmonë “Pse?” tha “Këta punojnë në shkritore të burgosunit, e i çahen durtë.” E po durtë mujsha me i’a prekë pi telave edhe kjo ka qenë hera e parë që e kom pa.
Prej asaj dite mandej gjithë e mbaj ndërmend bisedën me gjyshin tem, se nejtëm dytë edhe e pashë, edhe mandej u kthyem me… Në autobus kur u kthyem krejt ishin shqiptarë se komplet njerëzit që ishin për me pa në burg ishin shqiptarë, komplet autobusi, vetëm shoferi ish që flitke serbisht. Edhe gjatë tanë kohës e mbaj në mend atë kohë t’u e pytë gjyshin tem ”E pse është ky n’burg?” Ai thojke “Ka punu kundër shtetit.” Unë po thom “Çka ka punu? Ka vjedhë? Ka mbytë dikond?” Thojke “Jo, jo. Ky ka qenë profesor i matematikës dhe ka dashtë që fëmijët në shkollë të flasin shqip edhe ky të ligjëron shqip në shkollë. Ani jonë bo bashkë me disa shokë edhe kanë kërku.” “Po pse është e ndalume me fol shqip? Na flasim shqip!” “Po, na flasim shqip n’shpi, po n’shkollë s’kanë guxu.”
Kjo ka qenë hera e parë që kom shku në burgje, në burg të Nishit, mandej kom vazhdu me shku me do ndërprerje të vogla. Diku prej atij viti, viteve ‘60-ta, herën e fundit që kam shku mi pa axhët e mi në burg, se njëri mas tjetrit kanë qenë, ka qenë 16 dhjetori i 1996-it. Kur kom shku herën e fundit kur ka dal axha i tretë prej burgut Sokoli, Sokol Dobruna, do me thonë prej Hydajes, Skenderit, Sokolit dhe Myslymit. Unë i kom vizitu burgjet, në shtunën e tretë të mujit prej viteve ‘60 deri me 16 Dhjetor 1996, diku 30 vjet. Edhe, po nuk i vizitojshe vetëm axhat, mandej mbas një kohe kur veq u rrita i vizitojsha edhe … po mendoj, i përcjellsha ose i vozitsha anëtarët e familjes të burgosurve tjerë politikë. Shkojsha edhe kështu që kom shumë për ato vjet, shumë anekdota, shumë gjana. Njëherë, njëherë shkum në vitetet e ’80-ta, shkum në në Leskovc[3] edhe burgu ka qenë rruga Car Dushanit No. 1. Edhe të gjithë të burgosurit ishin…. s’pranojshin mo me fol serbisht me anëtarët e familjes, se kur shkojshim në burg me i pa ata u dushke me fol serbisht, jo shqip. Edhe ata i kishin vnu do kasetofona në dy anët e telave që me fol shqip e këta kishin… s’dojshin, s’pranojshin me fol serbisht. Edhe isha unë me… isha shku afër Karaqevës[4] me marrë një plak që e kish djalin në burg, babën e ni Emin Krasniqit. Ai e kish thy komën [këmbën]. Unë shkojsha me marrë plakun çdo herë prej Prishtinës me marrë atje në shpi, edhe me qu në burg.
Edhe kur shkum aty s’na lanë me hi se i kanë thënë atyne “A pranoni me fol serbisht?” Ata i kanë thonë “Jo”. Na pytën neve “A pranoni me fol serbisht?”, i thamë “Jo!” edhe kur dulëm jashtë i kishim do jogurta edhe qepë të reja se ish maj. I kishim ble, kur dulëm jashtë po i thom “baca Hazir, shumë jom idhnu.”Ani, ani bacë çka ki me bo. I thashë “A bon qëto jogurta me i gjujtë prej dritares së burgut”. Tha, “Qe bacës edhe keptë e reja”. Edhe m’i dha, i kishim pru ka dy jogurta tonve, dy jogurtat në dorë edhe plaki, na himë e kishim parku automobilin para burgut atje para hymjes, edhe m’i dha dy jogurta edhe dy tuba kepë të reja edhe me krejt mllefin t’i kom gjujtë në dritare. U shlirova, edhe keptë e reja edhe jogurtat. Hina në kerr, edhe vazhdum me vozitë mu kthy afër Karaqevës, me kthy bacën Hazir. E plaki shumë ma bojke qefin, sa herë shkojsha me marrë diçka, thojsha “çka të bojmë tash?” “Duhet mllefin Vjosa me e zbrasë bëjmë diçka tjetër,” kështu që…… Kom shumë, shumë, shumë tregime, anekdota për këto vjet të burgut, 30 vjet t’u i vizitu burgjet.
Njëherë kom pas shku kur veç isha mjek, i rrefshin shumë, edhe para, pas fazës që ishin, që u bojshin hetimet. I rrahshin edhe ma vonë, gjithë të burgosurit. Kështu që pata vendosë, s’disha çka me bo: fillova me mbledhë qetësues edhe me i qitë në sheqer. Mi shtyp edhe mi qitë në sheqer. Edhe secili ka pas të drejtë kater kilogramë peshë në mujt, kështu që i’u qitsha nji kilogram sheqer i’u qitsha mjaft qetësues, i shtypsha ose i merrsha kapsulla, i derdhsha edhe i’u
qitsha në sheqer. Edhe ajo, në muajt i shkojshin teshat e brendshme, nji qind paketa duhon edhe pak ushqim që qëndrojke, gurabija, mish të terme e sende edhe një kilogram sheqer. Unë e mbusha sheqerin me qetësues kështu që këta e shpërndajshin mes veti, sa herë t’i thirrshin në… “dhomat speciale” ku i bojshin…ku i torturojshin. E hajshin ka një lugë, dy lugë sheqer.
E niher na kthynë ushqimin se kishin qenë në shtrajk [grevë] të gjithë, edhe u kthyem në Prishtinë. Kur u kthyem në Prishtinë, u ulëm me gruan e një të burgosurit tjetër politik edhe filluam me bo një ambëlsinë të pa zine edhe hiq pa e vrejtë, tap…atë sheqerin, p’i bojmë, po bojmë shllag, i rregullum krejt. E qita në frizhider për m’u ngri. Erdhën do musafirë, pi i’u jep, i ndava në kocka edhe pi i’u jap, p’i shërbej. Gjithë, i’a nisen, i’a nisen m’u qu, s’dishim çka osht puna. Kur, ma vonë po thrrasin “Vjosa gjithë bre na murr gjumi, çka osht, çka osht ai, çka ndodhi? Na ki qitë diçka.” “Qysh ju kom qitë diçka?” “Na ki qitë diçka!” Kur p’i thom, “Oj Teutë,” “Ha?” “Ku shkoi sheqeri i paketës që e kthym prej Nishit?”, tha, “Qe qaty!” “Po, po ku qaty?” Se u dufshim m’i shti në kuti të kartonit. Tha që e kom nxjerrë prej kutisë së kartonit! Thash, “Kuku, unë e pasna perdorë sheqer me asi”… gjithë njerëzit i ka marrë gjumi
Ose bojsha gjana të ndryshme. Për shembull, nuk i lejshin me lexu gazeta shqip. E atëhere dilke Zëri, Zëri Javor, kështu që 100 paketa duhonit i shkapërderdhsha krejt edhe secilën i mshtjellsha me një faqe të Zërit. Kështu që i shkojshin Zëri i tri javëve, tash javën dy… tri javëve taman, se një herë në muajt shkojshim. U bojke tamam tri Zëri, u bojshin 100 paketa edhe shkojshin në Nish në Deligrad. Edhe mandej, edhe masi që tash normal ata gardianët i hjekshin gazetat, i zbrazshin çdo gja, u jepshin paketat e duhonit edhe gjithë ato letra i gjujshin. Njëri prej të burgosurve t’tjerë shqiptarë shkojke i merrke ato fletët e përgadtitshin e bojshin gazetë, edhe e shpërndajshin n’mes të burgosurve politik, gjithë e lexojshin gazetën. Kam shumë, shumë ndodhi. Tridhjetë vjet, kur të shkojsh një herë në mujt m’i pa në burg.
Kom, kom…. Po qajo ka qenë e para kur kam qenë. Mandej vazhdimisht kanë ndodhë qështu qe. E kom pa jo vetëm pjesë të fëmijënisë, po edhe pjesë të rritunit, po edhe pjesë të edukimit tim politik, sepse edhe bajsha fjalë mandej, i përcjellsha informatat prej një grupi në grup tjetër nëpër burgje të ndryshme edhe pse nuk më lejshin me hi, vetëm këtu me leje special te axha jem, e të tjerët me anë të anëtarëve të familjes të ciliët i vozitsha unë, se zakonisht e mbushja automobilin me top pesë njerëz u bojshim në automobil prej dy familjeve, tri familjeve të ndryshme sa kishim vend edhe shkojshim i vizitojshim të burgosurit.
Praktikisht ka qenë krejt jeta ime që kom shku vazhdimisht me vizitu në burg edhe një farë menyre ka determinu mandej të mendumit tim politik… çështjën e të drejtave të njeriut, të drejtave të Shqiptarëve në ish-Jugosllavi. Vonë dikund viteve…. pasi që jom kthy prej Amerikës kur e kryva shkollën e mesme mësova që ekzistojnë organizata që raportojnë edhe mësova çka është avokimi për të drejtat e njeriut edhe sidomos për të drejtat qytetare. Edhe mandej fillova edhe me i mbledhë të dhanat edhe me i mbledhë dëshmitë e ktyne edhe me komuniku me organizata të ndryshme si Amnesty International, ma vonë Human Right Watch, me, me Kryqin e Kuq Ndërkombtarë në Zhenevë. Edhe raportojsha edhe në vitet diku… vitet ’80, edhe në vitet ’90. Mandej veç mo, po mendoj edhe popullata në përgjithësi në Kosovë, edhe shtresa e shkollume filloi me, me kuptu rëndësinë e avokimit edhe komunikimit me jashtë për të drejtat e shqiptarëve në Jugosllavi. Po vitet ’70, vitetve ’80 me të vërtet gati askush në Kosovë nuk dike që egzistojnë organizata të cilave mujshim me raportu. Raportojsha për çka po ndodhë në Kosovë me të drejtat… jo vetëm në Kosovë, po në gjithë Jugosllavinë.
Gjyshi jem nga baba praktikisht nuk ka punu krejt jetën, ka qenë djal i familjës t’pasun kështu që nuk ka punu. Babi im tregon që një kohë, një kohë janë bartë në Mitrovicë edhe atje ka punu por një kohë shumë të shkurtë edhe jonë kthy. Gjyshja jeme ka qenë grua e re, është martu 15 vjet edhe e ka bo babin tem. E ka lind babin tem 16 vjet dhe ajo ka qenë mjaft gru e pasur, kështu që kanë qenë të dytë në atë kohë që nuk kanë punu, kanë jetu nga pasunia deri në Luftën e Dytë Botnore. Luftën e Dytë Botnore gjyshi jem prapë ka qëndru në shpi, e gjyshja jem ka shku ka luftu. Gjyshja jem ka qenë luftare e në Luftën e Dytë Botnore, luftën nacional-çlirimtare, edhe ka mjaft anekdota për to. Ajo ka qenë shumë grua e bukur, shumë edhe e fuqishme. Shumë. Edhe tregohej që pas luftës e kanë ftu….Shefkijën, edhe një rrugë në Gjakovë deri vonë e ka pasë emnin e saj Shefkije Dobrunës. Edhe e kanë pytë, pas luftes, kanë dashtë me e bo një funksion në Gjakovë. “Jo, s’du, nuk du me bashkpunu me ju!” “Po si?! Ti ki luftu me ne!” “Po, po vetëm unë jom antifashist, nuk jom komunist. E ju komunistat e keni marrë pushtetin. Nuk ju perkrahi.” Kështu që ka qenë mjaft e fortë. Tregohet që kur, tregohet që edhe kur i ka vdekë nana e saj, ajo e ka përgaditë nanën edhe e ka lënë me një dhomë, se ka qenë darsma e motrës saj. Askujt s’i ka tregu. Ka dalë, është rregullu, ka veshë fustan të mirë të darsmës edhe ka dalë në darsëm. Nanën e vet e ka mshelë në dhomë të vdekun. Ka qenë shumë, tregojnë shumë, shumë, shumë, shumë tregime për të që ka qenë gru shumë e fortë. Shumë e fortë dhe ka qenë shumë e bukur edhe shumë krenare. Shumë krenare.
Do të thotë pas Luftës së Dytë Botnore, kur familjes i’a kanë nacionalizu gjithë, çdo gja, edhe tokën edhe senet, edhe s’kanë pas asgja, asgja as me hongër. Edhe tregojnë që e ka mushë, e ka mushë një kosh, ku e kanë lonë zakonisht bukën, me gurë edhe e ka mbulu me një mbulesë të bardhë, që nëse dikush vjen prej kushërive ose dikush, me pa edhe me i’u dokë e plotë, edhe nëse e prekë me i’u dokë e mbushur, që mos mu marrë vesh që s’ka asgja. Se mandej pas luftës, si ka qenë Kosova, pas Luftës së Dytë Botnore nën ligjin marcial… represioni. Shumica e shqiptarve, e bile edhe ata të cilët kanë marrë pjesë në Luftën Nacional Çlirimtare,por të cilët nuk kanë qenë pjesë e Partisë Komuniste, kanë qenë të diskriminum deri në pakufi. Kështu që familje të ndryshme, edhe pse kanë qenë pjesë të lëvizjes Nacional Çlirimtare, janë malltretu dhe janë persekutu si me pas qenë kundër Luftës Nacional Çlirimtare, e një ndër ata ka qenë edhe familja jonë edhepse, edhe gjyshja jeme, edhe babi jem, edhe axha jem i cili ka vdekë ditën e fundit të luftës dhe shkolla fillore në Junik edhe shkolla e mesme deri ne këtë luftë e kanë mbajtë emrin e tij.
Por, prapë se prapë pasi që s’kanë qenë me Partinë Komuniste,
ka qenë një farë represioni që është ushtru, sidomos ndaj shqiptarëve në ish-Jugosllavi, e sidomos në Kosovë, sepse në Kosovë është pa si një qendër e një lëvizje për identitet nacional që ka qenë ma i fortë, edhe për shkak të koncentrimit të popullatës ma i madh. Kështu që disa familje të cilat kanë qenë të identifikume si të tilla, kanë jetu nën, praktikisht gjithë fëminia dhe rinia ime kanë shku e tillë po menoj e kom përjetu si të tillë, sepse gjithmonë i kom përjetu kontrollat e policisë në shpi kur vishin edhe na qojshin…. edhe e maj në mend si fëmi vishin shtratin. Edhe ne kur u bomë, kur u bomë katër motra edhe i kshim dy dhoma po i kishim dhomat me dy shtretër kështu… jo në kate, po të ngrehun njëri me tjetrin, edhe e mbaj në mend kur vike policia, i rrxojke krejt, i nxerrke edhe i hekte dërrasat edhe njëhere ish halla jeme aty edhe ish ai… u thirrke qumlek, ka qenë një pjesë në shpi si oxhak për nxemje. Edhe ata ishin hi me kërku edhe letrat që i dhezshim për me ndezë atë koftorin që ka qenë me pllaka të keramikës ashtu edhe hishin me kqyre edhe halla jeme veq osht irritu. Na ishim të vegjël, ishim frikësu shumë prej policisë, ajo e murr një orë të madhe edhe pi thotë, “Kqyre se edhe këtu mundet me pas diçka, naj material propagandues.”
Për mu ka qenë njëfar mënyre, janë disa… ma vonë t’u u rritë u bo e vështirë. Se njëherë e kom pa si pjesë normale të jetës, që policia vjen në tre e në katër të natës, të zgjon prej gjumit pse axhat të kanë hi në burgje. Unë nuk isha në shpi të axhës. Ose në vitin ’86 për shembull gjithë fëmijët e Dobrunave i kanë largu prej Universitetit, gjithë. Gurakuqi ka qenë në vit të tretë të arkitekturës, Elbasani në të dytin, Shpendi të tretin, Ilirjana pat fillu mjekësinë me studiu, Valbona ka qenë në ndërtimtari, edhe gjithë i largun. Për ‘86-tën po flasim, 1986. Edhe unë isha e para atëherë që e qita shtetin në gjyq, Universitetin e Kosovës atëhere, për mohimin e të drejtave për shkollim. Gjithë këta fëmijë që u largun, nuk i kishin babat e vetë në burgje, po e kishin axhën. Për atë të gjithë i largun prej shkollës, gjithë prej Universitetit. Edhe nuk ishin në vitin e parë po ishin në vite të avancume. Profesorat ishin shqiptarë, nuk ish mbyllë Universiteti ende. Por ashtu ishin frikësu edhe sistemi ish i tillë. Tash nga pak më vjen me vjellë kur i shoh të njëjtët profesora universitarë që dalin e të shesin patriotizëm, do janë edhe në parlament. Ku të dalin….. Unë shkojsha edhe bisedojsha me ta “Po pse i largut fëmijët? Pse i largutë fëmijët prej shkolles? Po ku e largove Shpendin, e Valbonën e Ilirjanin nonën s’e kanë shqiptare po kroate e kanë! Pse i largove?” Po të them, unë jam rritë me këto gjana, kështu që mandej kapa e mbledha të dhana për t’tanë, edhe shkova e qita Universitetin në padi për largimin. Edhe në gjyqe kur shkova që tash kur i shoh ata gjyqtarë, që kur i shoh edhe bisedoj normal me ta edhe qeshin njëherit “Eh, Vjosa.”
1986-shi ka qenë fundi… fillimi i tetorit kur kom shku, e qita, ngreha padi në gjygje për largimin e fëmijëve, krejt fëmijëve të axhave edhe ata u shpërndanë, mandej u shpërngulën gjithka nëpër botë për me mujtë me u eduku. Edhe, nuk ish puna vetem që i largojshin, atëherë çdo komunë e qojke listën e fëmijëve të armiqve, i’a qojke Universitetit, edhe Universiteti i largojke. Po flas për 1986 nuk po flas për ’56. Edhe, zavendës rektori atëhere që ka qenë në Universitet, se rektori ka qenë serb, zavendës rektori ka qenë shqiptar. Edhe më tha, “Po Vjosa, kështu është sistemi. Ata janë fëmijë të familjes iridentiste, nacionaliste.” “Po a kanë bo fëmija diçka?” “Jo.” “Po pse?” “Kështu na ka ardhë lista prej Gjakovës. Prej që duhet me i largu këta fëmijë prej aty.” “Po ju p’i lagoni njerëzit në vit të tretë, vit të katërt, para se me kry fakultetin!?” Po qështu ka ndodhë, qështu ka qenë koha. Edhe prapë po thom, gjithë këto gjana, kanihere mendoj se i kom jetu disa jeta. Kanë qenë pjesë të jetës të shqiptarve në Jugosllavi. Po normal që nuk i ka ataku të gjitha familjet. Disa familje kanë qenë ma të zëshme në kërkesat e të drejtave të tyne dhe në rezistencen ndaj sistemit. Ka qenë ma shumë sistemi. Edhe disa ma pak. Po ne e kemi, ne si familje Dobruna e kemi vujtë, e kemi vujtë mjaft.
Nga familja e mamës nuk kom, kom shumë pak kujtime se mama ka qenë fëmiu i vetëm. I kanë lind po mendoj… dy prindërit i kanë vdekë herët, kështu që mamen e ka rritë gjyshja e vetë edhe hallat e axhët. Edhe çka është e mirë edhe e çuditshme për atë kohë për një fëmijë jetim, nanën teme e kanë shkollu. Nuk ka qenë e zakonshme për atë kohë me shkollu dikond, po e kanë shkollu pse edhe axhen e ka pas të shkollum. Po një farë mënyre edhe ata mandej me politikë kanë qenë të diskriminum sepse axha i mamës, nanës sime, gjatë kohës së okupimit italian, ka qenë, ka punu për Ministrinë e Arsimit, Qamil Benxhija. Ai ka qenë i diplomum në Padova, filozofi, edhe mjekësinë në Sorbonë. Kështu që, nuk ka pas aq njerëz të shkollum.
Italia kur e ka okupu Shqipninë, edhe mandej kur ka hy edhe në Kosovë, ata studentat te cilët kanë studiu në Itali, e axha Qamil ka qenë student i Padoves kanë hi, kanë punu për asi. Kështu që, mandej ai i’a ka mundësu nanës sime. Me nanën e vetë e kanë rritë nanën time, kështu që ai e ka qu në shkollë… Kështu që mama ime e ka kry shkollën me kohë edhe është një ndër mësueset e para shqiptare në Kosovë, ajo me 16 vjet e gjysë, 17 vjet, e kom edhe fotografinë, ka fillu me punu si mësuese në Rahovec. E mandej në Gjilan me këtë axhën e vetë me Qamil Binxhinë, e kanë themelu Gjimnazin e Gjilanit, edhe kështu që kom kujtime të mira.
Kom një mburrje me dy anët e familjes, kah nana edhe baba. Nana ime ka punu si mësuese, babi ka studiu skulpturen deri në vitin 1954; 1954 kur i’a kanë burgos për herë të parë vëllaun, e kanë largu prej Universitetit të Beogradit. Ka qenë para diplomimit e është kthy në Gjakovë. Mandej kur i ka pas vetë tre fëmijë, kur kemi lind unë, Pranvera edhe Aida, babi ka shku me studio prapë ne Beograd për punëtor social. Me tre fëmijë, atëherë nana na ka mbajtë neve, babi ka studiu. Ne udhëtojshim majft shpesh. Shkojshim prej Gjakovës, kanë qenë udhëtime fantastike, hypshim nëpër autobusa, trena, blla-blla për me shku në Beograd, me pa babin çdo dy-tre muaj. Edhe, kështu që kanë qenë do kujtime të mira, atëherë blejshim lodra, gjithë ata gjana që ju bëjnë fëmijëve, i’u mundësojnë fëmijëve për me ju kompenzu mungesën e prindit. Kur shkojshim në Beograd te babi, na pritshin mjaft lodra, mjaft tesha, mjaft sene. Unë e kisha edhe një kompenzim tjetër, pasi që mu më qojshin me komuniku me të burgosurit politik, m’i pa axhat në burgje.
Unë i kisha edhe nje kompenzim tjetër prej gjyshit tim, se e ndijke veten fajtor, se shumë e re fillova me shku, edhe gjithmonë ma mundësojke gjithëçka. Kur fillova veç, hina në pubertet edhe fillova m’u rritë, kur u kthejshim prej Nishit ose prej Pozharevcit, prej burgjeve në Serbi, thojke, “A këtë muaj ke qenë shumë e mirë, ani çka, çka po don për këtë muaj?” Thojsha, “Po du farmerka italiane.” “Në rregull, ke me ble farmerka italiane.” Ose thojke, “Mujin tjetër…” Gjithmonë u mundojke me më kompenzu për atë që mendojshin që po ma hupin fëmijëninë. Po jo vetëm gjyshi jem, po edhe nana jem e baba jem e kishin njëfarë dobësie ndaj meje për shkak asaj, se atëherë edhe një axhë për shembull që ish jashtë burgut, me bo me shku me i pa e hupshin punën; kështu që askush s’mujke me shku mi pa në burg, veç gjyshi jem që ish plak ose unë që isha fëmijë. Këta gjithë të tjerët…për shembull ish njoni në burg dhjetë vjet, vëllau tjetër nuk e shihke dhjetë vjet. Ish tjetri 14 vjet, nuk u shih’shin 14 vjet. Une isha e vetmja që shkojsha m’i pa ata me gjyshin tem. Edhe kta mandej gjithë u mundojshin diqysh… me bo diçka me mu, me m’shti m’u ndi si fëmijë, mos m’u ndi vetëm si e rritun. Edhe… u frikësojshin prej dhembjes, kështu që praktikisht deri sa kom fillu me e kuptu, se edhe në shkollë kur shkojsha fëmijët më ngucshin…
OK, çka më kujtohet prej fëmijënisë një moment i bukur. Ma parë të tregova që unë kam qenë vajza e parë në familje që s’ka pas fort djem, kështu që e kom pas njëfar statusi të privilegjum prej të gjithëve e sidomos prej gjyshit tem. Gjyshi jem, shpija e gjyshit ka qenë një shtëpi e vjetër edhe kati, ajo si podrum, ka qenë me gurë gjysë mandej ka qenë gurë; mandej kanë qenë do shkallë të gurit. Mandej ka qenë kati, po oborri ka qenë, unë besoj rrallë kund ke mujtë me pa. Kanë qenë diku pesedhjete, nji quind lloje të trandofilave edhe gjithë përreth oborrit, i cili ka qenë tre qind metra i madh edhe ka pas trandofille. Dhe mandej te shpija ka pas një, nje kopsht me trandofille ma të vogla edhe mandej ka qenë pjergulla e rrushit nalt dhe një dru kumbull. Kur fillova me shku në shkollë, gjyshi jem e dijke që prej shkollës shkoj te gjyshi, jo në shpi te prindërit e mi.
Shkojsha te gjyshi, ma boni si një bankë në kumull, e kumlla ishte qaty afër pjergulles. Gjyshi jem rrike qaty me nje tavolinë edhe pikë. Gjyshi jem ka pi, ka pi shumë alkool. E ka jetu jeten, Teki Dervishi[5] e shkruan një libër, Teki Dervishi shkrimtari, edhe thotë, “
Ja kushtoj boemit të parë që e kom njoftë unë në jetë Qazim Dobrunes.” Ka qenë boem, ka pi, ka pas dëshirë me pas shoqëri të madhe, ka lexu shumë, ka qenë Bektashi[6], edhe unë gjithmonë e ngucsha “Babagjysh ti je Bektashi jo pse beson ndonjë religjion, po pse ish klub i leximit.” Bektashit lexojnë shumë edhe Bektashit pijnë. Kështu që gjyshi je “ish” në Klub të Bektashive edhe gjithmonë vijke babai aty kështu që per me m’kontrollu tu i bo detyrat, gjyshi jem ma boni në atë kumbull, u qujke kumbull bardhake. I bënte kumbullat e mdhaja edhe ka qenë druni i trashë. Ma boni një bankë, edhe gjyshi poshtë me shokë pijshin me meze në tavolinë te pjergulla, unë këtu edhe veç thojke, “A ki diçka me me pyet për detyra.” Thojsha, “Jo, jo s’ka nevojë, kur ka diçka të pyes.” Edhe aty i bojsha detyrat, verës normal, i kryjsha detyrat. E dimrit prapë te gjyshi, që mbaj në mend e kom pas një kand, edhe atë kur u smu gjyshi, ma shumë ishte në shtrat. Në fund të dhomës së ditës, dhomës të madhe, kanë qenë krejt dollapa në mur ashtu të vjetër, edhe nuk e dallojshin se dyert e dollapave, dikund ka qenë ajo që u thirrke si banjo, pasllom e thirrshin në Gjakovë, si banjo aty, edhe po në fund të dhomës ka qenë krejt me ato dyer të bukura të punume si tavani i shpisë. Knej dhomës unë kërkojsha me ma bo një tavolinë se gjyshi jem s’dojke që unë me u ulë në kauq edhe me bo detyra. Po ma kishin bo një tavolinë prej derës, një pjesë e qasaj pasllomit, edhe ajo u shihke jashtë, mandej ma bonën një tavolinë, si tavolinë, prej një derës qasaj pasllomit, edhe ish ajo e punume. Mandej u duhke me qitë edhe nje karton përsiper për me i bo detyrat, po me ma bo veç tavolinen si shkom. Edhe kur ajo gruja e gjyshit tem, njerka e babës tem, u revoltojke pse pe boj ato. Po thotë, “Po i’a mësoj vajzës prej tashtit me pas estetikë, me ditë me dashtë të bukurën.” Edhe… ma kanë pas bo tavolinën. Këto dy i kom të lidhun me gjyshin tem.
Edhe diçka me gjyshin tem, kur i bona 12 –13 vjet, nana edhe baba jem ishin mjaft, jo rigorozë, po u mundojshin që me ndiku njëfarë rendi ashtuqë edhe kryesisht “nëse edhe ti gabon diçka,
Sot motrat tuja ma të vogla gabojnë. Kështu që ti ki obligim jo vetëm ndaj vetëvetes po ki obligim ndaj motrave tuja edhe ti je ma e madhja prej gjithë fëmijëve.” Mandej lindi Shpendi, Ilirjana, Valbona, Nderimi, lindën fëmijët e axhave t’tjerë. “Po ti je ma e madhja, kështu që nëse ti gabon të gjithë gabojnë” e u mundojke… Kisha shumë limitime, shumë kufizime. Te gjyshi jem si kisha ato kufizime hiq. Kur shkojsha te gjyshi e kisha krejt liri. Gjyshi… edhe njëherë gjyshi më thojke, “A din çka? Kemi me dalë.” Te qarshija e vogël kanë qenë do kafe që dilke gjyshi jem, edhe po thotë, “Tash kemi me dalë, kom me të mësu diçka.” “Çka?” “Po shoh në tavolinë të diellave ata s’po i qesin fëmijëve venë me pi.” Edhe po thotë, “Unë të qoj tashti në kafe me të mësu me pi venë, edhe çka tjetër, edhe duhan.” E më murr me veti edhe shkum në kafe në Qarshi të Vogël. U mbledhshin shokët e gjyshit, edhe gjyshi porositi një gotë venë të kuqe për mu. Herën e parë pat porositë Shire ka qenë, e herën e dytë mandej venë edhe cigare. Me dhezë një cigare. Kom pas dikund 13 vjet, 12 – 13 vjet. Për vikend shkova në shpi, nuk shkova te gjyshi edhe po i tregoj prindërve të mi, “A tash më ka mësu gjyshi me pi venë edhe tash kur shtrohet dreka të dieleve në shpi, keni me më qit venë.” Ai po thotë babi jem, “Venë? A e din sa vjet i ki?” P’i thom, “Po.” Po thotë, “Kush të ka mësu?” Po thom, “Babagjyshi, kemi shku në kafe edhe më ka mësu me pi venë.” E di që e ndisha një bërtimë mes babit edhe gjyshit. Babi për dore në shpi të gjyshit edhe p’i thotë, edhe p’i ndëgjoj bërtimën. Edhe gjyshi jem p’i thotë, “Unë jam ka e edukoj, duhet me mësu me pi venë, duhet me mësu me pi duhan, me qenë e pamvarune, me t’a kthy ty fjalen, se ti nuk ke gjithmonë të drejtë. Kjo duhet me mësu me t’a kthy fjalën, për mu bo e pamvarun. Edhe duhet mi ga gjyshes së vetë. Edhe për ato unë kom me mësu.”
Deri sa ka vdekë gjyshi jem e unë i kom pas gati 16 vjet kur ka vdekë, gjithmonë ka pas ky konflikt me prindërit e mi të cilët dojshin me më eduku ndryshe edhe më krijojshin… edhe gjyshi jem i cili mi lejojke gjithëçka, jo gjithëçka po gjithëçka! Edhe çka bojke, e merrke ma vonë pensionin e luftëtarit të ’41, qe mandej i’a dhanë ma vonë, pasi që vdiq gjyshja jeme, tash i’a jepshin gjyshit. E ai pension ishte ma i madh që fitojshin rrogat baba me nanën teme bashkë. Gjyshi jem e ndajke me mu. Gjysën ti thojke e merr, gjysën une. Unë i shpenzojsha kryesisht në ushqim edhe tesha që u qojshim këtyne në burgje, jo për diçka tjetër. Po kish gjithmonë kishte qejf me më dhonë mundësi me qenë sa ma e pamvarun edhe sa ma krenare, që gjithmonë me pas shumë. Edhe, edhe kur ka vdekë, kur e kanë qelë atë testamentin që e ka lonë, krejt qa ka pasë ju ka lonë, na ka lonë vetëm neve vajzave, edhe të axhave të tjerë, veq vajzave. Gjithmonë thojke, “Vajzat duhet me pas shumë, vajzave duhet me i’u kriju siguri të madhe. Vajzat duhet me i përkdhelë, vajzat s’duhet me i lonë shumë me punu.” Gjithmonë vajzat, gjithmonë ka qenë përkrahës shumë i madh për edhe gjithmonë thojke, “Hec rrugës me kokë lartë, kur mos e ulë kokën”.
Kur u kthejshim prej burgut ose diçka, unë pak… edhe me ngucshin fëmijët në shkollë kur shkojsha, sidomos fëmijët e liderëve komunistë, që kjo është nacionaliste, kjo i ka axhat në burg, s’duhet me nejtë me këto, ose disa gjana të tjera. Ose, për shembull kur u bojshin festat, që vijke Tita në Kosovë, ose 25 maji – bakladat, gjithë fëmijët dilshin me baklada ose shkojshin në asi… na fëmijët e Dobrunave nuk guxojshim me shku, se shkolla nuk na lejojke me shku. As në pritje, as me festu 25 majin, se “Ju jeni nacionalista”. Ma vonë e kuptojsha e s’u mërzitsha për atë punë, po si fëmijë në shkollë fillore e ndisha veten shumë rond kur të gjithë fëmijët dilshin në rrugë. Asi, vetëm na nuk guxojshim me dalë në rrugë, neve na largojshin. Edhe… po mandej fillova me bo edhe unë, po mendoj edhe dozën teme të fesatit. Për shembull, kur kam qenë në klasën e tetë fillore, ende se patën leju flamurin. Edhe… i organizova krejt klasen, se me… i qitshin krejt flamurat, për mos me e qitë flamurin shqiptar në ’28-shin, në ’27-shin [nëntor], i qitshin flamurat e Jugosllavisë edhe të Serbisë. Edhe … mund m’i përmend edhe emrat, do janë gjallë, do jonë vdekë, shokët edhe shoqet e shkollës fillore Mustafa Bakija në Gjakovë. Edhe i organizum. E veta gjyshin tem ku mundna me shku me gjetë flamura shqiptarë. Ai ma tregoi një shok të vetin të Prizrenit, gjakovar i Prizrenit që ish kthy prapë në Gjakovë me jetu, që kepke flamura tinëz, flamura shqiptarë. Edhe e veta gjyshin ku me marrë pare me u pagu. “Çka po të vyen?” Thash, “Po më vyen nja nje qind flamura.” Tha, “Shko ti te ai edhe thuj unë i’a paguj. Edhe s’po të ves për çka po të vyen.” “Në rregull.”
Shkova unë me një farë shoku të klasës, shok të bankës që e kom pas, shkum i thamë, edhe ai tha, “Për kur po ju vyen?” “Për 27 nëntor në mbramje mi pas.” “Ani” tha. Shkum na me 27 nëntor, diku ka 11 i natës, dulëm, nëpër bandera ku janë vnu flamurat, nja tridhjetë vetë të klasës, të gjithë. Hypëm, i hekëm flamurat e aty, i vnum flamurat shqiptarë tonë. Edhe të nesërmit, 28 nëntor, u qu krejt Gjakova prej ka hihet prej varreve ka Prizreni deri në Qarshi të Vogël gjitha flamurat shqiptare të vnun. Edhe u mshelëm në shpi se e dishim që tash vjen policia. Edhe erdh… policia u shku i ka mbledhë, po kërkush s’po shkon me më marrë mu se une isha nxanëse shembullore, shumë e sjellshme. Ata e dishin që unë shkojsha mi pa axhat në burg se më përcjellshin, po nuk bojsha kurgjo të jashtëzakonshme, ekstrem. Nana më punojke në të njëjtën shkollë si mësuese. Kështu …
Okej, kështu… I ndrrum flamurat krejt, edhe të nesërmit policia shkojke i mbledhke çka ishin ma të dyshimtë. Po unë isha shumë, shumë fëmijë i mirë edhe, me të vërtetë isha shumë shembullor në shkollë, kurrë pa problem, kurrë s’iksha prej klasës, detyrat me kohë, shumë, deri në atë masë sa fëmijët tjerë më kqyrshin me dyshim pakëz, tepër, tepër e mirë. Se po të thom më kishin eduku që nëse unë gaboj, krejt fëmijët tjerë gabojnë. Kështu që unë s’jom nxanse e mirë ose sjellna keq, ja marrë ftyrën famijles. Kështu që isha me të vërtetë ashtu. Kështu që te unë nuk erdhën. Po mandej kuptova që s’kishte qenë veq ajo. Profesori kujdestar i klasës që gjithë e merrshin që ka qenë shpijun, po, ka qenë i detyrum. Ai nuk më ka raportu mu. I ka thanë, po gjithë kanë shku…asnjoni s’ka tregu, po asnjoni nuk më ka qitë mu për ai.
Tek diku masi që e kemi kry shkollën e mesme, me të njëjtin profesor kujdestar u mbledhëm gjithë në Deçan kur njëri prej shokëve u qu i tha kujdestarit të klasës, i tha, “Vjosa ka qenë ajo që na ka organizu, Vjosa ka qenë ajo që na ka pru nji qind flamura prej një terzisë të Gjakovës kush i ka kep ato flamura, Vjosa na ka bo.” “Unë gjithmonë kom dyshu”, tha “vetëm thojsha që me bo me thirrë Vjosën, mandej jo që e majnë, po del problem ma tepër. Ju masi s’i keni organizu, ma lehtë kanë me ju marrë në pytje.” Kështu që edhe ata që kanë qenë informatorë të policisë, në njëfarë mënyre i kanë, i kanë mbrojtë fëmijët.
Edhe në shkollë… atë e shoh si njëfar “dreqnije” që e kom bo. Po, ka qenë ma shumë influencë e burgut edhe kur atëhere bash… një vjet përpara patën burgos shumë njerëz për flamur. E kjo ka qenë viti i fundit që ka qenë i ndalum flamuri në Kosovë, flamuri shqiptar. Mandej vitin tjetër është leju flamuri se u bonë ndrrimet kushtetuese të vitit 1971, amandamentet në Kushtetutë, mandej ’74 Kushtetuta e re, kështu që me ndrrimet kushtetuese të vitit 1971 u leju përdorimi i flamurit shqiptar në Kosovë. Kjo ka qenë 28 nëntori para kësaj, i fundit kur kam qenë në shkollë fillore, kur i patëm ndrru krejt flamurat, e i gjujtëm flamurat jugosllav nëpër tokë, i qitëm flamurat shqiptar. U bo, kta mandej, ka qenë fantastike sepse babi jem ka dalë në rrugë me 28, se duheshin me dalë me punu. Po babi dilke edhe ma shpesh në rrugë sepse UDB-ja atëhere edhe policia nëse nuk del, nuk je publik gjithmonë vijshin të arrestojshin mos je ka bon naj konspiracion diçka, sidomos për babin që i ka pas vllaznitë në burgje. Kështu që e kanë pas shprehi me nejtë në kafe, mu pa që janë në publik. Edhe tregon që kanë dalë të nesrit në rrugë edhe p’i sheh krejt flamurat, e tashti policia me Qabrati, ka qenë një organizatë e pastrimit, t’u hypë nëpër bandera nalt. Na fëmijë, lehtë për ne me hypë nëpër bandera m’i ndrru flamurat.
Këta tashti do njerëz ma të vjetër t’u hypë nëpër bandera m’i hekë flamurat e babi t’u keshë e tu thonë, “Kush e paska bo?” Tha, “Më shkoj mendja që e ke bo, po… jo, jo nuk besova.” Edhe kur ka ardhë në shpi po thotë, “Qëkjo paska ndodhë.” “Aha …paska ndodhë, mirë.” “A di diçka për atë punë?” “Jo!” “Shumë mirë.” E di që më ka thënë, “Unë gjithmonë të besoj ty, po thom edhe unë ty”. Edhe u kry ajo punë, s’ka dyshu. Shumë, shumë ma vonë, atëherë kur u murr vesh kush i ka organizu, kush i ka pru flamurat, se ne të gjithë hypëm nëpër bandera jo vetëm djemtë, edhe vajzat. Edhe u murr vesh po kalum pa pasoja për atë punë që u ndrrun flamurat, veq u bo shumë e madhe. Edhe Rilindja atëherë gazeta, edhe televizioni lajmëruan që në Gjakovë nacionalistat e irridentistat e kontra-revulucionarët e qysh na thirrshin mo krejt, i kanë ndrru, e kanë hudhë flamurin jugosllav edhe e kanë qitë flamurin shqiptar. U kry ajo punë. I bojmë, bojshim qësi, qësi dreqni.
Lexojshim libra tinëz që vishin. E merrshim një libër edhe e lexojshim. Zakonisht unë i gjejsha librat prej axhave të mi, ose qëta ish të burgosurit politik ma jepke naj-njoni një libër. Unë e lexojsha ma së pari librin edhe ju përcjellsha mandej tjerve. Jo libri “Dimri i Madh” i Ismail Kadares, “Gjarpërinjet e Gjakut” të Adem Demaçit. Edhe, kanë qenë do libra, mandej do dokumente që i gjojshin për Qubrilloviqin[7], e atëhere që kishin… Ne ishim në shkollë fillore, fillimi i shkollës së mesme kur i lexojshim. Po ka qenë shumë rrezik m’i lexu. Po njëni i merrke, zakonisht isha unë ajo që i gjojsha ato libra, mandej ju përcjellsha të tjerve, veq mu kurrë nuk më ka ndodhë, kurrë shokët e mi edhe shoqet e mija, me më tradhtu, me tregu që Vjosa. Edhe kur u zejshin me libra, kurrë nuk ka ndodhë me tregu që Vjosa na ka dhonë librin. Kurrë!
Gjithmonë u gjujshin, u shkyshin, u bojshin diçka, nuk… “E kom gjetë në rrugë,” bojshin diçka. Kështu që i fiitojshin disa shuplaka se ishin nën 17 – 18 vjet edhe në fund u lirojshin, po me më tradhtu kurrë. Gjithmonë i kom furnizu me libra, me gjithë librat edhe me gjitha punët tjera që u duheshin m’u bo në atë kohë me tregu njëfarë rezistence, e për mu ka qenë njëfar lloj ventili.
Prej krejt asaj çka përjetojsha në jetën e përditshme, sepse… për shembull, askush në familje nuk punojke, vetëm nana ime punojke. Mandej, pse ishin axhat në burgje, u largojshin prej punës, edhe babi edhe kush ish jashtë, e qitshin prej punës. Kështu që, unë të vetmin ventil e kisha me bo diçka gjana kështu edhe me lexu. Se shpesh edhe shoqnija ime edhe unë, e mbaj në mend ’85-shin, kom qenë t’u punu si mjek në dispanzerinë e fëmijëve, kur me 5 Tetor, me 5 Mars i burgosën katër axhat e mi, a po kupton?! Unë ndëgjova në televizion se isha në punë, punojsha si mjeke, edhe me 5 Mars në mbramje, në të vërtetë me 6 Mars u murr vesh në televizion, në lajme që ndodhi.
Me 8 Mars u bo, u festojke 8 Marsi atëhere, gjithë dispanzeri i
fëmijëve u mbledhën me festu 8 Marsin, mu s’më thirrshin, se gjysa e atyre njerëzve që kanë punë tash janë parlamentarë, patriota.
Atëherë u thirrshin u mbledhshin me festu 8 Marsin, mu s’më thirrshin, se kjo është… këtë tashti s’guxojmë me thirrë se na bënë sherr, na burgosin ose na marrin pyetje edhe neve. S’guxojmë me thirrë as në solemnitet, askund s’më thirrshin se axhat në burgje. Edhe ’85, ’86 e lejshin një të sigurimit që rrijke para ordinancës time, gjithë orarin e punës, prej se visha në ora shtatë deri në ora dy, ai u dufke me nejtë. I frikësonte edhe pacientat, i frikësonte.
Po askush prej krejt dispanzerisë së fëmijëve nuk guxojke me ardhë me fol me mu. Po flas ’85, ’86, asi, para se me shku në specializim, si mjekë t’u punu në dispanzer të fëmijëve, kërkush s’guxojke me folë me mu për shkak se axhat më kishin hi në burg, të gjithë. Tre mujë ditë nuk e dishin ku janë, kështu që unë me katër motrat e mia, hypshim në automobil, u vesh’shim bukur, gjitha këpuca italiane, fustana Jugoexportit se ka qenë top, ose farmerka italiane, edhe u vesh’shim mirë, edhe shkojshim në burg të Gjakovës, “A i kemi axhat këtu?” “Jo.” Në burg të Prizrenit – jo, në burg të Gjilanit – jo, në burg të Prishtinës – jo, në burg të Podujevës – jo, të Mitrovicës – jo. Tre muaj ditë nuk e kemi ditë a janë të gjallë, a janë të vdekur. Asnjë burg nuk n’a tregojshin që janë. Gjatë gjithë kohës kishin qenë në burg të Prizrenit. Asnjë herë s’na kanë tregu, tre mujë ditë.
Po na tre mujë ditë e kemi bo, e patëm bo rutinë, të pestat, po duheshim me pritë me shku të premten masdite. Mu për inatin më qitshin me punu të premten masdite. Atëherë shkojshe të premten paradite, i bijsha dy stacioneve të policisë, vijsha me automobil me motrat e mia, u kthejsha për me dalë në ora një me punu, se në një na fillojke ndërrimi me punu. Me qëllim më qitshin me punu se u mësuan ata që unë i marr motrat e mia edhe shkoj nëpër burgje m’i vizitu. Babi jem u frikësojke që t’u shku nëpër stacione të policisë, mos po na dhunojnë edhe gjithmonë thojke, “Ma mirë shkoni të pestat, që të mos shkojnë kur shkojshin mashkujt me vete.” E kish metë veq babi jem prej majshkujve se të gjithë të tjerët i burgosin, kur shkojke, e fëmijët e tjerë tashti që ishin, gjithë ishin të vegjël, nuk mujshin me shku m’i lypë nëpër burgje, nëpër stacione të policisë. Vetëm ne të pestat. Donika motra jem e vogël, ka qenë mjaft e vogël, edhe po na, sidomos na trija unë, Pranvera dhe Aida ma të mëdhajat, na trija në automobil, të pestat hypshim edhe shkojshim në stacion të policisë. Edhe mo, në stacion të policisë të Pejës, jemi bo qaq të njoftuna, se lejen për me vizitu të burgosunit duheshim me shku m’i marr në gjykatë të Pejës. Kështu që, na shkojshim e marrshim lejen edhe pa e ditë ka jonë, lejen u dufshim me shku me marrë aty. E shkojshim… mas pari të Pejës e mandej shkojshim në burgje, stacione të policisë, tre muaj ditë. Mas tre muaj ditëve e morrëm vesh që janë në Prizren. Mandej ish ma lehtë se i kishim ditët e caktume që shkojshim i vizitojshim.
Edhe, po i’a nisin m’i shpërnda. Mandej i dënun. Këtë të voglin e dënun 14 vjet, këta të tjerët ma pak. Kjo ishte hera e sa, jo hera e parë. Edhe po… në punë ishte shumë vështirë, në shpi ishte shumë vështirë se kërkush s’na qilke derën. Kurrë! Kërkush s’guxojke. Vetëm një shoqe e imja atje, një mikeshë, një mjeke, Klara. Ajo e vetmja që ka marrë guxim me ardhë njëherë në shtëpi me na pa, se kërkush s’guxojke. Na qitën krejt fëmijët prej Universitetit. Gjithë i largun prej punës. Unë… si mjeke, jo edhe Pranvera. Gjithë të tjerët i largun prej punës.
Të gjithë axhat i shtinën n’burg, edhe thojsha “Shyqyr që ka vdekë gjyshi me gjyshen.” A din, se gjyshja kishte me thonë, “S’pasna pas për çka me luftu!” Vetëm praktikisht, Pranvera edhe unë atëherë i majshim të gjitha familjet e axhave; njoni i kishte katër fëmijë, tjetri tre fëmijë, tjetri katër fëmijë, ky i vogli asht i pamartum, e na i majshim krejt familjet, edhe i majshim mirë. Për me i’u tregu që nuk thehem i merrshim krejt fëmitë edhe dy javë shkojshim n’Greqi për pushim, se ata i majtën disa ditë n’burg, ose shkojshim e blejshim garderobë t’re, blejshim topa t’ri, qësi gjana çka fmitë dojnë ose biçikleta t’reja, ose diçka veç për me tregu që na po rezistojmë, edhe bojshim seleksionim të njerëzve kush vike me i pa. Se vishin shumë, shumë informatorë t’cilët vishin me t’provoku, ose t’lejshin diçka n’shpi e mandej vijke policia mas dy ore kishe po t’a kontrolloj shpinë, edhe t’gjojke naj material, naj material propagandues. Ose, e maj n’men, niher e patëm ly shpinë e gjyshit edhe kish metë ni ngjyrë, që ka metë edhe e lamë se fmijë, e lam mjaft ku zhlyhet diku me e ly gjysë. Kur erdh policia, tha, “Qaty që keni bo Molotov, që keni rujt Molotov” “Po çfarë Molotov-i?” Tha, “Keni rujtë Molotov nër shkallë.” “Ani”, thash “merre, ngjyrë asht.” Tha, “Jo, Molotov asht…” “Merre bre Molotov-in.” Tha, “Hajde n’polici.” Thash, “Ani po vij n’polici,” thash “po mas pari, nuk asht shpija jeme”… Molotov, Molotov e morën.
Shumë, beso shumë m’vjen me qeshë me atë njeri, se e shoh tash atë njeri ni UDB-ash. Edhe kur m’murën n’pytje edhe le që m’morën n’pytje mu, po i murën n’pytje edhe Gurakuqin edhe Sarandën e Lekën që ishin 9 vjeqë, 10 edhe 11. E na nali deri n’11 t’natës t’u na marrë në pytje për ni shishe me ngjyrë e cila ka metë mas t’lymjes. “Ja, keni përgatitë Molotov.” Hajde… Krejt fmitë na merrshin, na qojshin në polici, na majshin ka disa orë e shqiptarë, jo serb, shqiptarë… tonë jon asi, tonë jon ende gjallë. Shyqyr që jon gjallë, edhe shyqyr që jon patriota t’mëdhenj… tash edhe shumë shpesh s’guxoj me i kqyrë n’sy, kur t’i shoh nëpër evenimente të ndryshme ose kur po shkojnë, që po shkrujnë libra për patriotizmin edhe do që m’kanë marrë n’pytje n’polici gjatë, që merrshin n’pytje sa herë shkojsha me i pa xhaxhat n’burg, kajherë që shkojshin ata n’strajk, e kur u kthejsha prej vizitës m’thirrshin n’polici edhe m’merrshin n’pytje ka disa orë. Ka disa orë, mama me babën rrishin para policisë me orë të tana me prit, e asi gjithë me frikë mos po m’ndodh diçka. E normal gjithmonë ishin shqiptarë qita UDB-asha edhe çka m’ka thonë axha n’burg, po jo p’i ndigjojsh, po familjet e atyne t’tjerëve që je taku para Deligradit burgut, “çka t’kanë thonë kta, çka ki thonë?”
S’ka qenë kohë e lehtë, tash po m’doket, edhe atëherë nuk m’u ka dokë shumë vështirë, beso! Kom pas përkrahje t’familjes, qashtu kom qenë e dashtun n’familje, në nifar mënyre që nuk m’ka mungu fort rrethi. Po tash po e shoh që m’paska pas pengu po e kom internalizu, e kom shymë ato. Tash ngandoniher kur i shoh ata njerëz m’kujtohen, edhe i’u shoh ma tepër për t’madhe se atëherë. Atëherë e kom marrë si ma normal, ka qenë pjesë e sistemit, u kry ajo punë, duhna me u rujtë se qiky osht UDB-ash, informator e qiky osht qiky; qikjo ose diçka, por nuk kom mendu fort për atë punë, e kom marrë si gjendje normale, e tash kur i shoh ata njerez, tash m’dhem ma shumë, tash e kom nifar mllefi… nuk jom hakmarrëse, nuk jom ashtu me u hakmarr, por m’pengon, m’pengon që kurrë nuk osht bo ni lustrim n’Kosovë. M’pengon që i japin, rrethi i jep atributet të paqena, e unë krejt i di, krejt i di, i di ata njerëz, i di kush ka shpiunu për kon, i di kush i ka shpiunu t’burgosunit politik, i di kush m’ka marrë n’pytje. Ma mirë i di ata shqiptarë që m’kanë marrë n’pytje se njëmbëdhjetë herë që m’kanë marrë n’pytje gjatë apartheidit edhe luftës n’Kosovë, policia e Serbisë. E aty nuk i di ftyrat e atyne serbëve, nuk i di ftyrat, po veç pasojat i kom kur ma kanë thy shpinën. Po shqiptarët që m’kanë marr n’pytje sidomos në vitet e 80-ta, kur i kanë burgos xhaxhat, secilin e di, secilin edhe jon plakë, meniren thujse e kom nifar ndjesie kur t’i shoh, n’rrugë ose i shoh, meniren i njof. Osht e pamundun qysh i njof mirë, serbt e kanë hup ato, i kom diqysh gjithë njerëz, i kom marrë si osht apartheid e je me ni konflikt t’madh, domethanë e kom ditë që po boj diçka kundër tyne, ato para luftës që ka qenë UDB-a, shqiptarët kur t’kanë marrë n’pytje, ato kurrë s’muj me nifar mënyre me përbi tamon, se kurrë s’kom mujt me arsyetu. Kto e arsyetoj, ato s’kom mujt me arsyetu kurrë, gjithmonë m’ka lon ni pasojë t’cilën unë e shpreshi kur m’nevojitet me komuniku me kta njerëz për arsye të ndryshme edhe e di që e kom ni ashpërsi, ni ashpërsi… gjithmonë munohna me i’u lon me kuptu që e di, që nuk kom harru, e di çka keni bo edhe e di që nëse s’ma keni bo mu diçka, e di kujt i’a keni bo. I di rastet për shembull kur jon dhunu të burgosnit n’burgje, i di edhe kur i shoh ata njerëz, unë thjesht nuk muna me qenë e sjellshme, s’muna me qenë ato çka rrethi pret prej meje, kom me thon diçka që me i dhon me kuptu, mos me e lon t’qetë. E maj ato n’veti, e maj edhe m’del si dritë kur i shoh, edhepse munohna m’u majt, m’del se kanë qenë t’dhembshme çka ka hekë kjo popullatë, kanë t’dhembshme, e unë i di, unë e kom përjetu.
Ki pas ni shtresë t’popullsisë që nuk ka pas lidhje me nivel t’edukimit, se rrallë kush ka qenë, ka pas rreth ma t’shkollum ma t’edukum se une, nga dy anët. Po t’thom, axha i mamës teme e ka kry n’Sorbornë edhe n’Padova edhe i kom pas me gjenerata t’shkollum familjen, nuk osht’ puna e shkollimit, po ka kriju ni shtresë e shoqnisë të cilët e patën kriju ni mirëqenie për arsye të ndryshme të cilat kanë qenë mjaft gjykuese ndaj tjerve, sidomos nëse ke pas ato, nëse je qujt nacionalist ose irredentist ose e ki dikon në burg. Atëhere t’kanë diskriminu më tepër, une e di kur e kom kry fakultetin e mjeksisë, une kom qenë jo ma e mira, po ndër ma t’mirat në gjeneratë. Edhe m’thojshin, “As mos u lodh me konkurru për asistent. Ti me krejt axhat n’burg, qysh po kujton ti? As mos u lodh.” Profesorat e mi, që m’dojshin shumë e m’respektojshin, “Mos konkurro, mos na qit n’pozitë t’keqe. A po don me n’a shti n’burg a?” Thojsha, “Po e kta tjert?” “Kta s’kanë lidhje me politikë, ti je Dobrunë, ti rri qaty, shko bonu mjeke.” “Po, po du me hi n’arsim.” “S’bon, s’guxon ti me hi n’arsim.” Ka qenë e zakonshme, tash po i harrojmë gjanat, se osht’ ni kohë tjetër, p’i harrojmë sa kanë hekë disa familje, e kjo osht’ punë e çuditshme, se zakonisht kanë kshtu familje n’fshatra, ma shumë kanë hekë familjet n’fshatra.
Familja jonë n’Gjakovë, edhe disa familje n’Gjakovë, jo vetëm e jona, me t’vërtetë kemi pas ni “status special” {bën thonjëzat me duar}. Kemi shku… gjithë fëmijët e kanë përjetu atë, e une pse kom qenë ma e madhja, ma shumë, se kom marrë obligime ma shumë. Por besom, gjithë fëmitë kanë shku nëpër stacione policore, gjithë fëmitë…. edhe pse kanë qenë fëmi. Leka ka qenë tetë vjeç, a nantë vjeç kur e kanë marrë për herë të parë n’pytje në stacion t’policisë disa orë. Tanë fmitë tonë kanë kalu nëpër… fëmijë, tjetër sen kur jonë rritë, tanë mandej shkun në UÇK. Nantë… t’gjithë i’u bashkangjitën UÇK-së. Ish ni vazhdimësi e edukimit familjar, edhe tanë jonë tash pa puna (qeshë). Se asnjoni nuk i’u ka bashkëangjitë partive politike, e këtu pa qenë me njonin prej “liderave” {bën thonjëzat me duar} nuk ka punë. T’gjithë jonë pa punë, t’gjithë, t’gjithë, t’gjithë…(buzëqeshë).
[1] Qyteti më i madh në Serbinë Jugore ku njëri prej burgjeve më të mëdha është i vendosur. Të tjerët janë në Pozharevaq dhe Sremskë, Mitrovicë.
[2] Fshat në komunën e Aleksinacit në Serbi
[3] Qytet në Serbinë Jugore.
[4] Vendbanim në komunën e Kamenicës.
[5] Teki Dervishi i lindur me 1943 në Gjakovë ishte shkrimtar, publicist dhe dramaturg. Ishte drejtor i gazetës Bota
[6] Urdhër i islamit Sufi, i themeluar në shekullin e 13-‐të, i gjetur në Anadolli dhe Ballkan. Më shumë i shpërndarë në Shqipërinë Jugore, po ashtu gjendet edhe në Kosovë, në veqanti në Gjakovë.
[7] Vaso Qubrilloviqi ishte aktivist dhe akademik serb nga Bosnja, anëtar i grupit të komplotit Bosnja e Re që vrau Archduke Franz Ferdinandin.