Jeta Profesionale
[Pjesë e prerë nga video-intervista: intervistuesja e pyet të intervistuarën për jetën e saj profesionale dhe karrierën.]
Kujtim Paçaku: U drejtova në Paris ku kam kry edhe romologjinë në Sorbonë. Kam qenë edhe jam sot e kësaj dite asistent jo i rregullt i katedrës së romologjisë ku tani këtë vit shkollor punon gjenerata e 14-të në baçelor dhe e treta në master të romologjisë. Kemi studentë nga mbarë Europa, vlen të përmendet edhe Masakoja, studente nga Japonia e cila e flet perfekt gjuhën rome. Kemi studente nga Franca, kemi pasë nga Shqipëria, Kosova dhe shtete tjera, ku msojnë gjuhën rome po paralelisht kanë të drejtë të studiojnë edhe në gjuhën tjetër, sikurse unë kur isha në 2002, kreva kursin e civilizimit françez -Cours des civilisations – për të pasur mundësi për tu punësuar apo studiuar. Nëse nuk e ke kursin s’mundesh të punësohesh sepse në Francë në Paris të jetosh, në shtetet tjera së pari duhet të i nënshtroheni procedurave françeze, përmes së cilës duhet ta njifni shumë mirë kulturën, gjuhën, traditat.
Pas kursit gjashtë mujor atëherë të fokusoheni në studime apo në punë. Edhe kjo më mundësoi që të qëndroj dy vite atje, t’punoj në mënyrë permanente. Që edhe prej fazës para luftës edhe pas luftës, unë kam qenë gazetar korrespondent në shumë gazeta dhe media europiane, pothuajse në të gjithat, në Poloni, Sllovaki, në Çeki, në Austri, në Paris, në Shqipëri. Pastaj fillojnë edhe botimet të cilat i kisha unë në fletoren time të poezive. Preokupim çdo herë i imi ka qenë se si t’i shmangemi ngjyrës. Shumë pjestarë të komunitetit… kur kam bërë unë studime në disa projekte, për shembull në Prizren edhe 18 fshatëra, 12 fshatëra të Prizrenit duke i fokusuar fëmitë në 18 fokus-grupe – “Pse nuk shkon në shkollë?” “Cili asht problemi i shkollës?” “Fëmiu rom në rrugë”. “Fëmiu në polici”. “Fëmiu në spital”. “Fëmiu te mjeku”. “Fëmiu në shkollë”. “Fëmiu në oborr të shkollës.” – 18 fokus-grupe edhe nga ajo kam marrë materiale shumë, që së pari ne kemi auto-paragjykime të cilat krijojnë problem shumë të madh, pastaj paragjykimet mbi ne të cilat i bëjnë pa na njohur askush.
Filluan botimet e para, deri më sot. Nëse flasim për poezi, kam vepra ku jam si ko-autor i librave, qoftë për tekstet parashkollore të fëmive romë, të teksteve shkollore edhe librat individuale si poet. Jam ko-autor i teksteve, për shembull “Klyshi i vogël shkon në shkollë. Ku është klyshi ynë?” Është nji grup autorësh e kështu me rradhë për fëmijët parashkollorë ku tekstet janë bilinguale në gjuhën frënge, angleze dhe rome. Më pas kam punuar “Përrallat rome” me Mina Çiriçin nga Shqipëria ku jam përkthyes i tij prej shqipes në romishte. Ka tekste tjera ku kemi bërë pjesën e dialekto-metodologjisë të gjuhës rome përmes poezive të cilat janë botuar qoftë në antologji, unë jam futur sot në tekstet e punës së studentëve. Eh, kur kam ligjëruar orën e parë me studentët e mi në Paris… çdo herë ndodhë diçka interesante tek unë (qeshë). Më besoni, pa dashje ka qenë që atë ditë temë e mësimit ka qenë “Kujtim Paçaku, shkrimtar”. Askush nuk më ka njoftë prej studentëve kur kam hy n’klase e po e mbaj orën e parë.
Bëj shtjellim të emisionit, bëj hyrjen e emisionit që… “si ju ka treguar profesor Kortia Dechia, edhe unë sot… dje keni mësuar për Breslav Papushën, është shkrimtar nga Polonia. Eh sot një shkrimtar nga Kosova…” Unë nuk i kam treguar as nga jam, k’té e kam lënë si befasi sepse nëse do t’thosha që jam nga Kosova, do ta dinin. E çka më pas po ndodhë? Shënova Kujtim Paçaku u lind në Duhël edhe pikëpytje se kumedit kur vdes ky njeri (buzëqeshë). Edhe tregoj për veprat e mia e kështu me rradhë, e kështu me rradhë, e kështu me rradhë…Përfundoi ora e nji studente më pyeti “Po ju s’na treguat kush jeni, nga jeni” (qeshë). Po thom, “Unë jam atë që kemi mësuar sot dy orë t’plota për veprat e tij”. Po thotë, “Me shumë dëshirë, në provim kur t’hyj tek ju, kam dëshirë kjo pyejte e juja me qenë sepse keni bërë nji shpjegim detaj, nuk ka pas aso detaje për Breslav Papushën apo Motrat Dudarova apo për Ali Krasniqin, apo për Orhan Galushin. Apo për Santino Spinelin apo për shkrimtarë të tjerë të cilët shkruajnë”. Unë kam dhënë detaje se s’e kam pas aspak vështirë t’i tregoj se djali i kujt asht’ Kujtimi, çka ka bërë në shkollën fillore, kur ka shkrujtë… do t’thotë kanë qenë detaje shumë ma t’lehta për mu; ajo ka qenë shumë interesant në orën e parë.
Ku më pas në Paris fillon rilindja ime e poezisë, ta kontaktoni nji poet rom, të flisni me të, dhe ta shikoni në sy drejtë… poezia e atij shkrimtari do t’përbëjë disa elementeve: lirisë, zjarrit, ujit, diellit, dashurisë së dështuar. Këto janë ato që poeti din ta vajton, një dashuri të dështuar. Poeti i mirë rom din ta nxjerrë prej vorrit nji dashuri të dështuar dhe ta ringjallë. Din t’i këndon diellit, din yjeve t’i këndon, din identitetit t’i këndon, këto janë elemente që rrallë herë mundemi… asnjëherë nuk haseni… poeti rom këndon shumë rrallë për shtetin e tij, për luftën e tij, për flamurin e tij i cili është ngulë diku në Himalaje dhe thotë, “Deri këtu është e imja!” Është zemërgjerë poeti çdo herë sepse na nuk kemi vend ku themi, “Aha! Ky është vendi im. Është shteti im e tani… më ngadalë pak”. Adaptohemi shumë shpejt rrethit ku jetojmë.
Të kthehemi në Paris, atje botoj një libër në gjuhën frënge-rome. Bën një ekspanzion, një ekspanzion të madh, libri në shtëpinë botuse “L’Harmattan”, ku përmes ambasadës sllovene kemi bërë mbrëmje të poezisë franko-rome, duke vizituar ambasadat. Kemi filluar me ambasadën polake për të mbaruar me një ambasadë të Kilit apo Brazilit. Dikun çdo mramje kishim mramje të poezisë, qoftë në objekte të mbyllura si ktu, qoftë jashtë, qoftë kur ngelnim pa para me shokun tim Jean Philipe Raymond, aktor i mirë i Teatrit Chatelet, këndonim para katedrales… katedralave në Paris dhe fitonim para. Ai recitonte në gjuhën rome, ma mirë po themi ai këndonte romisht… unë këndoja romisht, ai frëngjisht, por recitonim. Duke pasur nji asi… Kur mbaronte programi jonë 20 minutësh, ai nxjerrte edhe pshhh {tregon me duar si mbledhnin të hollat me kapelë} t’gjithë jepnin para. Kjo ishte që kemi bërë mbi 10-15 mramje të poezive nëpër qendra të ndryshme kulturore.
Filluan filmat dokumentarë, gjatë qëndrimit tim në Paris, kam udhëhequr edhe një emision në gjuhën rome Radio Shutka e Maqedonisë. Kam punuar në Radio Protestante ku emisionet javore…
Kaltrina Krasniqi: Cilat vite janë?
Kujtim Paçaku: Këto janë pas luftës, në Radio Protestante kur ekskluzivisht drejtori ka kërkuar të kemi poezi vetëm poezi në gjuhën rome dhe frënge. Do t’thotë kam qenë edhe pjesë e Radio Protestante, në Radion e Romëve… Edhe filluan bienalet e ndryshme të Parisit. Kthehu në Kosovë, shko në jug të Francës, Festival i Poezisë, kthehu në Kosovë, shko në Tulluzë në mramje të Parisit, kthehu në Kosovë, shko në Paris, shko në Itali. Në ’94 edhe ’97 harrova t’ju them jam kampion… (qeshë) kam zënë vendin e parë, ma mirë me thënë, m’ka takuar vendi i parë për poezi. Është festival ndërkombëtar i romëve në Lanciano në Chieti të Italisë, afër Peskarës, në 18 kategori të filmit, muzikës e kështu me rradhë.
Unë dy herë kam marrë për poezi vendin e parë. N’mesin e tyre ka qenë edhe poezia e paevitushme, “Ngjyra”. T’ju them se poezitë e mia janë përkthyer mbi 12-13 gjuhë botërore edhe në gjuhën kineze. Por “Ngjyra”… askush nuk e ka evitu “Ngjyrën”. E kanë pëlqy “Ngjyrën” sepse kemi menduar… unë kam menduar që përmes poezisë “Ngjyra” do t’i them së paku paragjykimet. Ngjyra e zezë a po?… që na karakterizon (qeshë). Do t’i them paragjykimet, auto-paragjykimet që unë jam i zi s’guxoj të takohem me Jetën {i referohet intervistuesës}, Jeta ma e bardhë se unë… Pse jo, kur Jeta më pranon si shok shumë t’mirë? Unë po ashtu mundohem që atë që marr nga Jeta ndoshta dyfish t’ja kthej edhe më mirë, kështu të krijohen relacionet njerëzore çka na mungon. Jo vetëm në relacionet unë-Jeta, munet me qenë unë dhe Jean Philipe Raymond i cili është i përpultë si unë… ngjyrën e ka. Po, nuk i kanë ato paragjykimet si ne në Ballkan që i kemi.
Prej periudhës së pas luftës unë kam qenë edhe dy mandate këshilltar i ish-presidentit të Kosovës, profesor Fatmir Sejdiut. Deshe apo nuk deshe të mirresh me politikë, ajo do t’merret me ty. Ne bëjmë politikë atëherë edhe kur nuk dijmë që jemi duke bërë politikë, edhe fëmiu babait i bën ndonjëherë politikë apo anasjelltas. Më besoni se ajo edhe është poltikë. Por të `bësh politikë për një komunitet, është atëherë lojë e hapur në politikë kur kërkon të drejtat, integrimet, të aplikohen ligjet e propozuara, ligjet aktuale, të kërkohen nji rimëkëmbje të komunitetit tënd sikurse që janë komunitetet tjera, të cilëve iu ofrohet të drejta çdo gjë përmes ligjit, asgjë ma pak, por edhe që vie ma shumë, i thu, “Faleminderit! Këtë e kthej”, por ma pak jo.
Politikë është kur komunitetit rom i ipen të drejtat për shkollim sikurse komuniteteve tjera në gjuhën rome, askush nuk na mohon këtë. Ne mund ta kemi sistemin fillor, ku unë kam bërë kurrikulën për nxënësit e komunitetit rom si pjesë e ekipit të kurrikulës në Ministrinë e Arsimit. Por, pak kemi mësimdhënës të cilët do t’përvishen… kuadri është i vogël, që do t’përvishen t’i mësojnë fëmitë në gjuhën rome që të mos asimilohen. Ajo ka qenë nji politikë që gjatë, qëndrimit tim si këshilltar i profesorit Sejdiu. Kemi bërë një kuotë të studentëve për numrat e rezervuara në fakultete, që ka qenë shumë gja e mirë. Nuk mundemi as t’i plotësojmë ato kuota sepse nuk kemi çdo vit dhjetë studentë në medicinë t’i fusim të komunitetit rom, apo në fakultete, por sa kanë nevojë aq që studenti të ndihet komod. Gjatë qëndrimit tim si këshilltar i presidentit Sejdiu kemi arritur të bëjmë negociata me Roma Education Fund në Bullgari, ku kemi përcaktuar edhe bursat për pjesëtarë të komunitetit rom.
Është politikë edhe kur ti si rom, si aktor i mirë bën politikë e Jeton Nezirajt i thua, “Po!” Tani duhet të shkruash nji gjë aktuale se si romët depërtojnë me dhunë nga shtetet e perëndimit ku Jeton Neziraj me lapsin në dorë, edhe në bashkëpunim me mua, bën këtë dramën tragjiko-komedi e cila ka bërë bujë në Europë “Yue Madeleine Yue”. Tregon realitetin romët diskriminohen në shtetet e perëndimit, ashtu të diskriminuar, i sjellin këtu në Kosovë edhe këtu 12 apo 15 fish ma tepër diskriminohen romët edhe tregon një realitet. Lunacek, një politikane e Këshillit të Europës më takon në Vjenë në Volkstheater pas shfaqjes dhe më thotë… unë i them “A të pëlqeu shfaqja?”, ajo më thotë “Jo, asesi!” Po thom “E çka?”, tha “Nuk e kam ditë aq që jeni të vujtur” dhe po thotë “Nuk di si ke mujtë të qëndrojsh një orë e 10-15 minuta në skenë edhe t’i duron të gjitha peripetitë që ndodhin”. Peripetitë e shfaqjes, si ka mujtë nji babë sepse ta shantazhojnë vajzën, djalin… Jeton Neziraj e ka bërë atë në mënyrë mjeshtërore për t’i treguar të tjerëve se si manipulohet dhe diskriminohet ky komunitet.
Pozita ime si këshilltar i profesorit Sejdiu më bën që edhe të futemi në zgjedhje politike. Unë s’e kam dashtë këtë profesion, nuk di edhe të tjerët sa e dojnë, por kam menduar se arma kryesore për ta goditur politikën e gabuar në kokë, është kultura. Unë këtë material e kam nga kultura besoj, jam i njohur në çdo lagje të Kosovës. Çdo lagje më njeh si Kujtim Paçaku, hajde të themi edhe të Ballkanit. Unë jam i njohur edhe në Bratisllavë në rrugën e romëve, edhe në Tiranë shembull në lagjen “Nikua Avrami”. Është nji lagje shumë e madhe ku kam punuar fjalorin e parë në gjashtë gjuhë në 2003 duke inkorporuar për herë të parë gjuhën shqipe në atë fjalor. Jam i njohur në lagjen të Bullgarisë, në Sofie më njofin të gjithë fëmijët, vrapojnë pas meje, bëjnë muzikë, shoqnohem me ta, apo në Paris në lagjen e romëve apo në Tulluzë apo Instanbul e kështu me rradhë.
Kam krijuar një reputacion të mirë, çdo herë kur kam shfrytëzuar kulturën si armë për ta goditur politikën e gabuar e cila drejtohej mbi romët apo për romët. Tani jam deputet në Parlamentin e Kosovës, përfaqësoj komunitetin rom, para dy vitesh kam magjistruar edhe në pedagogjinë e muzikës. Pothuajse jam magjistri i parë i diplomuar. Mjerisht, po pres që edhe kolegët e grupit të diplomojnë, jam i vetmi për momentin që kam diplomuar me notën maksimale dhjetë. Kom punuar në mënyrë serioze në diplomën time, pres të bëj doktoraturën, jam në negociata me Universitetin e Bullgarisë Kiril dhe Metodie ku dëshiroj të bëj doktoraturën në një fushë specifike në etno-muzikologji, muzika e vjetër qytetare rome, ku krahas kësaj kam harruar të ju tregoj që kam formuar edhe oktetin e parë në Europë. Oktet, i cili këndon akapella nën dirigjimin tim. Këndojmë këngët e vjetra qytetare rome të cilat janë kënduar në Kosovë para tre qind apo katër qind vitesh, sepse derisa ishte pytja me vend, “Çka keni punuar ju me emisione nga ’86-ta?” unë harrova të ju tregoj.
Tani më ra n’mend, unë çdo herë kur kam biseduar për doket zakonet, dasmat e romëve, i kam pyetur pleqtë, “Po mirë, a keni kënduar ndonjë kangë ndonjëherë?” Ka qenë ajo për ditën e mirë edhe pse kemi biseduar për shembull për ceremonitë mortore. Po thom, “Hajde plakë na këndo edhe një kangë…” Na këndonte kangën “Of, of do të vdes. Nënë moj, si do të futemi në nën dheun e zi?” E po thom, “Prej nga këtë kangë?” Nëna Besë ma këndonte, nji gru e cila ka jetuar mbi një qind vjet. Ajo më thoshte, “Eh këtë këngë ma ka mësuar gjyshja ime, djali im”. “Po a? E gjyshja yte prej nga?” “Prej gjyshes së saj”. Kur para vetit në bisedime kemi nënë Besmën me një qind vite, gjyshën e saj ka jetu edhe një qind edhe gjyshja e saj mbi dy qind, del kanga që i ka afro tre-katër qind vite, që tregon se romët në Ballkan janë afro shtatë shekuj, shtatë qind vite këtu, prej migrimit të tyre nga pjesa veriore e Indisë së Epërt… po hyjmë në histori tash (qeshë).
Kemi sjellur mjaft nga India. Vajzat tona kur shkojnë nuse vejnë bëjnë natën e kanës. Kur lidhin ca pejë… unë di t’i lexoj disa shenja të cilat përmes kanës dalin si figurë. Janë shenja të cilët romët i kanë sjellë nga India, janë afro 19 hieroglife të cilat shkencëtarët ne e kemi zbuluar që janë hieroglife të sjellura nga India, këtu. Ato hieroglifet i gjejmë në kanë. Ka hieroglife për shembull, është një zero dhe nji pikë n’mes t’zeros, thotë “Këtu mos pini ujë!” Apo një hierioglif tjetër është, “Këtu nuk japin ndihma!” për ta kuptuar grupi i dytë i cili vje në atë fshat që si asht’ gjendja e fshatit. Ata kanë bo gravurën në gur, në dhe, në dru që grupi tjetër i cili ka ardhur në fshatin gjegjës, ka ditë, ka parë shenjën, ka thënë, “Aha, këtu japin ndihma. Këtu po pushojmë”. Apo, “Këtu s’japin ndihma, e kanë mytë dikend edhe nuk i ofrohet”. Domethonë janë 19 hieroglife. Ky osht’ kontribut lokal i romëve prej grupit në grup.
Kur flasim për kontributet atëherë duhet cekur patjetër se kultura ka fuqinë ma t’madhe ta godet politikën në kokë. Politikën e gabuar në kokë! Është kontribut i romëve në muzikë edhe në ekonominë e vogël, sidomos në Prizren. Këtu ka ekzistuar një orkestër “Çergagjitë e Prizrenit” të cilët formacioni ishte i përbërë prej romëve, gjithë romëve. Ata në vitin ’45 kur krijohet Radio Stacioni i parë i Kosovës ishte Radio Prizreni dhe shpisë gjenerale të televizionit ishte shpisë që ekzekutonin “Çergagjitë e Prizrenit”. Keni parasysh se çdo ditë hapja e programit të një institucioni bëhet me romët. Më pas, ka dokumente ku Fan Noli i madh spjegon në mënyrë decidive për kulturën dhe muzikën rome. Këte pak e hasim prej shkrimtarëve të tjerë që e kanë bërë.
“Zotëri a doni qymyr?” ose “Luli i vocërr”, të gjithë po e dijmë, askush nuk e ka menduar po kush është ai Lul. Si don ta gëlltitë mësuesin me këpucët e tij, a mund të jetë rom? Migjeni nuk e ka spjeguar këtë. Ose kontributi i romëve si muziktarë ku opusi i pikave muzikore ka qenë i njëjtë, pothuajse prej njëzet apo tridhjetë pikave muzikore, edhe romët bënin muzikë. Atë opus muzikor e derdhnin apo e ekzekutonin tek romët, të njejtin te shqiptarët, të njejtin tek serbët, të njejtin tek turqit (qeshë). Shiqoni, një muzikë e njëjtë, po ekzekutohet prej romëve por në shumë grupe të komuniteteve. A dini çka ka ndodhë këtu? Këtu ka ndodhë që vallja “Shota” është ekzekutuar nga romët tek serbët, edhe serbët e kanë vallëzuar “Shotën”. A e dini këtë? Shiqo çfarë kontribut indirekt, i padukshëm.
Romët kanë qenë bartësit kryesorë të muzikës, që përmes muzikës i kanë lidhë komunitetet, ose tek turqit kanë luajtur valle t’bullgarëve t’cilat i ka vallëzuar komuniteti turk. A e dini çka është më interesante? Edhe gratë e kanë vallëzuar këtë. Po të njejtën edhe romët e kanë vallëzuar tani. Të njejtën romët e kanë vallëzuar edhe “Shotën”. Shiqoni, romët si orkestër sa bartës të mirë të kulturave muzikore, ku asnjë komunitet nuk ka thënë “Jo, jo nuk e dua Shotën!”, asesi. Do t’thotë romët kanë qenë bartës kryesorë.
Shembulli i dytë, ndoshta gjenerata juj është pa informacione kur njerëzit kanë shkuar ushtarë, të rinjtë, në armatën popullore të Jugosllavisë të atëhershme. Asnjë ushtar nuk ka i është drejtuar autobusit apo trenit pa muzikë. Ka qenë çudi që t’shkon nji ushtar pa muzikën e romëve. Këtu në Prizren zakonisht ka qenë shumë aktuale të shkon me muzikë ushtar… t’i drejtohesh stacionit të trenit. Është tjetër, nji shembull tjetër që institucionet kulturore të Kosovës, qoftë para lufte, apo pas lufte, asnjë orkestër, asnjë shoqatë muzikore nuk ka mundë të ekziston pa romë, qoftë “Shota”, ku dy-tre muziktarë kanë qenë romë, edhe pse instrumentalë profesionelë, qoftë orkestri i Radio Prishtinës, qoftë Shoqnia “Agimi”…