Pjesa e Dytë
Anita Susuri: Burgu i Mitrovicës ku keni qenë ju ka qenë famkeq, domethonë ka pasë ni drejtor që ka qenë Shemsedin [Sherafedin], ka qenë famkeq edhe ai. Po m’intereson, kushtet me siguri kanë qenë t’randa. Çka keni pa ju? Si e keni përjetu qat’ qelinë? Qato dhoma? Qato zyra t’tyne?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Po, unë do t’flas për këtë pikë. Meqenëse ju e keni marrë emrin pikërisht nga ky libër edhe kjo është arsyeja pse une, pse ju m’keni zgjedhë mu me ardhë ktu. Unë do t’jem shumë e kjartë edhe do t’përpiqem që t’jem plot histori. Sepse njeriu jeton për t’rrëfy, domethonë jeton për t’lanë gjurmë. Është ni shprehje që e flas shpesh, “Jeto për t’lanë gjurmë”. Edhe unë sot jom shumë e lumtur që ju m’keni ftu ktu që unë t’lo gjurmë, që unë t’lo histori. Domethonë, pas shumë vjetve këto gjana janë t’randësishme për juve. Burgu i Qarkut ish Mitrovica e Titos, unë gjithmonë e thom ish Mitrovica e Titos për shkakun që qysh atëherë me ni qëllim ju vu emri Mitrovica e Titos, do t’thotë kjo është me qëllim me ditë.
Pse sot Mitrovica është shumë keq? Pse sot Mitrovica është e ndame? Jo rastësisht është nda Mitrovica, se atëherë është thirrë Mitrovica e Titos. Nuk u thirrë Peja e Titos ose Deçani ose Prizreni, pikërisht Mitrovica. Kjo ka t’boj me diçka. Edhe ai burg famkeq ishte n’formën e rrumullaktë, ashtu na thanë. Edhe kur unë hy kom mendu që ka veç vajza t’reja, veç aty kom pa edhe n’moshë kom pa. Mirëpo, me ndihmën e shoqeve që m’pritën aty kur i gjeta, me ndihmën e tyre na kemi kalu momentet ma t’vështira, i kem tejkalu. Jo kalu, po edhe i kem tejkalu. Gjithmonë t’u i ndihmu njana-tjetrës, gjithmonë t’u këshillu njana-tjetrën, gjithmonë tu i dhanë forcë, kurajo njana-tjetrës, se përndryshe nuk ke mujtë me qenë shumë e fortë se vetëm nuk munesh me ia dalë mrena katër mureve.
Ka pasë raste kur edhe vetëm t’kanë lanë, po unë aty kom mësu shumë, aty kom mësu ni shkollë. Për ato ditë unë e kom mësu ni shkollë edhe kom pa vajza shumë t’fuqishme që mu m’kanë lanë përshtypje. Ka raste interesante shumë që kanë dalë prej atyne ditve që nuk i harroj asniherë. Ka momente interesante, ka… unë kom vendosë që n’vitin 2021 ta botoj ni libër pas shumë vjetve mora guximin t’botoj libër. Sepse me botu ni libër osht’ pak vështirë, sepse ke frikë se si do t’dalë, si do ta marrin lexuesit edhe kolegët edhe familja edhe m’ndihmun që ta kaloj këtë frikë.
Edhe aty n’libër shkrun ni pjesë, ni ditë e burgut, ni ditë shumë e veçantë e burgut edhe është me rëndësi me ditë. Sepse unë do ta bëjë këtë ndoshta si dramë për shkakun që ngjarjet n’atë libër janë t’sinqerta, domethonë janë… është ni pjesë shumë interesant e kam qit’ në Facebook, është ni pjesë shumë interesant kur ni ditë, titulli është, “Vajzat, këpucë me taka”, është ni pjesë aty n’libër që unë vet e kom titullu kështu dhe nuk e harroj kurrë.Disa e kanë harru. Kom folë me shoqet tani në Facebook, jemi njoftu mas shumë vjetve falë rrjeteve sociale e kemi bo edhe ne rrjetin tonë dhe e kom ditë ku janë ato edhe kom shpalosë shumë kujtime.
Sot është ky rrjet, ju kur e lypni e gjeni. Na çka jetojmë o fjala, çka kemi arritë me bo n’familje edhe ku jetojmë. Shumica jetojnë jashtë. E kur i kom pytë kanë thanë, “Faleminderit shumë që ma kujtove atë ditë”. Domethonë, pse e murr emrin “Vajzat, këpucë me taka”, jo pse n’burg ka taka, jo pse n’burg jemi hi me taka na. Na kanë marrë qashtu qysh kemi qenë n’shpi, n’rrugë, n’fakultet, n’bibliotekë, n’familje na kanë marrë. Mirëpo, ni ditë ni shoqe prej Gilanit, pak ma e madhe se une n’moshë shumë e zoja shumë e mirë, [nga] Përlepnicë e Gilanit. Ajo osht’ n’libër aty me emën. Thotë, “Sot”, thotë, “do ta bajmë ni hecje ndryshe”. Kur them te hecja duhet t’ja u shpjegoj juve si vajza t’reja që niherë n’ditë kem pasë n’shëtitore me dalë me marrë ajër, ka qenë si rregull e burgut.
Edhe aty me durë, sigurisht t’lidhme, kem pasë me u sillë si shëtitore e improvizuar. Aty kanë qenë rojet, ato rojet naltë {shpjegon me duar} na përcillnin edhe na ishim t’radhitura njëra pas tjetrës. Thotë, “Sot do t’kemi me mathë këpucë me take”, “Pse?” I thojmë na, “Pse? Ku do t’dalësh ti?” Thotë, “E di unë pse”. Disa i kishim këpuctë me take, disa. Bile m’kujtohet ajo i ka pasë shumë këpuctë e bukura ajo. Unë i thojsha, “Ku i ke ble se?” Të kuqe janë kanë me nji fjong. Tha, “I kom ble”, tha, “me kursime t’mia”, po thashë, “Sa t’mira moj kto këpuca”, s’e di m’pelqejshin. Veç sa i kish ble. Ishin t’reja, m’tregon qysh i ka ble me kursime t’veta se nga ajo anë duhon, kultivojnë duhonin shumë ajo pjesa e Gilanit anena edhe me ato t’holla. “Mirë”, tham na edhe vendosim secila këpuctë m’i mathë me take.
Para se me dalë na bijnë ushqimin, mëngjesin, pak bukë, pak djathë, pak kripë, pak sheqer, pak çaj. Domethonë, ushqimi i mëngjesit i dobtë po ishim t’reja edhe nuk nuk na lijke shumë përshtypje ushqimi edhe ashtu s’kishim apetit se ishim t’reja. Edhe dulëm na n’shëtitore, mirëpo pse ishte qëllimi i këpucëve me taka e mësum kur na tha, “Hecni secila me ni ritëm”, thotë, “Po si është ky ritmi?” Thotë, “Do t’ecim me ritmin ushtarak”, që i bjen hapat ushtarak, thotë, “Se këpuctë e taka kërsasin shumë, edhe na secila me ritmin”. “Okej”, thojmë, edhe na dalim.
Ja nisim n’shëtitore, ishte ritëm ushtarak edhe ishte ni bum {onomatope}, ishte ni gja e papritun për rojet naltë. Mirëpo, na e morëm atë vrullin me ecë edhe s’pat’ kush n’botë që na nalë, jo që ishim aq trimnesha, po se e morëm ni forcë me atë fuqinë rinore domethonë. Na nuk kishim frikë atë ditë edhe ecëm me ritmin ushtarak secila {shpjegon me duar}. Ato krisma m’dukën që murën krejt burgun atë ditë. Ato krisma jehunë shumë naltë. Rojet nuk ndërhynë derisa na t’përfundojmë. Nuk e di. Edhe ajo shëtitore e improvizume rreth, naltë n’katin e dytë e murëm vesh që ka të burgosur burra, djem. Na ishim ni kat ma poshtë vajza, naltë e murëm vesh që ka burra se mrena katër mureve ti nuk ke pasë asnjë informacion. Po e murëm vesh që ka burra.
Edhe për çudi se nihet ni za naltë, thotë, “Ju jeni ushtria e Kosovës. Ju jeni ushtria e popullit shqiptar”. Se ngjante në ushtri ajo dhe për ne kjo ishte shumë. Domethonë, llogarit vitet e ‘83 m’u folë për ushtri, ishte shumë herët kjo. Më pas për çudi dikush e lëshon ni letër. Ishte maj, ndoshta fundi i prillit, maj që kish fillu dielli, rrezet e diellit me dalë si pranverë e hershme. Edhe e lshon ni letër prej naltë, sigurisht se ajo letër ka qenë letër e kutisë t’duhanit se nuk lejohej letra aty, ndoshta laps po po letër jo. Edhe e ka hekë prej duhanit edhe e ka shkru, çka ka shkru n’letër nuk e dishim, vetëm që e dishim se ra ajo letër edhe vezullojke shumë.
Po, çka t’bojmë na? Ish sfida e dytë na ku po dalim tash edhe secila ia bojmë me shenjë njanës kur silleshim ia bojmë me shenjë që shkele letrën në mënyrë që t’mos vizllon me e pa rojët. Ta mbrojmë na ata që e gjujti, duhet me mbrojtë. Se na ishim të vetëdijshme që ai që e gjujti letrën, që e hodhi letrën do ta gjejnë ata edhe kush e di se si do t’përfundojë ai. Po tash çka do t’bojmë na, si do t’gjindemi që ta mbrojmë ata edhe vetën. Secila që u sillke e shkelke që mos t’vizllojë ajo, t’mos ketë shkëlqim, mos t’ju bjen n’sy. Njo që ishte ma e vogël me shtat prej neve sigurisht që e pat’ fatin me u ulë me e mar. Njo që ish ma e vogël me shtat që mos me u vrejtë shumë prej rojeve.
Mirëpo, ajo që e merrke letrën ishte e rrezikume, po si të kaloj ajo prej këtij rreziku? Të gjitha mirreshim vesh vetëm me sy edhe ajo sa shpejt e merr letrën e qet dorën kështu {vendosë duart mbrapa } edhe ia jep tjetrës mas. Domethonë, kjo ka qenë strategjia jonë. Po nalna pak n’qit’ pikë se shumë interesant. Nuk na ka mësu neve kërkush si me u sillë aty, s’e di, vet jeta edhe vet momenti na ka mësu. Na ka mësu jeta aty. Nuk kem ditë na se si m’u gjindë aty. Na ka mësu vet jeta aty edhe atë letër ia kem dhanë tjetrës edhe ajo letër u sillë deri te tjetra krejt. Roja ka pa.
Edhe kur përfundoi ajo shëtitore ajo rreth që na e bamë, që e bojshim çdo ditë që ishte rregull e burgut edhe e nalën atë që u nal me marrë letrën, e nalën roja. Thotë, “Une s’kom”, e kontrollon, s’ka. Atij s’ia ka, logjikisht s’e ka marrë që letrën ia ka dhanë tjetrit edhe kështu që e pshtum letrën na. E pshtum atë letër tu e sillë edhe ishim vajzat ma t’lumtura n’botë kur e pshtum letrën. Edhe jemi hi secila pa ftyrë, secila pa pikë gjaki prej frike. Jo për veti ma nuk kishim frikë ne aty. Nuk e di atë ditë nuk kishim frikë ndoshta edhe ajo ecja po dojshim letrën me me, mos me u vrejtë letra e kujt osht’.
Edhe e kemi marrë e kem lexu secila prej frike se ishte vrimë ajo n’derë që shpihunojke, na nuk i shifshim jashtë ata ne po edhe e kishim frikë atë vrimën. E kemi marrë atë letrën e kemi nda në grima kem dashtë me hudhë, me hudhë mbeturina. Ato nuk ishin mbeturina po ato ishin kontinjeri ku ne duhet me urinu edhe me… ashtu osht’ burgu. Tha, “Po na me hudhë ktu”, tha njana prej shoqeve tha, “Me hudhë ktu po erdhën e kqyrën thojnë diçka ka pasë edhe krejt malltretohem”.
S’ishte shumë e madhe ajo letër {shpjegon me duar}, si do t’ja bojmë tash? “Po a ta ham secila nga nji pjesë letër?” Edhe e kemi përtypë secila ka ni pjesë letër që me hupë gjurmë. Sepse aty ishte edhe emri mbiemri i dikujt, për çudi kish shkru emrin e mbiemrin. Edhe na i hupëm gjurmë asaj letre, i hupëm gjurmë. Domethonë, ka qenë historia e “Vajzë këpucë me taka” që unë nuk e harroj kurrë. Janë me emna n’libër pak a shumë edhe ishte interesant sepse vitet ‘83, hapat ushtarak ishte pak herët. Domethonë, që më pas e sollën Ushtrinë Çlirimtare të Kosovës. E murëm guximin, ni guxim rinor që e kish secila noshta.
Anita Susuri: A ka pasë pastaj pasoja?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Atë ditë jo. Ajo atë ditë filloi edhe përfundoi aty nuk kem pasë pasoja se hupën gjurmtë. Pasoja tjera kanë qenë… çdo ditë kem qenë, çdo ditë ka pasë historia aty. Domethonë, ka qenë kah ni histori aty, ka qenë kur, kur kem marrë pjatën edhe edhe e kem gjetë me emër e mbiemër n’pjatë edhe jemi malltretu secila, “Kush është ky emër?” Na e dijshim kush është ajo, po nuk e tregojshim. “Ku ishe ti kur e shkroi kjo emrin?” “S’e di kush e ka shkru”. Po jemi malltretu. Kem pasë qef secila me lonë gjurmë n’atë dhomë, me lonë pak histori.
Dikush me diçka, dikush me ni shkrim, dikush… unë e mbaj n’mend kur kom hy n’burg thanë, “Kjo ka qenë dhoma e Shotë Galicës”, e Drita Kuqit, njo që ata i thojshin Shotë Galica. Kom ra n’kontakt tash pas shumë vjetve me to. Kështu që, ka lanë gjurmë, secila ka lanë gjurmë n’dhomë aty. Kemi lonë gjurmë aty domethonë. Ishte ni pjesë interesant. Pastaj, tani gjanat ndryshun kur dulëm prej burgut na, ndryshun gjanat, ishim të përndjekura…
Anita Susuri: E si ndodhi gjykimi edhe sa keni qëndru n’burg?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Ishim të përndjekura. Pas daljes nga burgu s’kishim të drejtë pune, s’kishim të drejtë lëvizje, s’kishim të drejtë kontakt me njerëz tjerë, ishim të përndjekur familjarisht. Mbajë mend ishte ni farmaci n’qytetin e Deçanit, farmaci, barnatore ma mirë me i thanë barnatore. Edhe unë s’kisha t’drejtë me punu aty unë nuk lejon unë me punu, isha pa punë. Edhe del konkursi për ni Teknike e farmacisë, nuk kisha t’drejtë me punu. Shkoj në Mitrovicë me punu aty u pranova, punova dy muj derisa shkun karakteristikat. Kur them karakteristikat nalem te ajo pjesë që asokohe, komuna, vendi ku ti ke jetu t’i ka mledhë karakteristikat. Nëse ti ke qenë e burgosun ose e përndjekur, kanë shku n’komunën tjetër domethonë edhe ti je largu prej pune. Kështu që, vazhdova studimet se… edhe jeta nuk ishte e lehtë atëherë sepse edhe njerztë ishin pak ma ndryshe si femën une. S’e di!
Ishin ato paragjykimet kjo me policë, kjo n’burg, ishin pak ato paragjykimet. Dikush m’kish n’qef, dikush na kish n’qef, por dikush edhe, “Po kjo ndryshe”. Domethonë, na e kem pasë emrin, “Po kjo ndryshe”, s’e di pse. Na thojshin, “Po kjo osht’ ndryshe”. Domethonë, jeta për ne nuk ishte e lehtë, nuk ishte e lehtë. Ishin… kështu që, me t’gjitha këto jeta vazhdoi. Atëherë aktiviteti vazhdoi sigurisht që vazhdojshim edhe ma t’forta, ishim edhe ma t’forta ishim edhe ma t’organizume. Kjo ndikoi që ne të forcohemi edhe ma shumë edhe e thom me përgjegjësi shumë t’plotë se ma pak kem hy të vetëdijshme n’burg, shumë ma patriote kem dalë. Aty kem pa padrejtësitë. Pse thom kta? Sepse aty unë i pava gjanat e vërteta. Padrejtësitë i pava aty edhe ma shumë sesa kur isha ma e re, sesa pa hy n’burg.
Aty jemi ba ma t’fortë, aty jemi dalë shumë ma t’forta. Tu munu me na bo keq, me na zhdukë, me na dobësu, po na… ata nuk e kanë ditë që na kemi dalë ma t’forta. Ata veç e kanë forcu… njerëzit që i kanë marrë, që i kanë malltretu, që i kanë shti n’burg veç i kanë bo ma t’fortë. Edhe na kemi vazhdu me grup shoqesh kemi vazhdu aktivitetin. Sigurisht se n’rrethana edhe ma të vështira, se veç ramë n’sy t’armikut na, tani veç e dishin me emra kush jemi. Kështu që, nuk u nal aktiviteti edhe kur u bona nanë me fmi. Jo pse po e ngris vetën po pse isha hy n’atë radhë me shumë shoqe edhe secila e manim njana-tjetrën për dore domethonë. Kështu që, unë e maj mend edhe kur kom lanë djalin e vogël, kjo pjesë është shumë interesant.
Anita Susuri: Sa kohë keni qëndru n’burg edhe si ka qenë gjykimi? Si jeni liru? Edhe si e keni përjetu qat’ lajmin e lirimit?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Nuk e di, na aty kemi qenë kohë pas kohe. Jemi dalë. Kur jom dalë e di që osht’ ardhë baba m’ka marrë, baba i vjetër plak. Edhe e di që që m’kanë thanë, “Ti ki me ardhë apet”, domethonë kanë qit këto provokimet e tyne. Edhe unë si vajzë e re që isha floktë bistek edhe e di që ma kanë sha bistekun që e pata. Nuk e di pse ata e morën ashtu si simbol nashta, si vajzë e re une. Edhe ishte ni jetë ndryshe. Kishim frikë tani prej… ishte ishte n’sy të tyne tani n’çdo lëvizje. Ni kohë e kom marrë vetën pak, kom pushu e kom marrë vetën. Pastaj e kom vazhdu si t’gjitha shoqet tjera me studimet, me ato përpjekjet me i tejkalu, me i tejkalu ato sepse ti ma veç ishte n’sy t’tyne.
Kështu që, ia kemi dalë mirë, falë, falë ndihmës t’prindërve, t’miqve, t’mikeshave. Toni jeta vazhdoi erdh ajo pjesa ku e familjes, domethonë e ekuilibrit, se familja osht’ ekuilibër, ajo pjesa e familjes. Po gjithmonë unë me atë vullnetin që t’boj diçka prapë. E maj mend kur, kur… se tani u martova ni fshat tjetër, u bona nuse n’atë fshat edhe ish pak vështirë edhe nuse kur bohesh, ishe nuse ndryshe diçka. Mirëpo, ishte ni përtesë shumë e madhe në Deçan, m’kujtohet edhe unë kisha dy sfida. Sfida e parë ishte si t’i thom vjehrrës e vjehrrit që une kom me dalë dej në Deçan, se ata ishin shumë t’vjetër edhe nuk e kuptonin pse. Sfida e dytë ish si me ecën n’komë edhe sfida se si do t’kaloj në protestë.
Edhe unë e lo djalin e vogël. Shkoj n’komë prej fshatit në Deçan. Ishte protesta ma e rrezikshme, ka qenë. Jemi konë shumë t’rrethum. S’e kom ditë a kthehna, a s’kthehna. Aty e kom ditë që e kom lonë ni bebë t’vogël që s’jom mo ajo vajza e studimeve, po e kom lonë edhe ni jetë, ni frymë që unë e kom sjellë n’jetë. Edhe pak aty ka qenë moment i sikletshëm se kisha përgjegjësinë e djalit. Nuk ndodhi gjo atë ditë, thanë që krejt keni me u zhdukë atë ditë, “Krejt kemi me ju eliminu”, “Jeni t’rrethum me shumë tanka”. Fati deshti që nuk ndodhi diçka e keqe edhe unë u ktheva.
Por, gjatë gjithë rrugës tu u kthy unë t’u thonë, “Po si i thom vjehrrit edhe vjehrrës ku isha une”, si të arsyetohna. Edhe ni shoqe që unë e falenderoj shumë, thotë, “Une”, thotë, “kam me t’ndihmu. Une vi me ty”, thotë, “ua sqaroj edhe nuk t’lo vetëm me hy aty”. Edhe ajo u nda prej krejt shoqeve, vjen me mu. Une gjoj vjehrrin me djalë te dera tu pritë mamin ai. Edhe thotë, “Po ku kaq gjatë që u vonove ti?” Ajo ndërhyn, ajo shoqja edhe m’arsyeton mu pak. Ai ka qenë moment i sikletshëm se s’kisha si të arsyetohna, se ishte pak tabu me i thonë vjehrrit une isha n’demostrata, shkova. Thotë, “Po ti e di që je qishtu, po për qishtu me lonë bebë”, osht’ pak vështirë se isha e re, nanë e re. Isha mami e re edhe ndoshta u dashtë me m’kshillu pak se kisha lonë djalin e vogël.
Edhe kështu atë ditë për pak pshtova. Më pshtoi ajo shoqja edhe ka qenë moment i sikletshëm atë ditë shumë, shumë kur jom dalë se nuk i kom ditë rreziqet. Jo veç unë, por secila shoqe jemja ka qenë kështu. Edhe ajo që m’pruni deri aty ka bo ni punë t’jashtëzakonshme, se unë s’e harroj kurrë që m’arsyetoi. Ishte vjehrri shumë i mirë edhe vjehrra, familje e mirë. Por, për ni nuse pak me bo ato hapa ish pak tabu asokohe. Edhe kjo ka qenë ni pjesë e historisë interesant që s’e harroj kurrë.
Anita Susuri: E si jeni njoftu ju me bashkëshortin e juj?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Në vitin e dytë fakultet pak para se me ra n’burg unë jom njoftu, jemi feju. Sigurisht që edhe ai ka qenë student i Fakultetit të Mjekësisë, unë studente jemi njoftë në fakultet, n’konvikt.
Anita Susuri: A ka qenë në ilegale ai?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Edhe ai ka qenë. Aty jemi njoftë, u bo fejesa mas ni kohe tani gjanat shkunë, rrjedhën erdhën deri te familja. Me kriju familje.
Anita Susuri: Kemi ndëgju që edhe personat që kanë qenë në ilegale janë martu djem vajza ndërmjet vete?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Po, ka pasë. Kësaj i thonë shok të idealit. Ne atëherë kemi thanë shokë të idealit, që do të thotë se ishim ni ideal. Ishte ni ideal atëherë edhe po ishte e vërtetë që i ka bashku ideali njerztë, i ka bashku ideali. Ishte ni ideal atëherë. Kështu që, pas luftës sot u zbeh kjo ideali, tash osht’ parti. Domethonë, osht’ parti politike që njerëzit i ka nda n’parti. Atëherë, nuk ka pasë parti, ka qenë ni ideal. Edhe na sigurisht që kemi qenë miq me këto, ndoshta aty edhe kanë lindë dashuritë, kanë lindë edhe njohjet, kanë lindë edhe njohjet atje në, në…
Anita Susuri: Domethonë, bashkëshorti juj e ka kuptu që…
Zyrafete Berisha-Lushaj: Po. M’kanë pritë shumë mirë. I falënderoj edhe familjen e burrit edhe vjehrrinë që kur dikush i ka pytë thotë, “A do me marrë tash nusen se kjo tash veç e burgosun?” Thotë, “Nëse niherë e kom dashtë, kom me dashtë dhetë herë ma shumë”. Edhe kjo m’ka bo shumë mirë, m’ka bo shumë t’fortë. I falënderoj sot për atëherë që m’kanë pranu shumë mirë, se ka pasë raste kur njerztë edhe janë frigu edhe… mirëpo, unë e kom lanë ni familje shumë t’mirë edhe e kom gjetë ni familje që m’ka pritë mirë. Pastaj, tani…
Anita Susuri: N’burg sa keni qenë, s’keni pasë t’drejta për vizita apo?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Kem pasë vizita po, po ka qenë vizita. Kanë ardhë për vizitë, ka ardhë nana, ka ardhë baba, ka ardhë i fejumi, kanë ardhë për vizitë. Sigurisht që kemi qenë t’kufizuar, s’ke guxu me folë shumë veç, “A je mirë?” Domethonë, pak. Po, po une s’e di, si e re nuk o si, u bona e fortë, s’e di që kom kajtë para tyne. As ata, as nana, s’e di. Nashta tash jom ma e dobtë, s’e di. Po, mirë…
Anita Susuri: E sa kohë keni qëndru n’burg?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Mirë, mirë kemi kalu gjatë vizitave. Secila e mësojshim njana-tjetrën, “Qishtu fol, qishtu bon, se kta përiherë reagojnë”. Nejse, ti niherë m’shkoj goja me thanë, “Nanë unë jom shumë mirë, kom shoqe e kom kto”, edhe jom dënu me ni vizitë mangi. Pse une për pak deshta me thanë që e kom ni shoqe shumë t’mirë, se kom shumë shoqe t’mira, aty stop, domethonë. Nuk lejohen këto. Mirëpo, pshtun domethonë. Ka pasë edhe që janë smu prej malltretimeve aty, ka pasë… po falë Zotit, falë Zotit dulëm, dulëm ia dulëm dhe jeta ndryshoi masanena, jeta ndryshoi se gjanat vazhdun, gjanat… mas burgut ishte ni jetë tjetër, ishte edhe ajo jo ma pak e ranë.
Tani këto sfidat e shumta të femnës, që osht’ familja, ekuilibri i familjes që fillon e përballesh me gjana tjera. Pastaj lufta, pastaj mas luftës tash këto partitë politike që sistemi shumë partiak. Pas lufte nuk u sqaru mirë, nuk u prit mirë. Kemi mendu që do t’jemi krejt bashkë, kem menu që sistemi shumë partiak nuk do t’bon ndasi, nuk do t’shërbejë, “Përçaj e sundo”, nuk do t’shërbejë kjo fraza. Por do t’jetë, jo muri po urë. Kemi mendu që do t’jetë ni urëlidhëse, domethonë sistemi shumë partiak. Po secili ka zgjedhë atë drejtimin e vet, tash pas lufte o fjala, tash vitet e ‘20, ‘15, ‘20 e tutje. Tash jetoj në Deçan i kom pesë fmi. Jetoj me burrin e me pesë fmi. Sigurisht që familja u rritë kom nipa e mesa.
Anita Susuri: Po du pak me u kthy te fakultetin kur e keni përfundu?
Zyrafete Berisha-Lushaj: E kjo historia e fakultetit. Sigurisht që s’kisha të drejtë fakulteti. Me ndihmën e disa profesorëve t’mirë unë arrita që t’shkoj deri n’absolventiadë, domethonë të absolvojë me provime. Edhe kur unë martohesha, martohem në atë kohë sigurisht që mbetën pak provime, mbetën t’cilat jom përpjekë kohë pas kohe me udhëtu prej fshatit. Ishte dëshira e madhe që unë me diplomu edhe prej fshatit kom ardhë, me bebë nashta kom ardhë. Pas ni kohe t’gjatë nashta, jo meniherë, kom arritë me diplomu. Se pak provime mbetën po m’kanë ndihmu shumë profesorët, me ndihmën e profesorëve t’mirë kom arritë me diplomu.
Pastaj kjo pjesa tjetër që unë, nuk e di pse, nuk e di pse fati s’ish fort në anën tem pas luftës domethonë. Edhe sot këto ditë, për shkak t’punësimit noshta, me prek pak këtë pjesën që nëse ti ma bon ni pytje çka ki ti peng n’jetë? Unë e kom ni peng n’jetë që shkaku i bindjeve partiake unë jom largu dy herë prej pune në Deçan. Megjithatë, mund që bona une me diplomu se s’ishte e lehtë me diplomu, kohë pas kohe domethonë me ni periudhë kohore, jepe ni provim pastaj… arrita me diplomu. Mirëpo, osht’ kjo historia e dhimbshme që shkaku i bindjeve partiake unë dy herë jam largu prej punës në Deçan.
Anita Susuri: Tash viteve t’fundit apo?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Po, po, unë jom e papunë. Sot kur unë flas, domethonë jom papunë. Edhe pse kom diplomu, jom profesoreshë e Gjuhës shqipe, e kom kry edhe jom çertifiku për vend udhëheqës n’arsim, domethonë për drejtor. Edhe pse kom majtë trajnime edhe jom çertifiku për bibliotekë se është lidhë me profesion Letërsi e gjuhë. Edhe pse kom kry trajnime për edukim shëndetësor e kom lidhë pak me farmaci, nuk e di, Deçani nuk u… shkak bindjeve partiake ose s’e di arsyen pse ata… edhe kjo është pengu i madh n’jetë që unë nuk arrita t’spjegoj emrin as mbiemrin që kom studiu domethonë. Mirëpo, familjen e kom t’shnoshë, osht’ kjo pjesa knena që jom e përmbushun.
Anita Susuri: Deshta me folë edhe për vitet e ‘90-ta që kanë qenë vite mjaft t’vështira kur janë largu shumica prej punës për shkak t’sistemit i kanë largu…
Zyrafete Berisha-Lushaj: Po.
Anita Susuri: Si ka qenë për juve kjo?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Vitet e ‘90-ta mu m’ka gjetë nanë me fmi. Ka qenë ajo periudha kur unë isha nanë, isha me detyra shumë t’mëdha familjare. Sigurisht që n’kushte jo edhe aq t’mira edhe kjo pjesa ish shumë bindje. Pastaj ndodhi lufta edhe si t’gjitha nanat, si t’gjithë qytetartë e Republikës të Kosovës që janë përballë me shumë sfida, me shumë…
Anita Susuri: A jeni largu n’atë kohë? Si ka ndodhë?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Ni kohë kemi qenë aty n’fshat. Ni kohë. Tani i kom marrë fëmitë jom dalë, domethonë i kom, ni shpërblim i fëmive qysh me i pshtu fmitë. Isha me katër fëmi. Kështu që, ishin ato përplasjet, ato malltretimet, ato vujtjet e secilit ishin që si temë e veçantë që s’kisha pasë qef shumë me folë se u konë ni terror, ni tmerr, ni luftë e pabarabartë, ni tmerr, ni dyndje e madhe e popullsisë prej fshatit n’fshat. Mirëpo, kjo metë n’histori. Prej fshatit n’fshat kanë qenë dyndjet ma t’mëdha popullore. Dyndjet e mëdha popullore, helmimet n’shkolla. Nuk dishe ku me shku, nuk dishe ku i ki fëmitë ma t’sigurtë, ku e ki familjen ma t’sigurtë. Po flas për nana, po flas për çështjen e nanave që e kishim na përgjegjësinë e fëmive.
Anita Susuri: Nëse mundeni me tregu pas luftës si ka ndodhë kjo rimëkëmbja? Vazhdimi i jetës?
Zyrafete Berisha-Lushaj: Po, po. Pas luftës gjanat ndryshun erdh sistemi shumë partiak që menoj që nuk u prit edhe aq mirë, që n’vend që t’krijohen, n’vend që t’krijohen ura u krijun mure, pak a shumë. Mu m’gjeti në, në Deçan me pesë fmi isha profesoreshë e Gjuhës shqipe. Punova, punova pesë vjet me para filloren me ni fshat t’komunës të Deçanit. Burri punonte. Kështu që… fmija veç u rritën. Djali i madh studjoi për stomatologji, Arbëri. Edhe i dyti studjoi për stomatologji. Kushtet ishin pak ma t’vështira se ishte n’pytje ishte shkollimi i fëmive. Po flas pak për fëmitë, domethonë për familjen tash që kom. Dy djemtë e mëdhej të dytë studjun për stomatologji, Arbëri, Miloti.
Pastaj vijnë tri vajzat, mas dy djemve vijnë tri vajza. Fortuna edhe ajo është mjeke, radiologe. Pastaj osht’ Fatbardha edhe ajo studjoi për fizioterapi edhe për stomatologji edhe ajo. Osht’ edhe ajo tash n’fund t’studimeve për stomatologji, se e përfundoi fizioterapinë. Domethonë, u bonë katër. Kurse vajza e vogël studjon në Akadami të Arteve për muzikë. Kjo është familja jem.
Unë përpiqem që t’boj diçka gjithmonë. Edhe pse osht’ pengu i madh që m’hoqën prej pune për shkakun që nuk e di as vet. Punova, pas pesë vjetve punova me kontratë mbi vepër në bibliotekën e qytetit. Punova dy vjet me kontratë mbi vepër. Tetë muj kom punu pa kontratë, punë vullnetare për nxënësit edhe për lexuesit, edhe aty m’hoqën. Pas shumë përpjekjeve, pas shumë konkurseve që dolën për arsim për drejtori nuk arrita që t’punësohem.
Mirëpo, unë sot jom në Shoqatën e Shkrimtarëve të Pejës, jom në Shoqatën e ish të Burgosurve Politik, mirrem me shkrime. Kom botu librin e parë në tetor 2021. Libri i parë që u dalë që t’ju lo kujtim ose t’ju lo si dhuratë, domethonë këtë libër e kom bo si dhuratë. Dhurata ma e bukur që mund t’i boj dikush fëmive, familjes edhe shoqnisë. Osht’ ni libër që u botu tani edhe jom shumë e lumtur që ka gjana t’mira aty që unë i kisha thanë këtij libri, “Jeto për t’lanë gjurmë”.
Edhe ka qenë andrra ime ekskluzive që unë për t’lanë gjurmë. Pas shumë përpjekjeve që u largova prej pune, pas shumë përpjekjeve që pata që t’ju nimoj të tjerëve, domethonë t’ju nimoj n’arsim, n’kulturë. Mu nuk m’u dha ni vend i punës që unë t’i shoh përditë, t’i shoh përditë 50 nxanës, që t’dal përditë para tyne t’ju flas për këto. Nuk e pata atë mundësi. Kështu që, vendosa ta botoj atë libër që t’lo gjurmë, që t’kontriboj pak a shumë edhe për gjeneratën e re edhe t’respektoj t’gjithë t’afërmit edhe t’jetë… kështu që, duhet t’ndalem prapë sepse duhet t’mendoj t’boj apet gjana, t’krijoj diçka përpos këtij libri ose kjo osht’ ajo.
Anita Susuri: Zonja Zyrafete, nëse keni edhe diçka për fund me shtu ose që keni harru me tregu.
Zyrafete Berisha-Lushaj: Unë ju falënderoj shumë juve. Ishte nji bisedë e ngrohtë, ni bisedë familjare. Ju falënderoj shumë juve si vajza t’reja, ndoshta diku edhe s’kom arritë mirë shkaku i emocioneve, shkaku i përjetimeve, se kur tregon histori sigurisht që ti për atë moment je n’qato ditë edhe e përfshime n’qato emocione ndoshta kom lonë mangi edhe nuk kom arritë. Ju m’kuptoni. Mirëpo, krejt çka kom dashtë me thonë që ishte ni intervistë e sinqertë, ni intervistë me emocion, ni intervistë e drejtpërdrejtë pa zbukurime, pa ato gjanat që mbojnë mu kushedi ma t’naltë, intervistë e thjeshtë.
Ju falënderoj juve shumë edhe që zgjodhët, që keni gjetë emrin tem n’mesin e t’gjithë atyne emrave edhe uroj t’kom kontribu pak, t’ju kom ndihmu edhe juve pak si vajza t’reja, si gjeneratë e re që pas shumë vjetve t’i shërbej kjo secilit. Është ni kontribut i jemi që unë e kom dhanë, po osht’ edhe ni kontribut i juve se edhe ju ni ditë boni si na edhe pas juve dikush i lexon këto histori edhe është emri juaj domethonë. Ju keni bo këtë intervistë edhe osht’ ni kontribut shumë i madh i juve.
Anita Susuri: Faleminderit edhe juve për kontributin edhe intervistën!
