Zoran Ristiqi

Llaplje Sellë | Date: 9 qershor 2015 | Duration: 79 minuta

Hera e parë që na ishte thënë që jemi ndryshe daton nga ’81-shi. Më kujtohet që e kasha një shoqe babai i së cilës ishte një zyrtar i lartë në MUP ose SUP në atë kohë. Kisha shkuar të ia merrja fletoren që t’ia kopjoja detyrat e shtëpisë a diçka, e kishte emrin Lela Panteliç, dhe ajo më tha, ‘Shuj, diçka ka ndodhë në Prishtinë’. ‘Çka po ndodhë?’ Ajo tha, ‘Babai im nuk është këtu për ca ditë, e thirrën në punë por nuk e di çka po ndodhë, po diçka po ndodhë’. Dhe e pranova atë si një informatë, në Gjilanin tim asgjë nuk ndodhi në ’81-tën, asgjë nuk po ndodhte atëherë.

Në atë kohë ishte prill. E di që ishte koha e mië dhe erdha në shtëpi dhe e pyeta babin tim se çfarë po ndodhte në Prishtinë. Deri në atë kohë kurrë s’kisha shkuar në Prishtinë, dhe s’kisha kurrfarë njohurie për Prishtinën. E dija që ishte kryeqyteti i Provincës Autonome Socialiste të Kosovës dhe Metohisë, dhe kjo ishte e tëra që dija. Kështu që pas ca kohësh e morrëm vesh që në Prishtinë kishte dofarë demonstrate irredentiste, shoviniste, a çka po di çfare, dhe njerëzit filluan të flisnin për to. Do të bëhej diçka ngjashëm si e ’68-ta.

[…]

Si fëmijë atëherë, nuk e dija çka mund të ishte duke ndodhur, pse, çka po ndodhë, çka ishte problem. Duke pasë parasysh që vazhdimisht na ngopnin me informata që në Jugosllavi gjithçka funksionon, që ne e duam njëri tjetrin, që ne punojmë, që ne duhet të besojmë që kurrë s’do të këtë luftë, porn ë të njëjtën kohë duhemi të bëhemi gati nëse nesër ka luftë. Kjo është ajo çka mbaj mend. Dhe kjo ishte mantra që emetohej në televizionin tonë çdo ditë, do të thotë, vëllazërim bashkim.

Pas demonstratave në ’81-tën, për herë të parë i vura në dyshim këto rrëfime.


Natasha Govedarica (Intervistuesja), Kaltrina Krasniqi (Kamerë)

Zoran Ristiqi u lind në Gjilan në vitin 1966 në një familje mësuesish. Ai studioi teatrin dhe radio produksionin në Kosovë, dhe pastaj vazhdoi studimet filmike dhe regji filmi në Beograd. Gjatë kohës që jetoi dhe punoi në Beograd ai bashkëpunoi në disa projekte filmike. Pas kthimit në Kosovë, ai ishte një nga kontribuesit kyç në Radio KIM në gjuhën serbe. Ai themeloi dhe tash drejton Teatrin Rinor “Geto” në Graçanicë.

Zoran Ristiq

Pjesa e Parë

Natasha Govedarica: T’ia fillojmë, ndoshta, nga ajo se ku dhe kur keni lindur. Për prejardhjen e familjes tënde. Të cilat janë kujtimet tuaja më të hershme?

Zoran Ristiqi: Unë jam Zoran Ristić, i lindur në Gjilan, në dhjetor të vitit 1966, dhe bukvalisht një pjesë e mirë e fëmërisë sime është e lidhur me këtë vend, me këtë hapësirë. Baba im, Blagoje Ristić është i lindur në një fshat afër Gjilanit i cili quhet Shillovë, ndërsa tërë jetën dhe tërë kohën e punës e ka kaluar në Budrigë, në Budrigën e Poshtme. Ky katund gjendet afër Gjilanit, në të cilin ai ishte mësues i fshatit. Gati katërdhjetë vjet ka mësuar fëmijët në shkollën fillore e cila në atë kohë është quajtur ‘’Bratstvo” [“Vëllaznimi”].

Nëna ime është Vera Stojanova Ivkova. Ajo është me prejardhje bullgare, e cila viteve të hershme, më ’61-ën dhe më ’62-ën, pas përfundimit të Shkollës për Mësuesi, ka ardhur në Prizren të studioj në Shkollën e Lartë Pedagogjike. Pas regjistrimit në këtë shkollë, ajo ka regjistruar edhe Fakultetin Filozofik në Prishtinë, ku edhe është njoftuar me babën tim, i cili gjatë asaj periudhe, ’64 dhe ‘65 ka studiuar pedagogjinë, të cilën fatkeqësisht, kurrë nuk e ka përfunduar. Aty ka lindur dashuria në mes tyre dhe pastaj janë martuar.

Unë kam lindur në Gjilan dhe kujtimet e mia datojnë nga ajo kohë, konkretisht nga koha kur unë isha pesë apo gjashtëvjeçar dhe kur jetoja në fshatin Budrigë, gjegjësisht në shkollë fillore “Vëllaznimi”, në të  cilën prindërit e mi, si një çift i ri, jetonin në një dhomë të vogël, ndërsa në dhomat tjera ishin të improvizuara si salla të mësimit. Dhe kujtimet e mia të para janë të lidhura me këtë kohë, më saktësisht me shkollën. Unë sigurisht, edhe jam krijuar në këtë shkollë; dhe sigurisht, edhe hapat e parë i kam bërë nëpër korridoret e shkollës dhe mund të ketë ndodhur se gjatë ‘’ushtrimeve’’ të mia për të ecur, unë kam hyrë papritmas edhe në njërën nga këto salla mësimi; siç më ka tregua nëna ime, tash tingëllon si e pabesueshme, por ka ndodhur që unë gjatë pushimeve të hyj na klasë për të kërkuar nga nëna ime që të më ushqej me gji…

Duke u shoqëruar me nxënësit e klasës së parë, të dytë, të tretë dhe të katërt, varësisht në të cilën klasë ishin ata dhe të cilës klasë i ligjëronin prindërit e mi, unë mësova shkronjat. Është i pabesueshëm fakti, siç pohonte nëna ime, se unë kam mësuar shkrim-lexim kur i kam pasur vetëm dy vjet! Në këtë katund dhe në këtë dhomë të vogël, e cila na ishte dhënë vetëm për shfrytëzim, kemi jetuar një kohë të shkurtër, pastaj prindërit kanë marrë një shtëpi me qira afër shkollës në të cilën kemi jetuar deri më vitin ’72. Atë vit, prindërit, falë kursimeve të veta, sepse pagat në atë kohë nuk ishin edhe aq të vogla, dhe me ndihmën e prindërve të tyre arritën të blejnë një shtëpi në Gjilan, dhe më 1972 shpërngulemi prej fshatit  Budrigë në Gjilan.

Dhe kjo kohë, realisht, më kujtohet mirë. Nga kjo kohë e hershme e rinisë sime më kujtohet se shumë shpejtë kam mësuar të notoj, sepse fshati ishte afër Moravës. Edhe një kujtesë që sigurisht do ta mbajë në mend tërë jetën, ishte dalja e të gjithë nxënësve nga të gjitha shkollat e rrethinës në pritje… mendoj se bëhet fjalë për vitin ’71, atëherë unë kisha 5 vjet dhe kjo më kujtohet shumë mirë, apo ishte  e ’69-ta, nuk jam i sigurt, këtë e kam vërtetuar më vonë: bëhej fjalë për vizitën e marshalit Josip Broz Tito në Kosovë.

Më kujtohet se atëherë ishte një rrëmujë e vërtetë, një nervozë dhe furtunë e paparë. Nuk dija se për çka bëhet fjalë, por di që nxënësit me këmisha të bardha, shalle të kuqe rreth qafës dhe kapuça të kaltra [“titovka e kaltër”], shkonin të rreshtuar në kolonë, dilnin në rrugën kryesore ku duhej të kalojë kolona me limuzinën në të cilën gjendej shoku ynë Tito dhe gruaje tij Jovanka. Dhe kjo më kujtohet: ne valëvitnim disa flamuj dhe kjo ishte një ngjarje për fëmijët.

Për këtë ngjarje flitej shumë, para, gjatë dhe shumë e shumë vite më vonë: për kalimin e marshalit suprem, shokut tonë Tito ose Tito ose diçka ngjashëm. Ajo kohë ishte disi pa brenga, koha e dijes, e mësimit dhe e njoftimit me rrethinën; shkuarja në katund ishte për mua… atëherë unë nuk e kuptoja domethënien e krejt kësaj, por kalimi im në një ambient urban ishte një udhëkryq për aktivitetet tjera. Domethënë, nuk kishte ma larje në lum, shkuarje në ara dhe vjedhje të bostanit, rrushit apo ndonjë peme tjetër sezonale. Ishte një ambient dhe një atmosferë tjetër.

Edhe një kujtim që lidhet më këtë periudhë të hershme të jetës sime është shkuarjet e shpeshta tek kushërinjtë në Bullgari, në Sofia të Bullgarisë, kështu që shumë herët  e kam mësuar bullgarishten dhe në këtë mënyrë nga afër kam vërejtur disa qasje të ndryshme, disa shpjegime ndryshe ndaj disa çështjeve qe kishin lidhje me neve, por që për ne ishin të panjohura.

Shpërngulja ishte mjaft interesante, sepse që nga ajo kohë edhe sot e kësaj dite, prindërit e mi i kanë dashtë shtazët dhe i kanë mbajtur ato, kështu që edhe sot ata mbajnë disa pula që duan shumë; janë marrë me kultivimin e tyre në atë kohë – prindërit e mi gjithnjë i kanë dashtë dhe i kanë mbajtë shpezët. Më kujtohet se gjatë shpërnguljes sonë, baba, në karrocë, në kutia të metalta barte një grumbull pulash që edhe ato t’i shpërngul në qytet. Rrugës, diku afër Livoçit, një katund afër Gjilanit, në një përpjete, kjo kuti është hapur dhe grumbulli i zogjve të pulave kanë dalë jashtë kutisë, fluturonin përreth, ndërsa baba im së paku një orë apo më shumë – koha, atëherë nuk kishte ndonjë domethënie të veçantë – ka shpenzuar duke vrapuar nëpër fushë për ti zënë zogjtë, të cilët, si duket, as që kishin dëshirë të shpërngulen ne qytet.

Nga kjo distancë kohore, ky tregim më duket pakëz simbolik, por ja kjo është kjo. Ajo që me kujtohet  nga fëmijëria ime është shoqëria. Në fshat kemi pas kohë me bollëk. Çdo javë, pothuajse, shkonim me fëmijë në shëtitje, vizitonim ndonjë ngjarje në kuptim të shoqërimit dhe ja kjo është e tëra, shkurt.

Natasha Govedarica: Po shkolla fillore?

Zoran Ristiqi: Kur jemi shpërngulur në Gjilan, unë me motrën time kemi shkuar në njëfarë çerdhe parashkollore. Ashtu e quanin, dhe aty kam kaluar një vjet ku edhe jam njoftuar me fëmijët që ishin ndryshe nga unë, fëmijë që rregullisht mbanin mbathjet, kishin do patika, kishin do sandale, mbanin disa mbathje të ndryshme nga ato që ne kemi pasë në katund, në atë, në atë…. Ne gjatë verës, kryesisht shkonim zbathur. Ajo që më kujtohet nga ajo kohë është se unë shumë shpejt u adaptova, u shoqërova me ata fëmijë dhe fillova të kaloj një jetë krejtësisht normale në një ambient të ri dhe në rrethana krejtësisht të reja. Nuk kishim nevojë të vrapojmë nëpër livadhe, nëpër ara dhe të organizojmë  ndeshje të ndryshme në futboll me djem. Apo t’i marrim dy gurë t’i vendosnim në njëfarë rrafshine dhe të luajmë me njëfarë topi dhe kështu të vraponjmë pas tij gjithë ditën.

Ndërsa, në Gjilan ekzistonte një lloj infrastrukture, ishin do gola për futboll të vogël, zhvilloheshin disa ngjarje të ndryshme, por kryesisht, shoqëroheshim nëpër shtëpia. Në shkollën fillore jam regjistruar kaherë, diku në vitin ’73, në shkollën fillore “Vuk Karaxhiq” në Gjilan, e cila ka pasur rreth njëmijë fëmijë. Domethënë… dhe më kujtohet se sa i përket serbëve, asokohe ishin katër klasë serbe vetëm në “Vuk Karaxhiq”. Mendoj se çdo klasë i kishte rreth 30 nxënës. Në klasën e parë, të dytë dhe të tretë, neve na ka udhëhequr mësuesja, por gjithnjë na lëviznim prej një salle në një tjetër. Nuk më kujtohet arsyeja, nëse kjo ishte për shkak të racionalizimit të hapësirës, pasi që ishim një numër i madh i nxënësve.

Kështu më duket se vitin e parë dhe të dytë e kam vijuar në shkollën “Vuk Karaxhiq” në qendër të Gjilanit, ndërsa më vonë kam vijuar mësimin në një shkollë tjetër e cila ishte pak më larg qendrës së qytetit, dhe ky ishte mjaft problem për mua, sepse është dashur që prindërit e mi të më përcjellin deri në shkollë dhe anasjelltas. Aty pra, kam përfunduar katër klasë të shkollës, prej ’73-ës deri më ‘77-ën. Dhe pastaj kam vijuar arsimimin e më tutjeshëm, që do të thotë shkollën fillore, prej klasës së pestë deri te klasa e tetë, përsëri në shkollën fillore “Vuk Karaxhiq” dhe në atë kohë duhej të mësonim edhe një gjuhë të huaj. Nga klasa e pestë deri në të tetën mësohej gjuha e huaj. Pasi në atë kohe ne nuk kishim profesor të anglishtes, ndërsa mundësia ishte të zgjedhim njërën nga dy gjuhë të huaja. Njëra ishte rusishtja, tjetra ishte frengjishtja. Mua më kujtohet shumë mirë kur baba im ka ardhur në klasën në të cilën kam vijuar mësimin katër vjet dhe ka kërkuar nga kujdestari i klasës që të më kalojë nga klasa e gjuhës frenge në klasën ruse. Edhe sot kam dilema nëse kjo zgjedhje ishte e mirë. Unë sigurisht nuk kam mundur të vendos vetë.

Më kujtohet nga klasa e pestë, që një nxënës nuk dinte asnjë fjalë serbisht, kishte ardhur prej Gjermanisë ku i punonin prindërit. Pra, ai ishte i lindur atje, prindërit e tij ishin gastarbajterë; ai ishte ulur në bankë afër meje. Edhe sot ajo… ai, në ndërkohë, ka krye Akademinë e Arteve, dega e Pikturës, por mua më kujtohet kur afër meje u ul një njeri që fliste gjermanisht. Nuk dija se për çfarë gjuhe bëhet fjalë, por e di së një nga arsimtarët më ka thënë, “Të lutem Zoran, kujdesu për të, ndihmoji që sa më parë të përshtatet dhe të gjendet disi në mësim, sepse nuk e din gjuhën tonë.” Por, ai pas disa javësh ka kaluar në “klasën ruse”, gjegjësisht në klasën ku është mësuar rusishtja si gjuhë e huaj. Kështu, ne bënim shaka me njëri tjetrin, ju jeni francez, ne jemi rus dhe anasjelltas. Aty gjithmonë ka pas fërkime të ndryshme.

Aty kam kryer shkollën fillore, t’i bie shkurt, pastaj kam regjistruar të përgjithshmen ose si është quajtur  atëherë, arsimi i orientuar, tash mu kujtua. Arsimi i orientuar në shkollën e mesme në Gjilan e cila gjendej mu në dalje të Gjilanit. Dhe aty kam bërë shokë të ri, kam krijuar shoqëri të re, dhe aty kam vijuar mësimin për dy vjet, në të ashtuquajturin “mësim bazik i orientuar”, më duket se kështu është quajtur, por nuk më kujtohet saktësisht. Më duket se kjo ishte ajo reformë e arsimit e shumëpërfolur e Shuvarit [një udhëheqës në ish-Jugosllavinë], e cila ishte një klasë provuese, dhe kur kthehem sot në atë periudhë, gjithnjë mendoj se e gjithë gjenerata ime e ’66-ës ka qenë eksperimentale, në kuptim të asaj, të provojmë e të shohim çka do të del. Dhe me përjashtim të një periudhe të arsimit shkollor klasik, ne kemi qenë në njëfarë mënyrë, gjithnjë pjesë e eksperimentimit. Jo vetëm ne, por e tërë gjenerata ime. Në të gjithë ish-Jugosllavinë ka qenë i njëjti tregim.

Pas përfundimit të klasës së dytë, jam regjistruar në gjimnazin “Zenel Hajdini” i cili ishte afër shkollës së deritashme. Në atë kohë unë mendoja se do të ishte mirë që të shkollohem për mjek, veteriner ose diçka të tillë. Më kujtohet se edhe dëshira e prindërve të mijë ishte që unë të barti mantelin e bardhë, sepse ekzistonte një bindje në këto rrethe të vogla, që një fëmijë i prindërve të arsimuar duhet të bëhet mjek. Kjo ishte, si të them, një shkallë e cila siguronte respektin e rrethit. Por, më duhet të pranoj, se unë tërë jetën time jam marrë më gjëra krejtësisht tjera. Lexoja stripa shumë, po ashtu lexoja shumë libra. Mburrem me këtë sepse sot kam një bibliotekë e cila i ka diku rreth shtatë mijë libra. Gjatë gjithë jetës sime unë kam qenë bibliofil, kam pas qejf të mbledh libra, t’i lexoj ato, t’i preki, t’i shfletoj dhe të tjera.

Ajo që është, ndoshta, me rëndësi, se në atë kohë Gjilani ka pas kinemanë e vet. Ka qenë aty godina, por në ’81-ën aty janë krye disa punë në rikonstruktimin e ndërtesës, janë bërë disa adaptime të kësaj kinemaje. Ky adaptim, ky rekonstruksion ka zgjatur bukur shumë. Në atë kohë në repertorin ishin disa filma nga Suedia me përmbajtje erotike, kështu që unë edhe po të kisha dashtë të shkoj nuk kam guxuar, sepse merrej vesh shpejt, ndërsa kur të kthehesha në shtëpi mund të haja dajak nga baba im. Ajo që më kujtohet është se gjatë viteve të ’70-ta në Gjilan ato projektime përcilleshin në salla të stërmbushura. I njëjti film përsëritej edhe pese herë, nuk më kujtohet, por… diçka si “Suedezet në pompën e benzinës”. Kjo më kujtohet mirë se sepse bëhej fjalë për një komedi të lehtë erotike e cila emitohej gjashtë, shatë, madje edhe tetë herë gjatë ditës dhe kështu me muaj të tërë. Dhe shikuesit ishin të shumtë. Dhe natyrisht edhe unë e kam pa, sikurse edhe fëmijët tjerë, dhe ky ishte kontakti im i parë me filmin. Kam pa “Sutjeskën”, “Neretvën” dhe filma tjerë partizanësh, të cilët i përcjellshim në grup. Shkolla ka qenë e detyruar që t’i organizojë nxënësit e vet të përcjellin “Sutjeskën”, të shohin “Valteri mbron Sarajevën”, etj, etj. Dhe këto ishin momentet kur unë jam magjepsur me filmin dhe në përgjithësi me kinematografinë.

Teatri s’ka ekzistuar, ndërsa biblioteka po, por e cila në fillim ishte hermetikisht e mbyllur. Atje punonte një tip i cili as serbisht nuk dinte, dhe kur ti vije në bibliotekë dhe kërkoje një libër, ai thjeshtë heshte dhe nuk bënte asnjë përpjekje për të ndihmuar në përzgjedhjen e librave. E ka pasur një ndihmëse e cila dinte serbisht, ajo ishte një serbe që as nuk donte të merrej me punë të tilla, ndërsa unë në atë kohë hasja në kundërshti të merrja atë që dëshiroja, ndonjë revistë, gazetë e jo thjeshtë një libër lekture të cilin e kërkonin të gjithë. Të marr, “Shqiponjat herët fluturojnë”, lektyrë kjo për klasë të gjashtë, apo “Mos u kthe prapa, bir” lektyrë për klasën e shtatë. Kjo lektyrë ishte obliguese, por nëse lypje diçka që ke qejf të lexosh, atëherë nuk kishte kurrfarë reagimi për të të ndihmuar.

Njëherë kam provuar t’i marrë ekzemplarët e gazetës “Politika” të viteve ’39-të, ’40-të dhe ’41-të, por nuk kam arritur t’i marr. Atëherë kam heq dorë prej bibliotekës dhe kam vendosur që të krijoj bibliotekën time, sepse në atë kohë kam pas një fond librash të prindërve të mi. E tani ju thashë se, “Unë do të krijoj  bibliotekën time, andaj ju nuk mundeni të silleni kështu me mua.” Dhe ia arrita… pastaj kam filluar të porosis libra nga botuesit e ndryshëm me postë. Kjo, në atë kohë, funksiononte kështu, e mbushni një listë, i shënoni librat nga katalogu dhe i porositnim, ndërsa ato libra vinin në adresën tuaj, ju e paguanit postierin dhe ja, librat i keni në fondin tuaj të bibliotekës. Kjo është ajo që më kujtohet nga Gjilani.

Ajo çka më kujtohet nga Gjilani dhe do të ishte interesante edhe për shikuesit tuaj, për ata që do ta lexojnë apo shikojnë, ndoshta edhe të mendojnë për këtë është, më kujtohet se kisha një fëmijëri pa brenga, më kujtohet se u rrita në një rreth ku ke mundur lirshëm të shëtitësh, të shoqërohesh, ku ndiheshe i sigurt, deri në vitin 1981. Ky vit, pra 1981, ishte një kthesë në jetën e serbëve dhe të shqiptarëve të Kosovës, dhe për të gjithë qytetarët e Kosovës. Unë nuk kam ditur edhe aq shumë për këto punë kur isha fëmijë. As ne vet, por askush nuk ka folur për këtë punë.

Unë si fëmijë isha kureshtar dhe e pata lodhur gjyshin tim bullgar, i cili ndodhej në Sofje, duke e pyetur se si ishte gjatë Luftës së dytë Botërore, pasi që ai ishte në Sofje gjatë viteve ‘41 – ‘44. Poashtu, kam pyetur edhe gjyshin tim këtu në Kosovë, “Gjysh, si ishte gjatë kohës së luftës dhe çka ka ndodhur gjatë luftës së dytë Botërore?” Sepse ai ishte pjesëmarrës në këtë luftë.

Në të vërtetë, për këto gjëra më shumë më ka treguar gjyshi bullgar se sa gjyshi serb, dhe nga kjo distancë unë kam provuar ta kuptoj se pse ishte ashtu. Ai ishte, si të them, mjaft i mistershëm, i mbyllur, hermetik. Ai nuk kishte dëshirë që të bisedojë shumë për këtë, por unë kam kuptuar nga mediat, kryesisht nga gazeta, sepse në atë kohë mediat tjera nuk ekzistonin, ndërsa shtypi vinte më njëfarë kombi ose autobusi nga Beogradi ose nga ndonjë qytet tjetër. Unë thjeshtë i gëlltitja ato tekste. Sidomos, tekstet nga fusha e kulturës, sepse më interesonin shumë, por kur ju merrnit në atë kohë “Veçernje Novosti” ose “Politikën”, atëherë ju lexonit gjithçka. Por, ndoshta është interesant të ceki, se mua kurrë nuk më ka interesuar sporti. Pra, kurrë në jetën time nuk kam lexuar nga sporti, nuk kam përcjellë sportin dhe nuk di asgjë për sportin.

Kështu që, baba im me vite rregullisht blinte “Veçernje Novosti”, unë më vite i lexoja deri në faqen e fundit që ishin përplot lajme për sportin, ndërsa baba im dhe shumica e meshkujve fillonin ta lexonin gazetën mu nga këto faqe, pra nga faqet e fundit të sportit, për të ardhur te faqet në fillim që përbënin lajme politike dhe të temave të tjera. Dhe ja kjo është, shkurtimisht, kjo. Po mundohem të rikujtoj disa më të rëndësishme. Po, fillova të flas për vitin ’68, unë për të nuk kam ditur asgjë. Unë vetëm kam ditur se ka qenë njëfarë demonstrate, por për to kam mësuar shumë vjet më vonë, natyrisht pas viti 1981, një kohë të gjatë është heshtur për këto ngjarje.

Për Kosovën, gjatë 50 viteve të fundit nuk është folur shumë, heshtej për të gjitha ato çështje që më vonë na kanë hipur në krye, pra nuk flitej. Të gjitha këto futeshin nën tepih. Mediat, kryesisht ishin të mbyllura për çështje që kanë të bëjnë me marrëdhëniet ndërmjet dy popujve, dy popujve shumicë, raportet e të cilave vlonin nën sipërfaqe. Gjithnjë  kanë ekzistuar disa instanca të pushtetit që kanë ditur se çka po ndodh, por ata i kanë mbajt këto informata për vete ose në kuadër të institucioneve përkatëse, ishte ky Komiteti Qëndror apo diçka e ngjashme, që kishte rolin e pushtetit ekzekutiv.

Më kujtohet që baba im gjithmonë më thoshte, “Biri im, ki kujdes si ecë rrugës, shmangu çfarëdo ngatërrese  apo çfarëdo problemi.” Gjithmonë më thoshte që të jam i ndershëm, që të respektoj njerëzit përreth, që rregullisht t’i përshëndes kalimtarët, dhe nga ajo kohë unë jam edukuar në familjen time, nga prindërit e mi, që të mos i dallojë njerëzit në bazë të përkatësisë nacionale, të fesë apo gjuhës, por t’i dallojë njerëzit e mirë nga të këqinjt, pa marrë parasysh se kjo mund të tingëllojë artificiale dhe e montuar. Më kujtohet se deri në vitin 1981 kam pas një grup shokësh shqiptar me të cilët luaja futboll të vogël dhe më të cilët shoqërohesha. I vështronim vajzat… binim në dashuri së bashku, dëgjonim të njëjtën muzikë, shikonim filmat e njejtë, dhe ne jemi rritur në një rreth të tillë dhe ku s’kishte shembuj si, “E ti je shqiptar, ti je serb,” ose “unë të urrej sepse ti je shqiptar apo sepse ti je serb.” “Jemi fqinjë, kalojmë kohën së bashku, unë ha bakllava që i gatitë nëna jote, ti vjen te mamaja ime dhe hanë pite bullgare.” Kjo për mua, aso kohe, ishte me të vërtetë, e pakuptueshme [mendon për ngjarjet e mëvonshme].

Pjesa e Dytë

Zoran Ristiqi: Për herë të parë kur fillova ta kuptoj se jemi të ndryshëm daton nga viti 1981. Më kujtohet se e kam pasë një shoqe që e ka pasë babën e vet në një pozitë të lartë në MPM [Ministria e Punëve të Brendshme]. Unë shkova të merrja një fletore të detyrave, ajo quhej Lela Pantelić, dhe ajo më tha që të heshti se diçka po ndodh në Prishtinë. Unë e pyeta së për çka bëhet fjalë, ndërsa ajo më shpjegoi se, baba i saj ishte që disa ditë në Prishtinë dhe se nuk din çka po ndodh, ama diçka po ndodh. Unë e pranova këtë lajmë me qetësi, sepse në Gjilanin tim asgjë nuk po ndodhte me 1981, asgjë nuk ndodhte atëherë.

Kjo ka qenë në prill. Më kujtohet që ishte kohë e bukur dhe kur erdha në shtëpi e pyeta babën tim se çka po ndodh në Prishtinë. Deri atëherë unë nuk kam pasur kurrfarë njohuri për Prishtinën. Unë vetëm kam ditur se është kryeqyteti i Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës dhe Metohisë, dhe kjo ishte e tëra. Më vonë kuptova se në Prishtinë zhvilloheshin do demonstrata të cilat cilësoheshin si irredentiste, shoviniste dhe lloj-lloj cilësimesh tjera, ndërsa njerëzit filluan të flasin për to,  “Uh, duket se janë si ato të ’68-ës.”

Natasha Govedarica: Çka të ka fol baba, a të kujtohet se si t’i ka shpjeguar ngjarjet?

Zoran Ristiqi: Eh, vështirë mund të më kujtohet. Më kujtohet se ndoshta më ka thënë, “Shiko, nuk është kjo puna jote, puna jote është te mësosh, që edhe më tutje të jesh ai që je.” Por as ai dhe as prindërit e nxënësve tjerë s’kanë shpjeguar asgjë. Madje, më duket se kam pyetur edhe disa arsimtarë për atë se çka po ndodh në Kosovë. Çka? Më kujtohet se televizioni i Beogradit pas disa ditësh ka emituar një emision dhe që ne e kemi përcjellë heshtazi, pa frymë. Ishin disa xhirime, këto më kujtohen mirë. Më kujtohet një skenë, kur një të ri, pjesëmarrës i demonstratave, e kishë kapur policia dhe kamera tregonte një jakë të xhaketës dhe në të shqiponjën e zezë dy krenare të cilën polici ia largon. Kjo më kujtohet mirë, sikur ta kisha parë dje. Dhe natyrisht, më kujtohet sesi një grumbull njerëzish vraponin diku ndërsa policia vraponte pas tyre.

Unë si fëmijë, atëherë nuk kuptoja se ç’po ndodh, për çka dhe ku qëndron problemi. Pasi që atyre viteve ishim bombarduar me lajmet se në Jugosllavi gjithçka funksiononte për mrekulli, që të gjithë duhemi në mes vete, që të gjithë punojmë, sikur kurrën e kurrës nuk do të ketë luftë, ndërsa përgatiteshim sikur lufta do të fillojë nesër. Kjo poashtu, më kujtohet. Ishte kjo një fjalë boshe e cila përshkonte televizionin tonë të cilin e kemi përcjellë çdo ditë. Pra, vëllaznim-bashkim.

Atëherë, pas ’81-ës për herë të parë pas atyre demonstratave, kam filluar të dyshoj në ato tregime. Unë atëherë, isha 14 vjeçar apo 15 vjeçar, aty diku. Këto janë disa nga kujtimet e atëhershme. Më kujtohet se ndarjet në Gjilan filluan pas ‘81-shit. Atëherë filluan ndarjet reale, ato u vërejshin në çdo hap. U nda korzoja. Në njërën anë shëtitshin shqiptarët, në anën tjetër serbët. Po flas për shqiptarët në qytet, por unë e përsëris, nuk bëj ndarje në mes të atyre që jetojnë në qytet dhe atyre në fshat. Por, realisht ishte një dallim i madh në mes të qytetarëve që shkolloheshin dhe përparonin dhe atyre qe filluan të vinin dhe të mbushnin qytetet.

Gjilani në atë kohë ishte qendër e madhe industriale. Unë jam rritur në një vend që përparonte çdo ditë, u hapën fabrika të shumta. Gjilani u bë qendra më e madhe industriale, ndërsa unë them edhe ekonomike në Kosovë. Në Gjilan ka qenë industria e duhanit, mjaft e njohur dhe e rëndësishme, fabrika e baterive. Në Gjilan ishte edhe industria e tekstilit, fabrika e radiatorëve. Në Gjilan gjatë viteve të ’80-ta kanë ekzistuar prona të shumta bujqësore të cilat punoheshin, kjo më kujtohet shumë mirë.

Baba ka ardhur në Budrigë, ndërsa në fshatin e afërm ka qenë paralelja e ndarë e shkollës së tij, në të cilën ai ka punuar, atje kanë pas gjetur një lloj manaferrë kaliforniane, të cilën filluan ta kultivojnë dhe e cila solli përfitime të mira. Baba im ishte i entuziazmuar shumë. Pastaj këtë manaferrë e cila nuk kishte thera, e ka transferua në vendlindjen e tij afër Shillovës, dhe aty kanë mbjellë sipërfaqe të mëdha të tokave bujqësore. Po ashtu, më kujtohet që atyre viteve janë kultivuar edhe plantacione të vishnjeve, dhe ne si nxënës shkonim dhe vilnim, i paketonim dhe ato shkonin në përpunim të mëtutjeshëm.

Kështu që Gjilani ishte një qytet i cili zhvillohej shpejt dhe i cili u bë një magnet për profesionistët e shumtë të fushave të ndryshme, të profesionistëve të ndryshëm të cilët vinin aty të punësohen, të krijojnë familje dhe të fillojnë një jetë të re, etj. Këto janë, po ashtu disa nga kujtimet e mia nga shkolla e mesme.

Natasha Govedarica: Fillove të flasësh për dallime që tanimë ishin evidente.

Zoran Ristiqi: Po, po.

Natasha Govedarica: Si dukej kjo, si u pasqyrua kjo në jetën tënde?

Zoran Ristiqi: Shiko, ja si dukej kjo. Unë isha në vitin e dytë, pasi më pyetët. Unë në kohën më të hershme, madje në klasën e shtatë, kam filluar të interesohem për disa grupe të  rock & roll dhe muzikës heavy-metal. Kjo ishe njëfarë heavy-metal, apo ishte diçka e ngjashme. Si fëmijë, shkoja nëpër kioska. Atëherë ka filluar të dalë revista “Xhuboks”, shumë para meje, ndërsa unë  e merrja prej shokëve më të vjetër që jetonin në të njëjtën rrugë. Më duhet të pranoj se lexoja por nuk kuptoja shumë se për çka bëhej fjalë. Aty, zakonisht ishin artikuj për muzikën rock & roll dhe për ngjarje të ndryshme në botën e muzikës, si dhe për teknikën e muzikës, gjë që nuk kuptoja fort.

Pastaj filloi të dalë “Rock”, ndoshta të kujtohet, një revistë. Përbëhej nga dy gjysma, formati i saj ishte i ndryshëm nga të tjerat. Nga njëra anë, gjysma e parë, përbënte stripa të cilët unë i doja shumë, ndërsa në gjysmën tjetër tekstet për muzikën rock & roll. Dhe, kam filluar të dëgjoj muzikën heavy-metal, kam ardhur disi te pllaka e parë e grupit AC/ DC dhe aty ka filluar infektimi im me heavy – metal.

Këtë lloj muzike e kam dëgjuar për nja dhjetë vjet, në këtë stil jam veshur dhe jam sillur.  Nuk di, shkarravitja maicat  e mia,  e grisshim njërën mangë, tjetra mbetej aty në vendin  e vet, xhaketa prej xhinsit ishte patjetër, si pjesë e stilit edhe në klasë, jo në klasë por në shkollën ku shkoja vëzhgojsha një vajzë e cila ishte e ngjashme me mua, me flokët e gjata kaçurrela, të lëshuara, me një stil apa-trapa si një student i Oksfordit, poashtu me xhaketë dhe pantallona prej xhinsit, ajo quhej Florijana. Dhe unë u dashurova në te. Dhe pas një kohë unë kuptova se ajo dashuri nuk do të funksionojë, për shkaqe të shumta. Madje, një shok i imi, shqiptar, më pat thënë, ”Zoran…” ne nuk kemi dal bashkë, por ekzistonte një këmbim i shikimeve, sepse çka ajo përfaqësonte në klasën shqiptare, unë përfaqësoja në klasën serbe. Ishin këto pra këmbime shikimesh, çfarë mund të ndodhnin në atë moshë, ne ishim në klasën e dytë të shkollës së mesme, kisha 16 vjet, apo aty diku. Më vonë kam kuptuar se ka shkuar diku dhe më nuk kam dëgjuar për të. Por, vetë fakti që dikush nga ana tjetër të dashurohet në dikend nga pala tjetër ose të ketë një pretendim të tillë, madje vetëm ta paramendojë, nuk ishte e preferuar.

Ky ishte një shembull për të dëshmuar këtë ndarje, dhe kur kjo ndarje filloi të përdoret si formë e re në marrëdhëniet në mes të shqiptarëve dhe serbëve. Për mua ishte tronditës fakti që pas një jete të përbashkët, kur dëgjonim muzikën e njëjtë, lexonim librat e njëjtë, shkonim bashkë në kinema, shoqëroheshim dhe bisedonim për të njëjtat probleme, përnjëherë ndodh shkëputja. Kjo në një mënyrë, këputet. Unë nuk mund të them se kur ka ndodh kjo saktësisht, por mund të them se ka ndodh pas ’81-shit, kur edhe fillova të kuptoj shumë gjëra, një mori informacionesh vinin tek unë dhe unë tani kuptova se nuk bëhet fjalë për të njëjtin tregim, ani pse jetonim në të njëjtin qytet, thithim të njëjtin ajr, kalonim të njëjtat rrugë, por nuk flasim me të njëjtën gjuhë, përkundër faktit që edhe deri tash kemi fol gjuhë të ndryshme, mirëpo jemi marrë vesh shumë mirë.

Natasha Govedarica: Kjo po më intereson, si jeni marrë vesh ndërmjet veti, cilën gjuhë keni mësuar?

Zoran Ristiqi: Përgjithësisht, shqiptarët kanë mësuar serbishten dhe i gjithë komunikimi është zhvilluar në gjuhën serbe. Vetëm një numër i vogël i serbëve ka dashtë, kanë mundur dhe kanë mësuar gjuhën shqipe. Realisht, për ne serbët gjuha shqipe është pak hermetike, është gjuhë e vështirë, përkundër faktit që ti jeton me njeriun, me fqinjin që flet atë gjuhë – ishte vështirë për ne të mësonim këtë gjuhë. Ne kemi mësuar gjuhën shqipe në shkollën fillore dhe të mesme, andaj, kush ka dashtë ka mundur të mësojë së paku frazat bazike, së paku komunikimin bazik. Por, realisht, në atë kohë në Jugosllavinë e atëhershme, gjuha zyrtare ishte serbishtja; edhe në ushtri, në polici dhe të gjitha institucione, flitej serbo-kroatishtja ose kroato-serbishtja. Kështu që nuk di si ta shpjegoj ndryshe.

Unë e mësova maqedonishten dukë dëgjuar Radio Shkupin. Radio Shkupi ishte njëri ndër radio-stacionet më të mëdha në rrethinën ku jetoja. Unë për çdo ditë dhe çdo natë dëgjoja Radio Shkupin. Pas një kohe, dikush më tha, apo në një mënyrë tjetër kuptova se tash mund të kapim edhe sinjalin e Radio Nishit. Unë i gjeta frekuencat e Radio Nishit i cili kishte disa emisione të mira lidhur me llojin e muzikës e cila më interesonte, kështu që bëja disa kombinime. Tek më vonë, diku në vitet e ’80-ta fillova të përcjelli Radio Prishtinën, e cila në atë kohë, me sa më kujtohet, kishte mjaft emisione muzikore, njëfarë emisioni plot folklor, ishte ose muzikë shqipe ose serbe. Realisht, kjo lloj muzike, asokohe mua nuk më interesonte, nuk e dëgjoja atë lloj muzike.

Natasha Govedarica: Por, megjithatë, ke mësuar, sadopak, gjuhën shqipe?

Zoran Ristiqi: Po, paj, unë jam rritur në rrugë, kojshitë e mi të parë ishin shqiptarë, me te cilët unë shoqërohesha, me të cilët luaja futboll, ndërsa, natyrisht, kontakti im kryesor me gjuhën shqipe ishte në shkollë, por paralelisht me shkollën, rruga kishte ndikimin e vet. Ju medoemos kur shoqëroheni me Samiun ose me Avniun, të cilët janë kojshitë e tu të parë dhe ndonjëherë shkoni te ta të hani pite, luani me ta futboll, atëherë ju, sigurisht, mësoni edhe shprehjet e tyre, të sharat që ata i përdorin, mësoni për atmosferën që mbretëron në shtëpitë e tyre. Kështu që, unë sot flas një shqipe, si ta quaj, një shqipe ‘indianësh’, sepse jam i lindur në këto treva, kam përcjellë televizionin, kam dëgjuar muzikën dhe jam shoqëruar më njerëz që flasin këtë gjuhë, andaj  patjetër, që kam mësuar diçka nga kjo gjuhë.

Por, më duhet të them edhe diçka tjetër, sepse po sa më ra ndërmend: Më kujtohet se e kam pas një shok me të cilin kam vijuar shkollën e mesme dhe i cili ka jetuar në Gjilan, dhe pasi që ne filluam të mësojmë gjuhën shqipe në klasën e pestë apo të gjashtë të shkollës fillore si lëndë obligative, baba i tij kishte ardhur në shkollë me kërkesë publike që fëmija i tij të mos e mësoj gjuhën shqipe. Kjo për mua ishte… si është e mundur kjo, të gjithë ne ta mësojmë, e ky jo? Përse ai nuk donte të vinte në orë mësimi? Mendoj se kishim dy orë në javë gjuhë shqipe, dhe arsyeja se përse shumica e nxënësve serbë nuk e mësuan gjuhën ishte edhe faji i profesorëve të gjuhës shqipe që nuk shfaqnin vullnet për t’ua mësuar fëmijëve gjuhën shqipe. Kjo lëndë ishte obligative ose zgjedhore. Në rastin tim, kjo lëndë ishte obligative, ju duhej të përcillni lëndën, kjo ishte obligative. Shkolla fillore ishte obligative.

Por, tani kur më pyetni… kam pas një profesor të gjuhës latine në shkollën e mesme, shqiptar, i cili për tri vjet ka ligjëruar latinishten dhe i cili më ka mësuar aq shumë për gjuhët, në përgjithësi, ashtu që edhe sot e kësaj dite mendoj se ai ishte më meritori për njohuritë  e mia për krishterimin dhe të gjitha ato që lidhen me gjuhën latine dhe me civilizimin latin, gjegjësisht me civilizimin dhe historinë romake, kjo është e pabesueshme. Përndryshe, ky njeri ka përfunduar romanistikën në Vatikan dhe Romë. Nuk e kam takuar këtë njeri që 30 vjet pas përfundimit të shkollës së mesme, do të doja ta takoja atë. Ai ishte një zotëri i gdhendur, i ri, posa i kishte përfunduar studimet. Unë vijoja drejtimin natyror dhe latinishtja ishte  e nevojshme. Dhe pasi që nuk kishte kuadro, ai neve na ligjëronte latinishten, por serbisht. Kjo ishte njëra nga gjërat e mira që duhet përmendur. Edhe sot e kësaj dite, më kujtohet ky profesor i mirë dhe i zellshëm  të cilit i detyrohem shumë për edukimin tim dhe për….

Natasha Govedarica: Çka ke punuar pas përfundimit të shkollës se mesme?

Zoran Ristiqi: Eh, kur përfundonte shkolla e mesme, atëherë dihej se çka ndodh, të gjithë meshkujt 18 vjeçar shkojnë në Armatën Popullore Jugosllave. E kjo ka të bëjë me tregimin se çdo i ri i cili dëshiron të dëshmojë se është mashkull, se është burrë, ai duhet të shërbejë në APJ [JNA] edhe nëse është i verbër, çalamanë dhe kurrizdalë, mos e dhashtë Zoti, ai duhet të shkojë në ushtri. Sepse te ne, por besoj edhe në viset tjera të ish-Jugosllavisë, ky ishte një imperativ, diçka që duhet marrë si të domosdoshme, të pashmangshme. Në të kundërtën, do të ndodhte, “Kuku, nuk e ke krye shërbimin, çka po ndodh me ty, çfarë problemi të madh ke ti?”

Manifestimet e shkuarjeve në APJ kishin filluar. Viti 1985. Më kujtohet, ishte fundi i korrikut ose fillimi i gushtit dhe Gjilani gjëmonte nga përcjellja e djemve në Armatën Jugosllave. Gjenerata ime shkonte prej Sllovenisë deri në Maqedoni, ndërsa edhe unë isha në pritje të një ftese të tillë. Përndryshe, unë isha një thatanik, nuk di pse. Nuk merresha me sport, dhe sigurisht, kam mbetur në një stad të tillë, një mashkull ende i paformuar. Dhe mua më vjen thirrja diku me 2 gusht, kjo më kujtohet mirë, e hapa një zarf në të cilën shkruante, Posta Ushtarake, kaq e kaq, Pançevë. Letrën e kthej në zarfin e kaltër, kthehem në shtëpi, e organizuam përcjelljen, ishte dehje deri në agim.

Më kujtohet se më futën në autobus për Beograd, ndërsa më vonë zura autobusin për Pançevë, ndërsa në kazermë isha me 4 gusht, 1985. Më futën në njëfarë çete diversantësh e cila ishte njëfarë njësie elite e cila atje përgatitej për veprim. Dhe aty ishte fillimi i njohjes sime më të thellë me njerëz nga ish- Jugosllavia. Aty kishte boshnjakë, sllovenë, kroatë, maqedonë, muslimanë nga Bosnja, kroatë nga Bosnja. Dhe kjo ishte diçka e re, por domethënëse, sepse në atë kohë unë përcjellja disa seriale që ishin shumë të popullarizuara në atë kohë sikur që ishte “Velo misto” dhe “ Malo mist” seriali slloven “A šćuke nič pa nič”, dhe disa seriale tjera, flas për seriale kroate ose boshnjake, si “Kozha” ose “Kozhe” ose diçka të tillë, kam harruar, por ishin seriale me dialekte të ndryshme të të folurit të cilat unë i kuptoja dhe të cilat ishin të njohura për mua, pikërisht përmes televizionit.

Kështu, ne ishim 120 ushtarë, kjo më kujtohet, të cilët kishin filluar përgatitjet gjatë së cilave do të zhvilloheshin miqësi të vërteta, më të rëndësishmet në jetë. Pra ju shkoni në një vend ku ju duhet të gjendeni vet, ku takoni njerëz nga pozita të ndryshme socio-ekonomike, të religjioneve të ndryshme dhe të cilët flasin gjuhë të ndryshme. Dhe aty, menjëherë fillon kureshtja, hulumtimi i vetës, prej të cilit vend vjen, çfarë përkatësie je, pse u takoni ktyne, e jo atyne, njihesh me gjërat dhe vendin në të cilin ata jetojnë dhe prej nga vijnë dhe përmbyllen përvojat nëpër të cilat ju dhe unë kemi kaluar.

Natasha Govedarica: Dhe pastaj, serish në Kosovë, apo jo?

Zoran Ristiqi: Po, kam harruar një detal, pas shkollës së mesme unë provova të regjistrohem në Fakultetin e Mjekësisë në Prishtinë, por nuk më pranuan. Po, kjo mund të jetë temë interesante. Kjo dukej e qartë që në vitin 1985, në pranverë, kur fillonin përgatitjet për regjistrimin në fakultete, atëherë ishin shenjat e para se shteti po shthuret, sepse vije ti para sportelit të konkurrosh për fakultetin që dëshiron, me nota të mira, dhe mund të shohësh aty shokët tu që vijnë me prindër për të regjistruar fakultetin. Por, ata nuk rrinë në rresht, prindërit i mbajnë për dore fëmijët e vet jashtë rreshtit. Unë u shpreha pak i vrazhdë, por me të vërtetë mund t’i shihje prindërit se si hyjnë nëpër kabinete të ndryshme, bisedojnë me njerëz të ndryshëm, merren vesh, qeshin. Diçka të tillë kam pa edhe gjatë studimeve, por kjo nuk është tani aq e rëndësishme.

Kam dashur, në njëfarë mënyre, ta plotësoj jo vetëm dëshirën time, por edhe dëshirën e prindërve të mi, andaj kam provuar të regjistrohem në mjekësi, stomatologji apo në veterinari. Në Beograd kam provuar të regjistrohem në veterinë, mjekësinë në Prishtinë. Nuk ia dola në asnjë  fakultet, edhe pse isha nxënës i mirë dhe i vyeshëm dhe… thjeshtë, isha jashtë hartës dhe kur u ktheva në shtëpi i thashë babës, “Çale, nuk shkon se nuk shkon dhe unë duhet të eci rrugës sime, tung.” Ishte, çka ishte. Shkova i tërhoqa dokumentat prej Fakultetit të Mjekësisë dhe i dorëzova në Fakultetin Filozofik. Pas disa ditësh shkova në provim pranues, e kalova atë dhe u regjistrova në Letërsi, mora indeksin, u ktheva në shtëpi dhe shkova në ushtri. Në armatë kalova 13 muaj, u ktheva në Prishtinë dhe fillova studimet në Letërsinë Jugosllave dhe gjuhës serbo-kroate. Ashtu quhej grupi.

Por dua të tregoj një histori interesante nga ushtria. Mund të jetë interesante. Në ushtri kam takuar shqiptarë nga qytete të ndryshme. Në mesin e të cilëve ishte edhe një djalë i moshës sime, i cili kishte kryer shkollën diku në Kosovë, thirrej Afrim Konjufca, më kujtohet mirë, ai nuk dinte asnjë fjalë serbisht. Dhe një kapiten, mendoj se emri i tij ishte Tomiq, më tha, “Zoran, shko dhe rri pranë Afrimit, flejë në shtratin poshtë tij, por rri afër tij edhe gjatë ushtrimeve ndihmoji që ta mësoj gjuhën, së paku gjërat elementare. Unë sigurisht se jam pajtuar. Për gjashtë apo shtatë muaj unë jam shoqëruar shumë me Afrimin dhe i kam ndihmuar sa kam mundur me përkthim nga shqipja në serbisht dhe ta udhëzojë se çka duhet bërë. Natyrisht, unë Afrimin e kujtoj si një pjesë të shkëlqyeshëm të tregimit. Ai ishte një personazh i shkëlqyeshëm. Jemi shoqëruar, kemi biseduar, kemi bërë shaka dhe bënin punë sipas urdhrave të eprorëve.

Dhe ushtria përfundoj, unë dija se Afrimi ka regjistrua Fakultetin e Bujqësisë në Prishtinë dhe besoja se do të takohemi atje. Dhe kjo ndodhi. Ishte diku nëntori apo dhjetori, nuk di, ishte kohë  e ftohtë. Unë isha duke ngrënë byrek dhe rrugës për në banesë takoj Afrimin. “Ku je, Afrim?” Ai më tha, “A ke kohë për një pije?“ “Po.” Dhe shkuam për një pije. “Zoran, dua të tregoj diçka. Unë gjatë gjithë kohës në ushtri kam ditur serbisht, por jam shtirë, kinse, nuk di, vetëm e vetëm që mos të më maltretojnë atje dhe të mos më detyrojnë të bëj punët që nuk i dua.” Kjo ishte befasi për mua, gjegjësisht, ishte një befasi e këndshme. Ky njeri, thjeshtë, ka dëshiruar që t’u ik punëve të zorshmen në atë lloj të ushtrisë në Pançevë, e cila kërkonte shumë punë dhe shumë angazhim, dhe unë në një mënyrë e kuptoj atë. pse ai ka fshehur faktin… që nuk din serbisht, që nuk kupton komandat të cilat ishin në gjuhën serbo-kroate, të jemi real. Kështu, ky është vetëm një tregim nga një mori tregimesh tjera.

Natasha Govedarica: Si dukeshin ditët studentore në Prishtinë?

Zoran Ristiqi: Kurrqysh, të vështira. Unë kam dashtë të jetoj në konviktin e studentëve. Kam provuar gjatë viteve ’86, ’87 dhe ’88 , kjo është gati dy vjet, të jetoj në konvikt, por ky është një tregim tjetër. Pas kthimit nga ushtria dhe ardhjes në Prishtinë, unë e kuptova se këtu asgjë nuk është në rregull, që këtu diçka po ndodh dhe që për të njëmijtën herë e kam pyetur veten se kush këtu është budalla. Kush me kënd po tallet, nuk di. Njëmijë herë. Po të filloj tash të mendoj për ato gjëra mund të them shumëçka, shumë më shumë.

Kam jetuar në disa dhoma me qira. Nuk kemi pasë shumë zgjedhje. Atëherë konviktet nuk kishin vend për të gjithë studentët e interesuar në Universitetin e Prishtinës. Unë mendoj se statistikat janë një gjë e tmerrshme, por po të përdornim statistikat dhe të shohim se sa student kishte Universiteti i Prishtinës, do të shohim se numri i tyre ishte shumë i madh. Eh, tani një Prishtinë e vogël është dashtë të pranojë me dhjetëra të rinjë nëpër grupe të ndryshme, nëpër katedra të ndryshme të cilët studjonin dhe t’iu ofrojë disa kushte. Kushte s’ka pasur, kurrfarë kushtesh s’ka pasur. Pra, ishe i detyruar të varësh nga xhepi yt, nga buxheti yt dhe të gjesh diku një hapësire të cilën duhet ta paguash rregullisht, dhe sigurisht edhe obligimet tjera që shkojnë bashkë me të, dhe njëkohësisht të shkosh rregullisht në ligjërata dhe në ushtrime  dhe të kryesh obligimet tua që të presin në fakultet.

Shumë shpejt më është gërditut Prishtina, u bë shumë e ngushtë për mua. E mbaj në mend si të ftohtë, të ndytë, të përhimtë, plotë lloç dhe pluhur. Për më shumë, kur në vjeshtë dhe në dimër fillojnë të fryjnë erërat dhe ato tregime për shumë qenë endacak. Këto ishin përshtypjet e mia nga periudha ime në Prishtinë, dhe unë shumë shpejt jam ngopur me Prishtinën sepse gjithçka aty ishte aq parashikueshme, të gjitha edhe fakultetet ishin si të shpifura, edhe jeta në Prishtinë ishte e shpifur, një mori policësh në rrugë, këtë kam harruar ta them. Një atmosfere e përditshme, sikur edhe sot. Unë nuk shoh ndonjë ndryshim në këto 25 vitet e fundit, për aq sa unë i kuptojë këto gjëra.

Gjithnjë këtu jemi nën njëfarë tensioni, gjithnjë, gjithnjë në njëfarë ngushtësie jetike, një pritje që do të ndodh diçka, që dikujt do t’i ndodh diçka  e keqe. Dhe kjo qetësi relative, një relativitet i paqes apo një paqe relative, aty është gjithmonë policia, aty janë gjithmonë do njerëz me uniforma, aty gjenden gjithmonë do njerëz sikur engjëjt të cilët mbikëqyrin se mos dikush po e shkel vijën e kuqe ose po bën shkelje të një kodeksi të cilin dikush e kishte hartuar. Dikush të ka caktuar që prej tetë deri në nëntë në mbrëmje të jesh në korzo dhe pastaj të shkosh në shtëpi sepse në orën nëntë apo dhjetë fillon ora policore. Dhe kjo zgjatë shumë kohë, shumë zgjatë kjo. Për mua… unë nuk di si të shprehem, kjo ishte një lojë e zakonshme e çmendurisë. Një lojë e zakonshme çmendurie që më shtypë tash e 50 vjet.

Tërë jetën jam në presion që mos të bëjë diçka, apo që dikush mos të më bëjë diçka që do të sjellë pasoja afatgjata. Nuk mbaj në mend që i kam kaluar dhjetë minuta i relaksuar në vendlindjen time. Përveç, një periudhë kur isha fëmijë, për këtë kam folur përpara. Por, nga vitet e ‘70-ta, kur edhe filluan ato ndarje, “Ju jeni ata, ne jemi të këtillë, ata janë të atillë, ndërsa të gjithë jemi… tmerr.” Shiko, unë flas si një njeri të cilit i vjen keq për gjenerata, si ato të kaluara ashtu edhe për ato që do të vijnë, që kemi hargjuar me tona energji, fuqi, dashuri dhe shumë gjëra i kemi shpenzuar në jetë për gjëra që s’kanë kurrfarë kuptimi, çka nuk është njerëzore. Pra, të gjitha ato tensione, ato ndarje, ato beteja, nga frika se …

Në Kosovë, frika është njëra prej kategorive njerëzore bazike. Frika nga gjithçka, nga skamja, nga lufta, nga konfliktet, nga ekcese të mëdha apo të vogla, kështu që nuk di si, por, nuk di…disi në tërë këtë tregim… ka kohë që nuk flas, prandaj jam kështu…në tërë këtë tregim, mua më vjen shumë zor nëse, ndoshta, të gjitha ato ditë kam mundur t’i shfrytëzoj më mirë. Më vjen shumë vështirë kur më kujtohen ditët që punoja si profesor nëpër disa shkolla, dhe kur ndjeja keqardhje kur dëgjoja ata fëmijë, nxënësit e mi, se si e kalojnë kohën dhe me çka merren. Gjithnjë jam munduar t’u tregoj që të merren më gjëra më të bukura, që të provojnë të ndërtojnë diçka që do të mbet aty edhe pas tyre, që pasi të shkojmë mos, dikush, të thotë, “Eh, ata kanë shpenzuar tërë jetën e vet në ndarje, ata jetën e vet e kanë shkatërruar në luftëra, ata jetën e vet e kanë shkatërruar nga frika prej vetë vetes dhe prej të tjerëve, posaçërisht nga pasiguria”.

Pjesa e Tretë

Natasha Govedarica: Tani kur gjendemi te këto gjëra që janë jo edhe aq të bukura, apo më pak të bukura, kur do të paraqiten në jetën tënde filmi dhe teatri?

Zoran Ristiqi: Paj, kur do të paraqiten? Do të paraqiten atëherë kur dhe ku më së paku pritet, në Kosovë, në vitin 1998. I ngopur me të shtirat, i ngopur nga morali i rrejshëm, largohem nga Prishtina me qëllim që në një vend tjetër të vazhdoj me shkollimin tim. Provova në Pragë, në regji të filmit e cila ende ishte  sipas kodit. E tërë Juga në atë kohë kishte një marrëveshje me Akademinë e Arteve në Pragë, FAMU, që kandidatët të pranohen sipas kodit, dy nga Sllovenia, dy nga Kroacia, po flas përmëndësh, dy nga Serbia, një nga Vojvodina, një nga Kosova dhe dy nga Maqedonia, dhe në këtë mënyrë të përgatiteshin kuadrot të cilët ndoshta nuk ekzistonin në ish-Jugosllavinë. Ekzistonte, pra, një marrëveshje për bashkëpunim të studentëve, ose diçka e ngjashme, për bashkëpunim të nxënësve më Çekosllovakinë, me Çekosllovakinë  e atëhershme.

Unë disi mora vesh për këtë dhe konkurova pranë Sekretariatit, kështu quhej në atë kohë, Sekretariati për Marrëdhënie Ndërkombëtare dhe Këmbimin e studentëve, me qëllim që të regjistroj regjinë, regjinë e filmin. Sepse në atë kohë, unë erdha në posedim të literaturës në bibliotekë, jo në këtë të Universitetit por në atë të fakultetit, dhe atë rastësisht, duke vështruar me kujdes të gjitha ato libra, më ranë në sy një grumbull i librave të bardhë dhe e pyeta bibliotekistin, mendoj se ishte Anica, se për çfarë bëhet fjalë. Ajo më tha se janë disa libra që askush nuk i prek, askush nuk i kërkon. Unë kërkova nga ajo të mi ofronte shkallët dhe u ngjita i mora ato, ishin librat e Boshkoviqit, “Regjia e filmit”, “Bazat e dramaturgjisë”…nuk di, diçka për montazhin dhe të ngjashme. E pyes unë atë nëse mund t’i marr, ndërsa ajo, “Merri, askush kurrë si ka prekur.” I çoj në dhomën time dhe fillova t’i shfletoj dhe t’i lexoj. Mendova se ndoshta nuk është keq të provoj diçka të re, aq më shumë që gjithmonë kam lexuar stripa dhe më ka interesuar filmi.

Dhe kështu, unë konkuroj për Regji të Filmit në Pragë. Atë vit ata më refuzuan me arsyetim se kanë pranuar, sipas kodit, Patris Shalën në degën Regjia e Dokumentarit, ndërsa në Regjinë e Filmit është pranuar Aleksandar Spasiq nga Vojvodina, i cili para pak kohe ka xhiruar filmin “Shutke”, ndoshta  e keni pa… dhe me propozim që vitin tjetër të konkuroj se do të pranojnë një serb nga Kosova. Dhe unë thashë, “OK! Mirë.” Unë u ktheva në shtëpi dhe vazhdova avazin e vjetër dhe në ndërkohë unë pranova një letër nga Sekretariati se Akademia nga Praga, FAMA, ka ndryshuar kushtet e studimeve, kështu që çdo student nga Jugosllavia duhet të paguaj shkollim në shumën prej 5 000 dollarësh, nëse pranohet. Unë këto para nuk i kam pasur, andaj shkova në Beograd dhe s’ka rëndësi… nuk shkova më në Prag.

Thash, të provoj të regjistrohem në Beograd. Shkova në Beograd dhe u vërtetova se do të ishte më vështirë se që mendoja për shumë arsye, dhe vendosa që të regjistrohem ne një grup tjetër, si ngushëllim, të Produkcionin.  Atëherë, quhej “Organizata e Veprimtarive Skenike dhe Kulturo-Artistike”. Më pranojnë dhe unë i fillova studimet, i përfundoj ato dhe pastaj, regjistroj studimet posdiplomike të Filmologjisë në të njëjtin fakultet. Aty qëndrova një vjet, nuk isha fare i impresionuar, ishte teoria e filmit, historia e filmit, estetika e filmi, etj. Dhe unë regjistrova Regjinë e Filmit në klasën e profesorit Zhika Pavlloviq. Klasa e parë ose e dytë të cilën e ka udhëhequr Zhika në jetën e vet. Kjo ishte në Akademinë e Arteve “Braqa Kariq”. Aty i kalova tri vjet dhe hyra në produkcionin e filmave dhe aty fillojnë të lëvizin gjërat pas asaj Akademie tjetër, asaj shtetërore, në të cilën kam kryer produkcionin. Dhe kam pasur, si të them, disa punime. Kam punuar, kam studiuar për produkcionin në teatër dhe në radio, por më shumë kam dashur të merrem me film dhe ashtu u bë.

Më shumë jam shoqërua me kolegë nga grupet e filmit dhe kam punuar në filmat e tyre, kam bashkëpunuar dhe kam aktruar dhe nuk di çka tjetër jo, u bëra pjesë e tyre, këtu unë e shpejtova tregimin. Pastaj fillova të merrem profesionalisht me produkcionin e filmit. Filmi im i parë ishte filmi “Thika” [“Nož”] i Vuk Drashkoviqit. E këtu lidhem me atë se sa e çuditshme është jeta. Në vitet ’80-ta ky roman i Vuk Drashkoviqit ishte në tapet dhe i ndaluar, kështu që ishte e pamundur ta siguroje një ekzemplar. Unë disi e sigurova këtë roman, në t’zezën, përmes një shoku i cili duke e ditur se unë i “përtypi” librat më tha, “Hej, Zoran, e kam njëfarë romani të Vuk Drashkoviqit, mos po donë me lexu?” “Sigurisht!” E pranoj se kur e lexova këtë libër, diku ne vitet ’82 ose ’83, m’u hapen sytë dhe m’u krijuan horizonte të reja, këtë herë mund të them, horizonte reale. Sepse për ato çështje të cilat i ka trajtuar Vuk Drashkoviqi, nuk kemi ditur shumë, nuk është folur shumë për to. Tek pas vdekjes së Marshalit dhe me largimin e politikës së tij dhe disa gjërave të lidhura me te, kanë filluar ngadalë, të dalin disa gjëra në sipërfaqe të cilat vinin nga e kaluara dhe kushedi për çfarë arsye nuk ishin zgjidhur me kohë, nuk ishin rregulluar me kohë.

Dhe ja, ndodhi që 15 vjet pas leximit të këtij romani, unë të marr pjesë në xhirimin e filmit të bazuar në këtë roman. Pastaj kam punuar edhe në disa filma dhe vjen e ’99 dhe krejt ajo punë…kemi përfunduar “Thikën” dhe më kujtohet mirë, duhej të mbahej parapremiera e filmit dhe ajo do të mbahej me 22 ose 23 mars 1999. Ishte e organizuar për një rreth të ngushtë njerëzish, mendoj se ne e kemi projektu filmin në “Takvud”, ndërsa premiera është dashur të mbahet me 24 mars, në mbrëmje në “Qendrën Sava”, ose me 23 mars, nuk di… Kjo mund të vërtetohet. Me të vërtet e kam harruar. Dhe fillojnë bombardimet, fillon çmenduria e ‘99…

Pjesa e Katërt  

Zoran Ristiqi: Paj, ngjarja më  e pikëlluar, njëra ndër ngjarjet e shumta më të pikëlluara që na ndodhi të gjithëve, ishte ky bombardim. Ajo fundja, ka filluar në ’99-ën, por ne mirë  e dijmë, se përgatitjet janë bërë shumë kohë më parë. Kur ishin bombardimet unë isha në Beograd. Atëherë jetoja në Vraçar, në një dhomë të vogël në përgatitje e sipër për të realizuar disa projekte të pavarura. Ishin në qarkullim disa skenarë, andaj unë më shokët e mi ishim në kërkim të një producenti, të njerëzve që do të financojnë këto projekte. Në atë kohë, mediat, tashma kishin filluar të gumëzhinin për do bombardime eventuale të NATO-s, për një kampanjë ushtarake, përderisa politika kishte kohë që kishte hy në të gjitha poret e jetës sonë.

Unë kur i përmendi këto gjëra, më së shumti flas për pjesën që më intereson mua, e kjo është jeta kulturore. Kultura është bërë politikë, gjithçka rreth kulturës është bërë politikë. Ishin disa vjet që në vendet udhëheqëse në të cilat vendoset për kulturën qëndronin njerëz që shumë pak apo aspak merreshin me kulturën, gjë që edhe sot e kësaj dite është evidente se po ndodh. Dhe kjo ka irrituar tërë gjeneratën time, kolegët dhe shokë të profesionit, të fakultetit dhe jashtë tij. Dhe në një moment, kam kuptuar se i kemi ngritur duart lartë, jemi dorëzuar. Sepse kur humbni kaq shumë energji dhe kohë që të krijoni diçka, e kjo “diçka” nuk mund të dalë në sipërfaqe si një vlerë e krijuar ose si një model kulturor i sjelljes, atëherë juve ju mbetet vetëm të dorëzoheni.

Dhe dikur filluan pëshpëritjet për sulme ushtarake mbi shtetin tonë, edhe ashtu të cunguar, cungimi i të cilit zhvillohej shpejt. Ky fakt dëshmohet edhe me një shembull, sa herë që nxjerri ndonjë dokument sikur që është ekstrakti nga libri amzë, gjithnjë shoh një stemë tjetër, gjithnjë një emërtim i ri i shtetit në të cilin jetoj, atëherë ju konstatoni se kjo gjë ka dalë jashtë kontrollit që askush s’mund t’i dalë në krye. Madje, as elita politike, e cila ishte e fuqishme dhe e cila i mbante të gjithë penjtë e pushtetit në duart e veta, nuk bënte asgjë, atëherë ju kuptoni se penjtë po këputen një nga një. Thjeshtë, askush më nuk mund të kontrollonte dhe të frenoj histerinë nacionale, kjo histeri masovike nacionaliste të viteve ’90 e cila na helmoi çdo ditë.

Çdo ditë ndodhte helmimi me një dozë enorme të helmit që na injektohej nëpërmjet syve, veshëve, ushqimit… dhe kudo dhe kurdo që ju lëvizni, ju ballafaqoheni me këtë helm i cili aq shumë e helmon organizimin, sa ju nuk jeni në gjendje ta kuptoni këtë, ju nuk keni idenë çka ju mendoni, se çfarë qëndrimesh keni, ju nuk keni ide për asgjë. Krizat ekonomike, sanksionet, luftërat, konfliktet, demonstratat, gjithnjë si copëza, asgjë deri në fund. Ndërrimet e qeverive çdo vit ose çdo dy vite dhe ja, unë nuk mund të hasi në ndonjë personalitet i cili do të shpjegonte se çka po ndodh në fushën e kulturës, ekonomisë, apo në fushat tjera, nuk di.

Dhe deri në ditën e fundit, unë dhe njerëzit me të cilët jam shoqëruar, kemi besuar që bombardimet nuk do të ndodhin, se e gjithë kjo është pompim i publikut dhe demonstrim i forcës dhe të ngjashme. Por, kur kanë filluar bombardimet, ne kuptuam se kjo është punë dreqit. Kemi menduar se një kampanjë e vogël e NATO-s që është zhvilluar në Republika Srpska dhe e cila kishte përfunduar ditë më parë është e tëra dhe tani e gjitha kjo është një blla, blla, blla… por vërtet nuk kam besuar se bombardimi i vendit tim do të jetë me një intensitet të tillë. Dhe kur ju gjendeni nën trysninë e bombave, të cilat nuk dini se nga vijnë, atëherë kuptoni se jeta e juaj nuk ka ndonjë domethënie, nuk ka asnjë vlerë.

Protestat kundër regjimit qeveritar që zgjatën me vite, me dekada, në Beograd, ishin vetëm për të hedhë pluhur syve opinionit ndërkombëtar, mediave dhe të gjitha atyre ekipeve televizive të cilat me vite kanë parakaluar aty dhe vinin në këto vende të xhirojnë popujt e Ballkanit, të cilët, pra kurrë nuk u qetësuan. Dhe, tashti ka ardhur autoriteti dhe ai do të ngre dorën dhe do t’iu qëlloj na ballë dhe ju do të qetësoheni, e thjeshtë, shumë e thjeshtëzuar.

Nuk di, nuk kam qenë në Kosovë kur kanë filluar bombardimet, por prindërit e mi ishin në Gjilan, dhe për herë të fundit unë jam dëgjuar me ta në fillim të prillit. Më kujtohet mirë kjo, sepse me 4 prill është bombarduar posta kryesore në Prishtinë, është goditur me raketa dhe pastaj, deri në fund të bombardimeve, unë nuk kam pas asnjë kontakt me prindërit që ishin në Gjilan. Unë kam qëndruar tërë kohën në një shor, jo,jo, nuk ishte shor, ishte sallash,  në një sallash për rreth 50 ditë.

Atje jam fshehur, në vendin e quajtur Dobrinci, afër Bujanovcit, kjo më kujtohet mirë sepse aty ka ra ai stelt aeroplani, unë ndodhesha në një bodrum të improvizuar dhe në atë moment më ka ngritur dy metra në ajër [shpërthimi]. Rrinim dhe luanim letra që të shkurtojmë kohën, çka kemi pas me bë tjetër. Më kujtohet, dëgjuam fluturimet e helikopterëve amerikanë që kishin ardhur për të shpëtuar pilotin. Poashtu, më kujtohet se pas një apo dy ditësh, pasi kishte përfunduar kërkimi i pilotit, na treguan gjërat që piloti i kishte mbajtur, madje në duart e mia kam mbajtur helmetën dhe dorëzat e pilotit, të cilat më binin të vogla. Më kujtohet se kam pa një hartë të shtypur nga NATO-ja në Uashington, në vitin 1995, pra disa vjet më parë, në të cilën gjithçka ishte paraqitur saktësisht, dhe pas një gjysmë ore të gjitha ato i mori dikush. Sigurisht dikush nga shërbimi i ka marrë më vonë.

Dhe them se këto ishin disa nga përshtypjet nga ato bombardime të ndyta të cilat nuk kanë zgjedhur se kënd po qëllojnë, ku do të bien dhe kush do të pësojë. Dhe pastaj, fillojnë me bombardime dhe përfundojnë më Marrëveshjen fatzeze të Kumanovës, për të cilin askush se din se pse është nënshkruar, se si është nënshkruar dhe a na është e imponuar apo jo, kjo nuk dihet. Edhe atëherë e kam kuptuar se nuk do të jetë më njësoj. Atëherë kam qenë i vetëdijshëm se tregimet që do të na i servojnë palët shqiptare dhe ato serbe nuk do të mund tii kontrollonte askush, do të dilnin nga kontrolli ose do t’i kontrollonte vetëm dikush, më mirë me thanë vetëm njëra palë.

Duhet ta them se gjatë gjithë kohës kam përcjellë mediat, medie të ndryshme, të cilat në të shumtën e rasteve ishin kundërthënëse. Dhe në ato rrethana, realisht, nuk dija se kujt t’i besoja, t’i besoja BBC-së, t’i besoja mediave të Beogradit, t’u besoj mediave të Prishtinës, apo kujt? Thjeshtë, i kam lëshuar gjërat të rrjedhin vetë, por i kam thënë vetës së kjo që po ndodh zor se do të gjendet dikush që ta ndreqi, që do të kalojnë vite të tëra që diçka të ndreqet lidhur me këtë bombardime dhe me këtë konflikt i cili është një kohë të gjatë.

Më duhet ta them se pakë njerëz nga shtetet e ish Jugosllavisë kanë kuptuar se konflikti në Kosovë ka filluar shumë më parë se bombardimet. Para disa viteve në këto vise janë organizuar disa grupe të njësive ushtarake që aty-këtu shkaktonin incidente. Pas kësaj, udhëheqësit politikë të Serbisë dërguan atje një numër të madh të ushtrisë dhe policisë. Dhe ata, kështu më thotë kjo mendja ime modeste, s’kanë mundur t’i kontrollojë kush, as qendrat komanduese të dyja anëve, për një arsye të thjeshtë, kur në një hapësirë të vogël siç është Kosova, të cilën mund ta përshkosh me automobil për disa orë, gjinden një numër aq i madh i organizatave ushtarake, njësive ushtarake, është vështirë që dikush t’i kontrollojë dhe kjo u bë evidente pas përplasjeve dhe incidenteve të para. Krime ka pas shumë dhe secili ka mundur të kryej krim qoftë me motive të ulëta, qoftë për një arsye që vetëm ai e din, kështu që ai mundim që shfaqet te çdo njeri normal dhe i ndershëm është e kuptueshme dhe çfarëdo shpjegimi është i tepërt.

Por, njerëzit janë bërë aq indiferent ndaj tregimeve të luftës, posaçërisht pasi që me qindra sosh tregohen në variante dhe versione të ndryshme. Disa janë subjektive, disa janë kështu, disa ashtu. Unë edhe sot e kësaj ditë pyes vetën se çka ka ndodhur atje. Kush ka shti i pari, kush e hodhi bombën apo raketën i pari. Mendoj se kjo pjesë e historisë fshehet nga vet ne, dhe besoj se kjo do te zbardhet vetëm atëherë kur të do të përmenden emrat e përveçëm, kur të thuhet se Pera, Mika, Llaza, Muhamedi ose Jashari, ose dikush tjetër… por fajësoj veten që nuk isha në pozicion të vendosi, fajësoj të tjerët që e di se ishin në pozitë që të ndërmarrin diçka, por nuk bënë asgjë, përveç që ju bashkëngjiten histerisë nacionale, religjioze dhe të gjitha llojeve tjera. Regjisorët dhe skenaristët kryesor të këtyre luftërave jetojnë diku tjetër, nuk jetojnë këtu, nuk njihen me kojshitë tonë, nuk flasin me ta. Ata jetojnë kushedi ku dhe kushedi si, por këtë histori e kanë menduar aq mirë sa që pasojat e kësaj historie, pasojat e këtij filmi i cili për mua është një makth, një makth i madh, po i ndiejmë fort edhe sot.

Natasha Govedarica: Ti kthehemi kësaj, si ndikojnë këto pasoja në jetën tënde, në vendimet e tua. Pra, në vitin 1999 ti je në Beograd, fillojnë bombardimet dhe ti kohën e kalon në një sallash, çka ndodhi pastaj?

Zoran Ristiqi: Asgjë, unë në fillim të majit kthehem në banesën e ish- vajzës sime dhe ato ditë të fundit të bombardimeve i kaloj në Beograd, të them ashtu, si proces normal në një jetë jonormale në Beograd në atë kohë errësire, sirena alarmi, etj. etj. Sulme te aviacioneve të ndryshme, sulme të lloj-lloj avionëve… në një moment ju dëgjoni jehonën e disa eksplodimeve, ndërsa të nesërmen ju dëgjoni lajmet nga tjetra anë, por ju nuk keni idenë se çka po ndodh.  Ndërsa, njerëzit, natyrisht, vdesin, të pafajshëm, civil, fëmijë. Te ju, çdo minutë arrijnë lajme të ndryshme, kontradiktore. Vijnë informata se planifikohet një pushtim i madh tokësor, dhe ju mendoni për këtë, jo kjo, jo ajo, dhe në një moment të kësaj çmendurie ju më nuk mendoni për jetën tënde, për veten, për mundësinë se si të mbijetosh këtë çmenduri, por mendoni për atë se çka do të ndodh më vonë, nëse me të vërtet mbijetojmë.

Kjo mua më ka ndodhur disa herë, nëse i mbijetoj bombardimet, çka do të bëj pastaj me jetën time. Sepse, ne merrnim informacione që gjithçka po shkatërrohet, infrastruktura, urat, ndërtesat, institucionet, që njerëzit po vdesin, pra njerëz që gjendën në kohë të gabuar në vendin e gabuar, afër jush disa grupe demonstrojnë për paqe, disa tjerë demonstrojnë për luftë, të tretët qëndrojnë mbi ura që me trupat e tyre t’i mbrojnë ato. Pastaj, keni grupet që janë kundër luftës, por pas tyre qëndron kush e di kush. Dhe atëherë, ju gjithë kësaj çmendurie i thoni, OK! Do të shohim së çka do të ndodh, sepse bombardimet ishin, sipas meje, maja e një çmendurie masive histerike kombëtare dhe fetare që ka mbizotëruar në rajonin tonë në atë kohë.

Nëse ju pomponi, pomponi dhe pomponi një entitet me vite, dhe me vite e helmoni, ai ose do të vdes ose do të zhduket, ose do të provojë të zgjohet dhe të jetë edhe më i keq se sa para shërimit. Pikërisht kjo na ka ndodh neve. Ne në dukje, jemi shëruar, jemi pajtuar me kroatët, jemi pajtuar edhe me boshnjakët dhe kur menduam se gjithçka po merr një rrugë tjetër, ndodhi ajo që kemi menduar të gjithë se do të ndodh më së pari, lufta në Kosovë. Më parë të gjithë mendonin se nëse diku do të shpërthejë ndonjë luftë, ajo më së pari do të shpërthejë në Kosovë, për shkak të shqiptarëve, por ndodhi krejtësisht e kundërta, luftërat në këtë rajon përfunduan në Kosovë. Kjo është poashtu, njëra prej tregimeve që dëshmon se këtu asgjë s’është e sigurt dhe që gjithçka mund të jetë e vërtetë dhe në të njëjtën kohë, mund të mos jetë e vërtetë, ndërsa i gjithë tregimi për Kosovën është një rrenë, unë gjithnjë e kam thënë këtë, i gjithë tregimi për Kosovën është një rrenë. E vërteta, ose e vërteta reale për Kosovën është diku në mes, dhe përderisa ne këtë mes nuk e zbulojmë, nuk e bëjmë të dukshëm në njëfarë mënyre, dhe përderisa nuk e ndriçojmë rastin, ne do të kemi problem ballafaqimin me frikën dhe me të panjohurat dhe gjithmonë do të sillemi si patat në mjegull. Gjithmonë do të kemi problem që ta gjejmë të vërtetën reale.

Pjesa e Pestë

Natasha Govedarica: Kur je kthyer ti, në të vërtetë, në Kosovë?

Zoran Ristiqi: Në Kosovë unë jam kthy në fund të vitit 2000. Në fund të viti 1999, prindërit e mi kanë ardhur ne Beograd, më në fund jemi takuar, falënderoj Zotin se ata ishin shëndosh  e mirë, e kanë shitur shtëpinë familjare në Gjilan dhe me ato para kanë ardhur në Serbi dhe në këtë mënyrë kanë shpëtuar kokat. Sepse sipas tregimeve të prindërve të mi, baba nuk ka dashur të bisedojë aq shumë rreth kësaj teme, ndërsa nëna vetëm disa fragmente, ata gjatë gjithë kohës së bombardimeve kanë qëndruar në Gjilan. Në Gjilan kanë qëndruar deri në nëntor të viti 1999. Kjo domethënë, gati gjashtë muaj në atë çmenduri, në atë kaos. Kanë ardhur me qëllim që sërish të jetojnë një jetë normale, për aq sa mund të jetë normale jeta pas një lufte dhe pas traumave të… konfliktit.

Me paratë nga shitja e shtëpisë kemi ble një shtëpi në Avallë, ku janë vendosur baba dhe nëna me qëllim që të harrojmë krejt çka ka ndodhur në Kosovë, krejt çka ka qenë atje. Unë kam pas një shoqe që ka punuar në qendrën “Llaza Llazareviq” si neuropsikiatër, të cilën, më kujtohet, e pata pyetur lidhur me prindërit që vinin nga atje poshtë dhe te cilët kanë përjetuar atë çka kanë përjetuar, shumë maltretime dhe ngacmime, një jete në gjendje të veçantë, hermetikisht të mbyllur. Ajo më pat këshilluar që edhe për një kohë të vazhdoj edhe për një kohë t’i mbaj në një lloj frike. Unë u trondita kur ma tha këtë, “Si t’i mbaj prindërit në frikë kur ata sapo kanë ardhur dhe dëshirojnë të lirohen nga frika.” Ajo më tha se, “Nëse ndodh që ata të çlirohen shumë shpejt, mund të ndodh që zemra ose ndonjë tjetër organ vital t’u dështojë.” Dhe, më kujtohet që unë në atë kohë u pata thënë se ende ekziston rreziku që të ndodh diçka e keqe, por tash, me rëndësi është që ata janë shëndosh e mirë dhe që janë pak a shumë në vend të sigurt dhe që e tërë kjo do të kalojë. Falënderoj Zotin, ata edhe sot e kësaj dite janë gjallë.

Baba menjëherë është kthyer në Kosovë sepse i kishin mbetur edhe disa vite të punojë në shkollë. Ka kaluar edhe pesë vjet në Kosovë, në Budrigë ku ka qenë i punësuar deri në vitin 2004, kur edhe ka dal në pension, është kthyer këtu lartë te nëna e cila kishte mbetur vetëm dhe me të cilën jeton edhe sot.

Edhe sot baba im vjen këtu, kohë pas kohe, pikë së pari për shkak të pensionit, por edhe të shoh vendlindjen e tij, vendin ku ka punuar, të takojë shokët e vet, por nëna ime e cila e ka dashtë Kosovën, e cila ka ardhur atje, është martuar atje, ka lindur dhe rritur fëmijët atje, ajo nuk shkon atje. Kur unë i them asaj se duhet të vijë në Kosovë, të shoh ku unë jetoj, përgjigja  e saj, e cila për mua dhe për te, sigurisht, është e dhimbshme, “Në Kosovë mos më çoni as të vdekur.” Pra, kur këtë fjali të vetme e thotë një grua e cila i ka kaluar 50 vjet jetë dhe punë atje, dhe krejt çka sjell jeta është e lidhur me atë vend, atëherë kjo është me të vërtet e dhimbshme. Një grua, e cila nuk ka ditur asnjë fjalë të vetme serbe kur ka ardhur në Kosovë, ndërsa fëmijëve iu ka ligjëruar po atë gjuhe, serbishten, i ka mësuar fëmijët elementet e para të  shkrim-leximit, tani ajo thotë se as e vdekur nuk do të shkojë në Kosovë, pas krejt atyre gjërave që ka përjetuar atje, për mua është një gjë e pabesueshme, një gjë e pabesueshme.

Unë në atë kohë, nuk e dija se do të kthehesha në Kosovë. Unë në Kosovë jam kthyer tri herë, pas herës së tretë unë kam mbetur në Kosovë. Jam kthyer me 1992, pasi që kam diplomuar në Akademi, me qëllim që të punoj në Prishtinë. Edhe atëherë, më ’92-ën kam qenë i vetmi student i diplomuar në Fakultetin e Arteve Dramatike në teatër, ku kam punuar një vit, e pastaj ika kah fundi i ’93-shit për shumë arsye.

Një nga arsyet ishte se unë nuk arrita të punësohem. Në teatër nuk kishte punë për mua. Në Teatrin Popullor në Prishtinë kam qëndruar gati një vit, por edhe aty edhe pse isha i vetmi diplomuar në Fakultetin e Arteve Dramatike në Beograd, nuk kishte punë. Ky është njëra ndër shkaqet pse unë jam kthye serish në Beograd. Asaj kohe, prapë përsëritej historia e demonstratave. Vazhdimisht do demonstrata, vazhdimi i të enjteve të përgjakura, i të premteve të përgjakura. E premtja e përgjakur është nesër, e marta e përgjakur është të martën. Një presion i tillë, një frikë se mua mund të më ndodh diçka më ka larguar nga Kosova. Dhe këto të enjte të përgjakura dhe premte të përgjakura, unë nuk i përjetova në asnjë mënyrë, por ndoshta në të ardhmen po, sepse këtu asgjë s’është e sigurt.

Natasha Govedarica: Dhe pastaj  e ‘99-ta, gjegjësisht në vitin 2000, ti serish vendose të kthehesh?

Zoran Ristiqi: Po.

Natasha Govedarica: Ose nuk vendose? Si ndodhi kjo?

Zoran Ristiqi: Asokohe, filluam të xhirojmë filmin e parë serb horror. Ishte “Sindromi TT”. Autor i tij ishte, Zeçeviqi dhe pasi që unë dhe Zeka njiheshim nga Akademia, ai mblodhi një ekip të shkëlqyeshme të rinjve, e shkroi skenarin dhe tha, “Ecni këtu, tani do të bëjmë një film. Nuk kemi buxhet, nuk kemi asgjë, por hajde të punojmë.” Dhe unë natyrisht pranova të punojmë sepse çka kisha të bëjë unë në Beograd, nëse jam njeriu nga bota e filmit dhe nuk punoj në film.

Ia filluam me një 50 000 marka, kjo më kujtohet mirë, të cilat i morëm nga një producent i cili na i ofroi këto para, sikur të ishin do të holla sa për me thënë, sa për t’i mbuluar vetëm disa hargjime elementare. Sigurisht, ne të gjithë i nënshkruam kontratat në të cilat shkruante se në rast se ky film realizohet dhe fillon eksploatimi i tij, atëherë duhet të paguhen honorarët të gjithëve, autorëve, regjisorëve dhe të gjithë të tjerëve që kanë marr pjesë në realizmin  e tij. Natyrisht, kjo nuk ndodhi kurrë, por me rëndësi është se ne kemi punuar nja dy muaj e gjysmë dhe e kemi përfunduar filmin. Ky film pastaj ka filluar rrugëtimin e ti nëpër projeksione dhe festivale dhe është paraqitur si filmi i parë serb horror që është realizuar.

“Sindromi TT” është punimi im i fundit që e kam realizuar në Beograd. Pas kësaj jam bërë pjesë e tregimit të papunëve, ndërsa lufta ka përfunduar. Ekipet televizive të cilat kanë përcjellur rrjedhën e ngjarjeve dhe të cilat bashkëpunëtorët e jashtëm i kanë paguar mirë, kanë shkuar. Në një moment u krijua një vakum, asgjë nuk lëvizte. A ishte kjo një lloj perestrojke në gjithçka, edhe në kulturë…

Çka tani, është shkatërruar RTS, është shkatërruar “Bastilja”, nuk di… janë shkatërruar edhe disa institucione. Një turmë e madhe e njerëzve ikin në atë moment. Këta njerëz e  kanë kuptuar se kështu nuk shkon më, që kjo i ka kaluar të gjithë kufijtë, andaj edhe kanë vendosur të shkojnë në Amerikë, në Gjermani dhe në shtetet tjera të Evropës Perëndimore, dhe asgjë nuk ndodhte!

Informatat që unë i merrja nga Kosova ishin të tmerrshme. Gjatë vitit të parë dhe të dytë, vazhdimisht ndodhnin vrasje, kidnapime, vazhdimisht dikujt diçka i ndodhte dhe kryesisht, ajo hapësirë, ai vend, për shumë nga ne është shndërruar në një karakazan. Pra, zonë ndalimi, nuk dua të kam asnjë lidhje me Kosovën se atje po ndodhin vrasje, kidnapime dhe çkasmos. Kur këtë nuk mund ta pengojnë 150 000 anëtarë të fuqive të NATO–s, dhe kushedi sa policë, kjo dëshmon se ka dalë jashtë kontrollit. Filluan spastrimet, shpërnguljet, djegjet, plaçkitjet, etj. etj.

Në një moment, në jetën time paraqitet një njeri që ka studiuar ne Prishtinë dhe të cilin e njihja, kemi studjuar së bashku letërsinë, dhe i cili ka ikur nga Prishtina dhe ka ardhur në Beograd. Përveç kësaj, unë kam pasur informacion se ky njeri ka qenë kryetar i Lidhjes Studentore të Universitetit të Prishtinës dhe se është aktiv në do parti politike. Takohem me të. Ai më informon së atje poshtë po përgatiten të themelojnë një radiostacion. Atje ishte i informuar nëpërmjet Këshillit Nacional Serb se disa shtete të NATO-s do të ndajnë disa para dhe do të financojnë këtë radiostacion në gjuhën serbe.

Dhe kah fundi i vitit 2000, unë e takoj një njeri të cilin e njohë shumë kohë më parë në Beograd. Edhe ai më tregoj se kishte informacione se në Prishtinë do të themelohet një radiostacion në gjuhën serbe i financuar nga katër shtete. Unë mendoj se ato ishin, Amerika, Gjermania, Franca dhe Suedia, për një arsye të thjeshtë se Serbët në atë vakum nuk kishin asnjë medie, asnjë institucion i cili do të informonte publikun se çka po ngjet, andaj edhe iniciuan formimin e radiostacionit sa për fillim, e pastaj ndoshta edhe televizionin dhe ndonjë gazetë.

Unë iu përgjigja thirrjes dhe erdha këtu, u ktheva. Nuk di se pse kam vendosur të kthehem këtu. Një nga arsyet, ndoshta, është se isha shumë i zhgënjyer kur u largova nga Prishtinë me 1993 për mos tu kthyer më në Kosovë. Unë i premtova vetes se nuk do të kthehem më në Kosovë, që me të vërtetë nuk më lidh më asgjë më këta njerëz dhe me këtë vend, duket se gjithçka më kishte ardhur në maje të hundës, dhe duhej vetëm një pikë ujë në gotë që uji të derdhet. Dhe pas disa netëve pa gjumë, një ditë të vitit 2000, unë me qetësi ua shpjegova prindërve te mi vendimin tim për t’u kthyer në Kosovë.

Nuk e kisha më atë energji rinore, nuk  e kisha atë vendosmëri të palëkundur, por me një lloj droje se si do të ndikojë ky vendim te ata, sepse ata janë shpërngulur nga atje poshtë, kanë ardhur pas meje. Unë deri aso kohe, kam jetuar nja dhjetë apo 15 vjet në Beograd dhe kam krijuar një rrjet të miqëve më të cilët takohesha, shoqërohesha dhe punoja. Edhe tash më kujtohen çehrja e nënës kur i thashë për vendimin tim, “Bir, ky është vendimi yt, nëse ke vendos, shko.” Baba ishte, apriori kundër, ndërsa as sot nuk e di pse. Ndoshta, për arsye se kishte frikë se mund ta humb djalin e vet, ose mund t’i ndodh diçka e tmerrshme.

Kjo ndodhi shumë shpejt dhe befas. Unë kryesisht, në këto situata vendosi shpejt. U bëra gati dhe nën përcjellje arrita në Kosovë, me një autobus të “Nish-Ekspresit”, i cili ishte përplot udhëtarë që shkonin në Kosovë për arsye të ndryshme, dikush të shesë diçka, dikush të kryej ndonjë punë, dikush provon të mbledhë ndonjë plaçkë nga banesat dhe shtëpitë e veta të braktisura.

Dhe ky rrugëtim ishte më plotë makth, diçka që kurrë në jetën time nuk e kam përjetuar. Gjatë atij rrugëtimi që zgjati diku rreth 10 orë, unë kam kujtuar gjithë jetën time, dhe njëkohësit, e bluaja në mendjen time dhjetëra versione të mundshëm se çfarë mund të më ndodh në Kosovë, e cila nuk ishte më e njëjta. Tash ishte një Kosovë në të cilën fliteshin me qindra gjuhë, ku gjendeshin me qindra kombe, besime, religjione, kultura të ndryshme dhe shumë të tjera. Erdha në Çaglavicë, u njoftova me do fëmijë të cilët ishin tubuar aty që të mësojnë për gazetari. Kam qëndruar për dy muaj në manastirin e Graçanicës, në njërën nga qelitë me do njerëz që ishin aty rastësisht ose qëllimisht.

Aty ishte, më kujtohet, një Argjentinas i cili kishte kryer regjinë në Pragë dhe i cili kishte ardhur të xhirojë disa filma dokumentarë, ishim cimera. Aty ishte edhe njëfarë tipi prej Kragujevcit i cili punonte si përkthyes. Aty ishin edhe shumë të tjerë, të cilët nuk më kujtohen më, sepse gjatë jetës sime jam takuar më shumë njerëz dhe duke pasur parasysh se çka kam përjetuar, kjo ishte normale. Por ky Argjentinasi për mua ishte një karakter shumë interesant, sepse ka ardhur prej Argjentinës, ka përfunduar regjinë në Pragë, ka jetuar dhe punuar atje, ka punuar për një televizion në Çeki, ka xhiruar dokumentarë për Televizionin e Pragës ose Televizionin Çek, tash kam harruar. Ka qenë i akredituar andaj edhe ka mundur të lëvizte lirshëm. Ishte i martuar më një serbe dhe fliste mirë serbishten, e pabesueshme.

Aty kam qëndruar dy muaj, në atë manastir, dhe për çdo ditë kam shkuar në Çagllavicë në Shtëpinë e Kulturës, të improvizuar, ku kemi improvizuar studion, kemi rregulluar disa hapësira që aty të krijojmë një program të radios. Natyrisht, kjo punë u zgjerua dhe kjo radio tanimë njihej me emrin KIM radio. Radio KIM ishte radiostacioni i parë në këto hapësira që ka emituar program informativ, dhe në këtë mënyrë ne kemi përcjellë informacionet nga tereni njerëzve që jetonin aty.

Ekzistonin edhe dy radiostacione që kryesisht, emitonin muzikë, ose kishin emisione me përmbajtje muzikore, nuk di, nuk është më rëndësi. Aty kam qëndruar dy vjet dhe pastaj e kam lëshuar këtë radiostacion, jo me qefin tim, por thjeshtë, sepse më dëbuan. Një nga njerëzit që ka punuar në këtë radiostacion ka qenë një murg i pozicionuar shumë lart në hierarkinë e Kishës ortodokse serbe.

Unë si njeri dhe besimtar i devotshëm dhe i cili ka besuar në zhgun, kam pas besim të pa rezervë në atë njeri. Por, u tregua se paraja është një histori e çuditshme, që i ndryshon njerëzit dhe shtetet dhe ndryshon kodeksin e sjelljes dhe shumë e shumë të tjera. Më kanë dëbuar nga ajo radio dhe sot, nga kjo distancë kohore, e falënderoj Zotit që nuk kam mbetur më aty, sepse aty kishte gjithçka tjetër përveç asaj çka duhet të ketë një radiostacion..

Pastaj dy vjet mbeta pa punë. Kërkoja punë gjatë vitit 2003, 2004, në të gjitha anët, bukvalisht, prej institucioneve ndërkombëtare deri te… nuk di se ku. Në vitin 2004 u punësova si profesor i gjuhës serbe në një shkollë të mesme, sepse jam edhe absolvent i gjuhës serbe, dhe në bazë të kësaj jam pranuar atje si mundësi për të mbijetuar.

Në vitin 2003 më bashkohet gruaja ime nga Beogradi. Bukvalisht, vjen këtu pas meje, punësohet, fillon të punojë në shkollë, në gjimnaz, dhe ngadalë ajo dhe unë sikurse edhe të gjithë njerëzit tjerë njësoj pranojmë dhe marrim të goditje të ndryshme që na ofron Kosova. Këto goditje deri para disa viteve ishin shumë të dhimbshme, shumë më stresuese.

Kemi mbijetuar edhe 17 marsin [2004], mbijetojmë edhe këto institucione dhe të gjitha ato ngjarje të cilat ndodhën në Veri dhe të cilat i ndiejmë këtu shumë fort, edhe pse nga Mitrovica jemi larg rreth 50 kilometra. Dhe shkurtimisht, kjo është kjo. Nuk di çka kisha me thënë më shumë për ardhjen time të parë në Kosovë, përveç se, realisht, viteve të para dhe ndoshta edhe më vonë, disa liderë të rrejshëm, të tonët dhe të komunitetit serb që u janë imponuar popullit, kanë bërë këtu kaos. Populli, aso kohe, mbeti pa liderë, i hutuar, sikurse është, ndoshta, edhe sot.

Pjesa e Gjashtë

Natasha Govedarica: Nëse mundemi të kthehemi në vitin 2004. Keni përmendur se ishit, praktikisht, dëshmitarë i fillimit të atyre ngjarjeve. Çka mban në mend nga kjo? Dhe si, saktësisht, keni vendosur të rrini këtu?

Zoran Ristiqi: Paj, pra në pyetje është inati, vetëm inati, një gjë e jashtëzakonshme. Unë jam kundërshtues i inateve, por realisht kur e shikoj situatën nga afër, edhe në jetën time ka pas shumë vendime si rezultat i inatit, vendime të prura nga inati. Ndaj kujt dhe përse, nuk e kam të qartë. Pse vendosa nga inati të rri në Kosovë, kur në një formë përfundova misionin tim në vitin 2003, me aftësimin dhe edukimin e disa të rinjve që të punojnë në media elektronike ose si gazetar.

Pse unë mbeta këtu më tutje? Mbeta pa punë, mbeta pa kurrgjë, nuk kisha asnjë burim për jetësë, megjithatë unë mbeta këtu dhe si pasojë, erdhi edhe një gurë rreth qafës, erdhi Dragana [gruaja]. Pse mu deshën të gjitha këto në jetë? Kam mundur t’i bëj gati plaçkat e mia në dy valixhe, kur erdha kisha vetëm një valixhe, për dy tri vjet këtu arrita të kem edhe një, dhe për bukuri të kthehem në Beograd te prindërit e mi dhe të filloj diçka të re apo të vazhdojë atë që kam pas filluar. Dhe sot e kësaj dite nuk kam përgjigje të drejtë se pse mbeta në Kosovë. Unë ende jam këtu dhe mbeta këtu. Unë këtu jetoj dhe punoj dhe këtu kam krijuar një rreth njerëzish me të cilët shihem dhe shoqërohem, por kam krijuar edhe disa referenca  profesionale të cilat me shtyjnë që të mbes këtu .

Nuk di, pyetja është e shkëlqyeshme, por çdo njeri, së paku kështu mendoj unë, ka disa pyetje në të cilat nuk mund të gjej përgjigje pa marrë parasysh përpjekjeve të tij. Ekzistojnë disa nivele të atyre përgjigjeve. Kam mbetur këtu dhe shpresoj se do të mbes edhe më tutje. Nuk është ky inat ndaj vetëvetes, por ndoshta është për inat ndaj dikujt tjetër, ndoshta kjo është arsyeja. Njoftësia ime me njerëzit që kanë vendosur të rrinë këtu edhe përkundër faktit se çka kanë përjetuar, se çka iu ka ndodhur, dhe duke njohur dëshirat e tyre, jetën e tyre dhe krejt çka i rrethon…ndoshta kjo është arsyeja që unë jam ende këtu.

Kultura me të cilën merrem unë këtu është krejtësisht e shkatërruar. Aso kohe, pra krejt çka i përkiste popullit tim është zhdukur, ishin teatrot, galeritë, shtëpitë e kulturës, bibliotekat… është e kotë të kesh një fond të madh të librave në bibliotekë kur s’ka kush ti lexojë ato. Ky është, për mua, një tregim disfate por, ndoshta, është njëra ndër arsyet që jam këtu. Unë e pranoj faktin se për 15 vjet nuk kam hyrë në Bibliotekën Universitare këtu në Prishtinë, edhe pse e di se aty ka mijëra tituj në gjuhën time, por çdo njeri ka një mision, dhe ai mund të arrijë që këtë mision ta përmbush nëse është i çmendur mjaftueshëm dhe mjaftueshëm këmbëngulës.

Në një moment, gjatë bisedës me fëmijët nëpër shkolla, të cilëve u ligjëroja, kuptova se misioni im është që këta fëmijë që jetojnë në vende rurale, të provoj që në një mënyrë t’i fisnikëroj, që në një mënyrë t’iu dëshmoj se ka shumë gjëra të bukura në jetë me të cilat ata mund të merren, para së gjithash në fushën e kulturës. Sepse para së gjithash, ky është misioni im. Tash, paramendoni atë kohë kur interneti ishte në fillimin e tij. Interneti nuk ekzistonte. Ka filluar diku në vitin 2001, 2002, nuk ekzistonin kinematë, më duket se nuk ekzistonte as televizioni. Kush e ka pasur antenën satelitore dhe atë pjatën e madhe, ai edhe ka mundur të përcjell diçka.

Kjo është njëra nga arsyet që kam mbetur këtu, ky është një ndër shkaqet që me kokëfortësi vazhdoj që atyre fëmijëve, që kanë humbur fëmijërinë, jo me dëshirën e vet, jo me dëshirën e tyre, pra që këtyre fëmijëve tu kompensoj fëmijërinë duke u folur se ekzistojnë shumë filma të bukur, se ekzistojnë shumë libra të cilat duhet t’i lexojnë, që në botë ka shumë gjëra të bukura, ndoshta edhe në afërsinë e tyre të cilat ata nuk i vërejnë dhe nuk i shohin. Për këtë arsye unë kam qëndruar këtu, t’iu tregoj dhe t’i bindi që të edukohen me shembujt e letërsisë së bukur, letërsisë kualitative, me shembujt e filmave të  mirë dhe të bukur, me shembujt e pikturave të cilat dikush i krijon për sytë e tyre, dhe kështu me radhë.

Natasha Govedarica: Ke thënë se nuk shkon në Bibliotekën Nacionale, por sigurisht shkon në teatrot e Prishtinës.

Zoran Ristiqi: Po, po, a di si është kjo… nuk është kjo që ynë pres nga teatri, që vetëm unë të shkoj në teatër. Unë shkoj në teatër kur marr vesh që ka ndonjë shfaqje interesante dhe me të vërtetë kënaqem kur hyjë në teatër për shumë arsye. Aty ndihem si në shtëpinë time. Dhe pasi njeriu rrinë një kohë të gjatë në shtëpi, kjo kalon në monotoni dhe vendos të kalon në një shtëpi tjetër.

Shtëpia ime e dytë nuk është kafeneja, edhe pse në një mënyrë mund të konsiderohet si e tillë. Kam një ritual që e zbatoj që 15 vjet. Shkoj në mëngjes në kafene dhe e pijë kafen e mëngjesit, por edhe kafen e para mbrëmjes, para se të vijë terri. Por, teatri i cili është larg rreth pesë kilometra, është si të thuash, një ventil ku unë shkoj të shoh një shfaqje dhe të takohem më njerëz me të cilët kuptohem, të cilët mendojnë ngjashëm sikur unë.

Kur del aktori në terrin e sallës dhe dialogu zhvillohet në gjuhën shqipe, të cilën unë aspak nuk e njoh sepse është shqipja letrare, por përafërsisht e di se çka më pret, dhe kjo është ndër arsyet që shkoj t’i shoh ato shfaqje. Natyrisht, gjithmonë kur dëgjoj se vjen ndonjë shfaqje në gjuhën time, atëherë shkoj me kënaqësi të veçantë në teatër. Kjo është, ndoshta e vetmja mënyrë për të ikur nga realiteti që më rrethon këtu.

Por, si pandan këtij tregimi, unë kam krijuar tetarin tim, sepse kur nuk ke asnjë ngjarje kulturore, ndërsa ti ëndërron dhe dëshiron që të merresh me këtë lëmi, atëherë edhe ti provon të bësh diçka të tillë, ndoshta edhe do të funksionojë. Kështu edhe ka lindur ideja të krijoj një teatër të të rinjve që e kam quajtur “Geto” dhe i cili funksionon që njimbëdhjetë vjet në këtë hapësirë dhe sipas meje, ky është një ndër fenomenet kulturorë më të mëdha të serbëve në Kosovë.

Kjo duket pakëz jo modeste, sepse njerëzit janë të kotë dhe egocentrik, por them se nuk është ashtu, pasi gjithçka ka ekzistuar para 1999  dhe që janë marrë me promovim e disa vlerave kulturore, serbët janë zhdukur, thjeshtë janë zhdukur. Thjeshtë janë zhdukur ose janë shpërngulur, janë dislokuar, si quhet tash në mënyrë moderne. Dhe atëherë unë thash, mirë unë do të krijoj një teatër, kjo është dëshira ime jetike, kam përfunduar Akademinë për teatër. Mendova që disa përvoja të mija që i kam fituar duke punuar me profesorët dhe me kolegët e mi të provoj t’i zbatoj këtu.

Katër apo pesë vitet e para, njerëzit më merrnin për budalla, më konsideronin idiot. Në këtë periudhë njerëzit, kryesisht, mendonin për ekzistencë, për atë se si t’i përballojnë krejt çka po iu ndodhte në Kosovë, e jo për atë që njëfarë budalle donë ta krijoj një teatër, të udhëtojë me atë teatër dhe të promovoj teatrin. Ky teatër është krijuar, ashtu befas.

Kanë ardhur dy të rinj, pas ngjarjeve të njohura të 17 marsit, me dëshirën që të punojnë diçka, të merren me diçka. Fëmijët vijonin shkollën e mesme. Ishin në dilemë, të vazhdojnë shkollimin dhe ta lëshojnë Kosovën apo të qëndrojnë këtu. Dhe çka edhe nëse mbesin këtu, këtu përveç obligimeve ditore në shkollë nuk kishin kurrfarë aktiviteti tjetër. Unë iu propozova ta bëjmë një grup të rinjve dhe ta krijomë një teatër, një vend ku mund të mblidhemi, të bisedojmë dhe të shoqërohemi, një kënd ku do të mund të bisedojmë dhe të krijojmë. Dhe kështu është krijuar “Geto”.

“Geto”, bukvalisht, është krijuar nga zemërimi dhe nga, si të shprehem, nga frika se do të vdesim, do të zhdukemi, duke mos lënë asnjë gjurmë tonën këtu. Kjo është, ndoshta, njëra ndër arsyet. Të rinjtë kanë ardhur pas disa ditësh dhe kanë shprehur dëshirën që së bashku me disa të tjerë të provojnë, dhe filluam të mbledheshim. Është bërë audicioni, kanë ardhur nja 20 të rinj. Nga ai numër, nja 15 kanë qëndruar pesë vjet, kemi realizuar një numër të madh të shfaqjeve, tani ka dalë gjenerata e gjashtë me të cilën kam punuar dhe kam krijuar. Pas një kohe do të pranoj gjeneratën e shtatë dhe ja, kjo është kjo.

Teatri “Geto” ka pas mbi 30 premiera deri më tani dhe rreth njëqind repriza, në një kohë kur kultura tek komuniteti serb ishte në vendin e 115 mijtë. Tek serbët, askush nuk dëshironte të merrej me kulturë, kjo nuk u ka interesuar. Jo në këtë kuptim. Ma shumë u ka interesuar si të fitojnë pak para, të paguajnë ndonjë poet, ndonjë piktor ose ndonjë këngëtar te cilët do të vinin këtu, kryejnë punën e vet dhe  të kthehen prej nga kanë ardhur. Por, të merren me krijimtari bashkëkohore ose me kultivimin e krijimtarisë kulturore vendase, jo. Falënderoj Zotin, tash po.

Tash kthehen disa nga ngjarjet kulturore, institucionet kulturore dhe përfaqësuesit e kulturës të cilët tentojnë që këtu të vendosin disa standarde kulturore, por që asokohe të mendoje të krijosh një kënd kulturor ishte marri në vete. Pas gjithë kësaj, mendoj se ishte diçka që më së miri kam bërë në jetën time. Krahas disa filmave në të cilët kam punuar, krahas disa librave të cilat i kam punuar dhe shfaqjeve profesionale teatrale, puna ime në Teatrin “Geto” ishte ngjarja më e rëndësishme e jetës sime, sepse nëpër atë teatër kanë kaluar me qindra të rinj. Dhe vetë fakti që më kanë dhuruar një pjesë të vetes, poashtu edhe unë një pjesë timen ua kam dhuruar atyre, është diçka që mua më bën të ndjehem unë, të them se ky jam unë. Këta janë ata, ky jam unë.

Unë kënaqem kur lavdërohem gjersa flasë për këtë çështje, sepse ndoshta, tingëllon jo modeste, por nuk mërzitem fort për këtë, sepse këta fëmijë kanë dëgjuar reagimet negative të prindërve të tyre dhe rrethinës, që puna e teatrit është diçka palidhje, që është marri që të shpenzojnë  kohën pas shkollës dhe të shkojnë në njëfarë “Geto” dhe të punojnë diçka atje… por kur marrin vesh se kemi përgatitur një shfaqje, se do marrim pjesë në ndonjë festival… eh atëherë kjo është diçka tjetër, atëherë unë kënaqem me këto fitore të ëmbla. Atëherë unë heshti, por deri në atë moment, unë edhe di të bërtas, të nervozohem në vete dhe në të tjerët, në prindërit e tyre. “Geto” ekziston, ai është një tregim i mrekullueshëm dhe le të hidhërohet kushdo sa të dojë. Këtu, disa, gjithnjë hidhërohen, poashtu, edhe unë shumë herë hidhërohem ndaj tregimeve të ndryshme.

“Geto” është bukuria më e madhe që ka ndodh në Kosovës. ”Geto” dhe Teatri “Geto” janë shembuj të mirë, janë tregime të mira që ndodhin në Kosovë. Ne mund të flasim se ka edhe tregime të tjera në Kosovë, si ndërtimi i shtëpive, banesave, rrugëve, por aty janë në pyetje para të mëdha. Ju, kur keni shumë para, ju mund të bëni çka të doni. Mund të realizoni të gjitha ëndrrat e juve. Por, kur ju nuk keni asnjë dinarë në arkën tuaj, nuk keni asnjë euro në arkën tuaj, dhe ndërtoni një histori në të cilën besoni dhe e cila ju mban në jetë, e, kjo, për mua është një shembull i mirë se si diçka mund të krijohet me dëshirë dhe me vullnet të mirë dhe,natyrisht, me përkushtim, energji dhe me gjithçka që e përcjell atë. Sepse, “Geto” është, ndoshta, institucioni i vetëm në këto treva e cila nuk gëzon përkrahje, dhe këtë dua të them: nga askush, nga askush, Pra, as nga institucionet zyrtare të Kosovës, as nga institucionet zyrtare të Republikës së Serbisë, as nga të huajt.

Teatri “Geto” do të kishte shumë më lehtë sikur të kishte tre kazanë me para ose buxhete si quhen tash, ose donacione. Tani, tre kazanë; një i Kosovës, tjetri Serbisë dhe i treti nga të huajt. Ju doni të punoni diçka, vetëm e futni dorën njërin kazan dhe ju thoni se do të bëni një film lidhur me këtë, nga kazani tjetër do të realizoni një shfaqje teatrale, ndërsa nga kazani i tretë do të krijoni diçka që do të ketë shikueshmërinë e madhe, do të fitojmë shumë para, do të ndodh diçka e madhe. Ky është Teatri “Geto”.

Unë dua të them diçka për këtë formë të bashkëpunimit, nëse është interesante për ty. Unë kam kapërcyer disa gjëra nga jeta ime në Beograd, por me të vërtetë ka kaluar një kohë e gjatë. Mund të flasë edhe për atë kohë. Nuk di se sa interesant mund të jetë kjo, se pse ky është tregim i lidhur me Kosovën.  Kam provuar që të fus disa inserte që më së shumti më kujtohen nga vitet ’70-ta dhe të ’80-ta, por nuk di nëse kanë efektin e duhur.

Natasha Govedarica: Ne jemi të kënaqur me atë që keni ndarë me ne. Nëse ka ndonjë detaj i cili ty të duket i rëndësishëm, ose i rëndësishëm për tregimin tënd, për historinë, lirisht ndajeni me ne, nëse jo…

Zoran Ristiqi: Po, dua, madje e kam shkruar një tregim për të. Sipas mendimit tim modest, njëri ndër problemet kryesore në Kosovë është inati, inati. Ky inat ballkanik i mallkuar; prej se unë ekzistoj, gjithnjë dikush ka inat ndaj dikujt, gjithnjë dikush punon diçka nga inati. Pastaj, edhe unë disa gjëra i bëj nga inati. Unë e pranoj këtë. Por unë inatin tim mundohem ta kanalizoj dhe ta barti si inat kreativ, të mos jetë inat që i bën dëm dikujt, që i bën keq dikujt. Jeta ime, këto 15 vitet e fundit, kryesisht, kanë kaluar në shoqëri me të rinjtë, kryesisht me fëmijë. Unë i quaj fëmijë, edhe pse nuk janë fëmijë. Ata janë nxënës të shkollave të mesme të cilëve ua lamë këtë botë, por kam drojën që bota që e lëmë pas nuk do të jetë aspak më e mirë, as më i lumtur nga kjo në të cilën unë kam jetuar. Kësaj unë i frikësohem.

Unë besoj se kjo frikë qëndron tek të gjithë njerëzit normal të cilët mendojnë se çka do tu lënë trashëgimtarëve dhe fëmijëve të tyre që do të mbesin pas, nëse do t’iu lëmë si trashëgimi frikën dhe nëse do t’iu lëmë inatin që këtu mbretëron në mes njerëzve me dekada dhe të cilin në asnjë mënyrë nuk e mundëm as te vetëvetja. Nuk kërkoj që njerëzit të mendojnë si unë, nuk kërkoj nga fëmijët të jenë sikur unë. Kjo është e tmerrshme. Të gjithë, nëpërgjithësi projektojnë që të tjerët në këtë botë duhet të jetojnë si ata. Pra, gjithmonë faktori subjektiv del në plan të parë.

Unë gjatë tërë jetës sime, jam përpjekur që tek fëmijët të zhvilloj qëndrimin dhe mendimin, të kenë qëndrimin dhe mendimin e vet për të gjitha çështjet. Por, kurrë nuk kam insistuar që fëmijët të mendojnë dhe të punojnë sikur unë. Gjithnjë kam insistuar në mendimin e lirë, lirinë e mendimit, në lirinë në raport me jetën, me artin, me kulturën në përgjithësi. Sepse nëse një të riut ia impononi mënyrën tuaj të mendimit, atëherë ai nuk do jetë i lumtur në të ardhmen. Nuk është as tani, dhe këtë e shoh në çdo hap. Si mund ta kemi një të ardhme më të lumtur, më të qetë, më të mirë, të jemi më të kënaqur. Nuk do të jetë.

Ajo që më së shumti më dhemb në tërë këtë tregim, sepse njoh më shumë se 15 gjenerata, të cilat tani janë të rritur, disa kanë krijuar edhe familje, të cilët ankohen për imponime të dhimbshme të mendimeve të huaja, të qëndrimeve të huaja, të mënyrës së menduarit, të përvojave të huaja. Është e pamundur që një i ri të jetoj sipas përvojave të mia, ai duhet të krijoj përvojat e veta. Ato i marrin, kryesisht në shkollë, kryesisht nga prindërit e tyre.

Gabimi ynë më i madh në arsimim dhe edukim e të rinjve është se nëpërmjet edukimit që marrin nga prindërit, dhe nëpërmjet arsimimit që e marrin nga profesorët, ata duan që fëmijë të jenë kopje e tyre, çka është krejtësisht e gabuar. Qasja e sotme ndaj arsimimit dhe edukimit është krejtësisht e gabuar. Ekzistojnë shembuj konkret të disa profesorëve që zbatojnë këtë qasje pedagogjike dhe psikologjike në punën e tyre me fëmijë dhe kjo më së miri shihet më vonë gjatë pjekurisë së këtyre të rinjve. Këtë të rinjtë e kanë hetuar tek unë prandaj edhe më përcjellin.

Ndërsa çasti më i lumtur në jetën time është kur vërej së dikush nga të rinjtë më kanë tejkaluar, që dikush nga nxënësit e mi ka shkuar përtej kufijve të mi, që mua më ka lënë pas. Kurrë nuk kam thënë që të më përcjellin mua, apo të qëndrojnë pas meje. Gjithmonë iu kam thënë që të më përcjellin dhe pastaj të vazhdojnë më tutje. Me dhjetëra fëmijë kanë kaluar përmes teatrit “Geto”, që është kënaqësia më e madhe e imja, shumë nga ata punojnë në media të ndryshme, punojnë edhe si redaktorë, gazetarë, kamermanë, montazherë, edhe si spikerë, etj. Shumë prej tyre kanë përfunduar fakultetet dhe punojnë me njerëz, si mjekë, stomatologë dhe çka di unë. Disa të tjerë kanë përfunduar fakultete tjera, Shkencat Politike, Fakultetin Juridik, Ekonomik dhe punojnë punë të ndryshme, prapë me njerëz. Serish, unë do të jem pakëz jomodest.

Më së shumti i kam në qejf ata fëmijë tek të cilën kam injektuar farën e interesimit për art. Njëri nga ata është nga Dobrotini, i cili ishte anëtar i teatrit tonë për pesë vjet dhe i cili gjithmonë më ka çmend dhe të cilin do ta kujtoj tërë jetën pa marrë parasysh karrierën e tij dhe me çka ai do të merret, ai përherë do të mbetë anëtar i teatrit “Geto”. Dhe kjo gjithmonë ma përmirëson disponimin, ndërsa unë heshti me  urtësi. Kënaqësi të veçantë ndjej kur vjen dita dhe momenti që ata të kryejnë shkollën fillore dhe të mesme dhe provojnë të regjistrojnë ndonjë profesionin që ka lidhje me artin. Kjo në një mënyrë të veçantë, me jep elan dhe krahë të cilët unë i hapi dhe ju them OK! Kjo është super, por cili është ai budalla që është fajtor për këtë. Dhe pastaj, unë marr vesh se disa nuk kanë kaluar provim pranues dhe se ata do t’u kthehen gjërave normale, që do të regjistrojnë ndonjë fakultet “normal”.

Kështu që, nuk di se çka t’u them. Një kënaqësi e  veçantë për mua është se fëmijët gjinden aty pari, rreth teatrit, edhe pse shumë njerëz nuk besuan në këtë tregim, ata janë dëshmia më e fortë që i demanton ato dyshime. Nuk di, çdo energji e investuar më është kthyer njëqind ose dyqind fish, jo në pikëpamje materiale, por në pikëpamje shpirtërore, pas atyre dashuriçkave të para, puthjeve të para, sidomos kur dëgjoj se ndonjëri nga ata, tanimë të rritur, janë pavarësuar dhe kanë zgjedhur rrugën e tyre.. Me të vërtet bëj përpjekje të mëdha të tregoj diçka për ta, por fytyrat e tyre, raporti i tyre ndaj kësaj historie mjafton. Unë nuk kam nevojë të dijë për të ardhmen e tyre, ku janë dhe çka bëjnë, unë jam i sigurt se tregimi im për ta do të jete në rregull, kur ata të kenë gjetur rrugën e tyre.

Natasha Govedarica: Ju faleminderit.

Zoran Ristiqi: Faleminderit juve. Do të kisha thënë edhe diçka për vete. Ka shumë gjëra që i kam kapërcyer por që janë edhe të rëndësishme. I gjithë ky tregim ka rëndësi për historinë gojore të Kosovës, këtë ma ke shpjeguar edhe ti kur më ke thirrë në bisedë me ty. Mendoj se kjo lloj historie është dashur shumë më herët të ndodh, por ndoshta edhe kufizimet teknologjike, edhe mungesa e kamerave që kjo të bëhet në variantin shtëpiak, por mua më duket diçka e shkëlqyeshme për arsye se do të ishte një fat i madh sikur historinë tone, tregimet tona t’i kishim përfunduar dhe rrumbullakuar me kohë dhe të kishim shkuar tutje në jetë.

Historia gojore në Kosovë është ide e shkëlqyeshme, se ajo duhet të tregohet domosdoshmërishtë një ditë. E tani është, ndoshta, momenti që kjo të tregohet. Më vjen keq që në këto vise, në këtë hapësirë, si të them, ndoshta jam tepër i ashpër… nuk është përpunuar me kohë, që me kohë disa çështje nuk janë hapur dhe mbyllur. Ekzistojnë me mijëra  e mijëra pyetje të hapura, shumë çështje me të cilat do të ballafaqohemi në të ardhëm e afërme.

Ato gjëra mund të jenë të dhimbshme, posaçërisht për të gjithë njerëzit që jetojnë në Kosovë. Te gjithë ata që jetojnë në Kosovë, pak a shumë, e dinë se çka ka ndodhur në Kosovë. Edhe komuniteti shqiptar edhe ai serb. Dhe të gjithë e dimë madhësinë dhe peshën e fajit të vet. Edhe peshën e mos bërjes së vet, edhe për atë se çka do të kishte ndodhur sikur të ishte vepruar ndryshe. Dhe kjo është, mendoj unë, ajo që na mbanë të mbyllur në kafaze dhe brenda disa kornizave dhe që na pengon të fluturojmë.

Ne jetojmë jetët tona të kota, në disa kafaze të vogla dhe në do geto të voglal, ku tregojmë do histori të kota. Unë jam, poashtu, i hidhëruar në komunitetin tim, jam i hidhëruar edhe në komunitetit shqiptar për arsye se nuk bisedojmë për këtë, se haptazi nuk bisedojmë për gjërat që na kanë penguar… t’i themi njëri tjetrit çka mendojmë dhe çka duhet të punojmë që mos të preokupohemi më për disa gjëra. Është një episod në një shfaqje teatrore të cilën unë e  kam… disa histori personale nga Kosova janë tema të shfaqjeve të mija në të cilat unë shprehem se serbet dhe shqiptarët që janë në Kosovë janë të parëndësishëm në kuadër të një historie më të gjerë, një historie globale. Ne jemi aktor në njëfarë skene që merremi me diçka, që e dëmtojmë njëri tjetrin, që shprehim inate ndaj njëri tjetrit, që nuk jemi të gatshëm të veçojmë një problem pozitiv, por vendosim pengesa kudo vetëm e vetëm që disa gjëra të mos  zbulohen asnjëherë.

Natasha Govedarica: Kjo ka të bëjë me shfaqjen “Hipermarketi Patriotik” nga Jeton Neziraj  dhe Minja Bogavac, në regji të  Dino Mustafiqit?

Zoran Ristiqi: Ashtu është. Po flas për një shfaqje teatrore e cila përfshin tregimet gojore të disa njerëzve që jetojnë këtu dhe që tregojnë për shembuj të ndryshme të jetesës në Kosovë. Dhe përderisa shqiptari i vogël dhe serbi i vogël, të cilët gjinden në skenën e errët dhe nuk çojnë kryet, nuk shikojnë njëri tjetrin në sy, përderisa nuk ia thonë njëri tjetrit atë që duhet thëne, atë çka ndiejnë, por heshtin, asgjë në Kosovë nuk do të përmirësohet. Gjithçka do të mbetet një iluzion, gjithçka në mjegull dhe gjithçka do të duket, disi, në tym.

Kosova do të jetë një pikturë sfumato, gjithçka është e paqartë, ndërsa për të gjithë, kinse gjithçka është e qartë. Inatet që i kemi ndaj njëri tjetrit…unë nuk po flas vetëm në kontekstin e komunitetit shqiptar dhe atij serb, sepse edhe përbrenda këtyre komuniteteve ekziston inati shekullor i mosbesimit dhe i ngurrimit që të flasim haptas për gjërat që na kanë ndodhur dhe që vazhdojnë të na ndodhin. Është një grup i vogël që këtu jeton shkëlqyeshëm, në barrë të pjesës tjetër të popullit. Nuk dua të  flas posaçërisht për këtë, kjo është temë e përditshme e mediave. Por kjo nuk mund të shkojë deri në pakufi, kështu mendoj unë. Mendoj se nuk mundemi që tërë kohën t’i hedhim pluhur syve njëri tjetrit, si në kuadër të komunitetit por edhe në përgjithësi.

Dhe përderisa gjërat nuk ndryshojnë dhe përderisa nuk vijnë njerëzit që unë mendoj se janë intelektualë të fuqishëm dhe të cilët publikisht do të deklarohen për problemet e njërës dhe palës tjetër dhe që do të insistojnë që këto probleme të fillojnë të zgjidhen, Kosova do të mbetet Meka dhe Medina e spekulantëve. Meka dhe Medina për njerëzit që iu përgjigjen konfliktet të çdo lloji. Dhe fëmijët tonë do të vazhdojnë të jetojnë në botërat e tyre paralele, nuk do të dinë asgjë për njëri tjetrin, do të urrehen. Nuk do ta dinë njëri për tjetrin dhe nuk do të kenë kurrfarë kontakti me njëri tjetrin.

Çfarë shteti është ky kur keni një mjek për shqiptarët dhe një tjetër mjek për serbet, keni gjykatësin për serbet, gjykatësin për shqiptarët? Çfarë populli është ky i cili pret që ta shëron mjeku i përkatësisë së tij. Kjo nuk ekziston në asnjë vend, askund nuk mund të ekzistoj që të keni serbin për gjykatës i cili nuk mund të gjykoj fqiun tënd. Si shembull, vetëm si shembull, çfarë njeriu është ai i cili nuk mund të ligjërojë gjuhën angleze mua dhe ty, por vetëm mua, ndërsa është ligjërues i gjuhës angleze. Mos të përmendi këtu disa shembuj më drastik, të shkoj unë të blej domate te një shqiptar, sepse domatet e tij janë të mira, të kuqe, janë të shijshme, pse jo. Dhe kjo është OK! Por, të mos shkoj të blej domatet te serbi për të vetmin fakt se ai është serb, ose mos të blej djathë sepse…këto janë tregime të çmendura.

Këto mua më kanë ardhur deri këtu. {Tregon me dorë mbi kokë}. Dhe, ja, të gjitha janë mbyllur: janë mbyllur universitetet, sistemi,  janë mbyllur shkollat, institucionet publike; ka shumë korrupsion, ka shumë nepotizëm dhe kjo nuk mund të funksionojnë. Mund të funksionojë një kohë, por nuk mund të funksionojë gjithë kohën. Ju faleminderit që erdhët. Unë isha disi në pritje të kësaj interviste dhe mendoj se ky është një projekt i shkëlqyer. Shpresoj që të keni bashkëbisedues shumë më të rëndësishëm, të cilët vendosin lidhur më këto tregime tona, sepse unë si një qytetar i rëndomtë i cili merret me aktivitete kulturore dhe artistike, këtu jam vetëm që t’i them disa fjali nga këndvështrimi im, por si njeri, unë nuk mund të vendosi në asnjë mënyrë as për gjëra elementare.

Dhe ja edhe çka dua të deklaroj. Më vjen mirë që kam lindur këtu, më vjen mirë që e njoh mirë këtë vend, më vjen mirë…mendoj se jeta ime do të ishte më e varfër nëse nuk do ishin shqiptarët. Ndoshta  këtë do të dëgjoni rrallë, kryesisht, shqiptarët flasin në kuptimin se sikur mos t’i kishim këta serb, tash nuk janë, prandaj mund të flasin lirshëm. Por, po sikur unë mos t’i kisha takuar disa shqiptarë si artist dhe si njerëz të cilët merren me gjërat që edhe unë merrem,  jeta ime do të ishte shumë më e varfër dhe unë do të isha më i palumtur. Por, falënderoj Zotin që njerëz të tillë ekzistojnë, që me ta mund të rri, të pijë kafe, të bisedoj për anën e bukur të jetës, jo të kësaj që jetojmë, dhe vetëm budalla mund të paramendojë një jetë pa shqiptarë ose pa serbë. Dhe përderisa mendojmë kështu, nuk do të bëhet mirë.

Unë jam tejet i lumtur dhe lus Zotin që serbët të kthehen këtu ku kanë jetuar me shekuj dhe të vazhdojnë jetën e tyre. Por, përderisa ana tjetër nuk vendos në instancat më të larta për këtë gjë, kjo nuk do të ndodh, ndërsa ky hap është aq i vogël. Unë mendoj se jeta e shqiptarëve do të ishte më përmbajtjesore, kur të mundnin që këtu t’ua shajnë nënën serbëve. Mendoj se jeta e tyre do të ishe më përmbajtjesore, më inteligjente dhe më e mençur. Ja! Nuk di nëse kam dashtë dhe diçka të them….

Natasha Govedarica: Ju faleminderit.

Zoran Ristiqi: Faleminderit juve. Rrofshi!

Download PDF