Pjesa e Gjashtë
Natasha Govedarica: Nëse mundemi të kthehemi në vitin 2004. Keni përmendur se ishit, praktikisht, dëshmitarë i fillimit të atyre ngjarjeve. Çka mban në mend nga kjo? Dhe si, saktësisht, keni vendosur të rrini këtu?
Zoran Ristiqi: Paj, pra në pyetje është inati, vetëm inati, një gjë e jashtëzakonshme. Unë jam kundërshtues i inateve, por realisht kur e shikoj situatën nga afër, edhe në jetën time ka pas shumë vendime si rezultat i inatit, vendime të prura nga inati. Ndaj kujt dhe përse, nuk e kam të qartë. Pse vendosa nga inati të rri në Kosovë, kur në një formë përfundova misionin tim në vitin 2003, me aftësimin dhe edukimin e disa të rinjve që të punojnë në media elektronike ose si gazetar.
Pse unë mbeta këtu më tutje? Mbeta pa punë, mbeta pa kurrgjë, nuk kisha asnjë burim për jetësë, megjithatë unë mbeta këtu dhe si pasojë, erdhi edhe një gurë rreth qafës, erdhi Dragana [gruaja]. Pse mu deshën të gjitha këto në jetë? Kam mundur t’i bëj gati plaçkat e mia në dy valixhe, kur erdha kisha vetëm një valixhe, për dy tri vjet këtu arrita të kem edhe një, dhe për bukuri të kthehem në Beograd te prindërit e mi dhe të filloj diçka të re apo të vazhdojë atë që kam pas filluar. Dhe sot e kësaj dite nuk kam përgjigje të drejtë se pse mbeta në Kosovë. Unë ende jam këtu dhe mbeta këtu. Unë këtu jetoj dhe punoj dhe këtu kam krijuar një rreth njerëzish me të cilët shihem dhe shoqërohem, por kam krijuar edhe disa referenca profesionale të cilat me shtyjnë që të mbes këtu .
Nuk di, pyetja është e shkëlqyeshme, por çdo njeri, së paku kështu mendoj unë, ka disa pyetje në të cilat nuk mund të gjej përgjigje pa marrë parasysh përpjekjeve të tij. Ekzistojnë disa nivele të atyre përgjigjeve. Kam mbetur këtu dhe shpresoj se do të mbes edhe më tutje. Nuk është ky inat ndaj vetëvetes, por ndoshta është për inat ndaj dikujt tjetër, ndoshta kjo është arsyeja. Njoftësia ime me njerëzit që kanë vendosur të rrinë këtu edhe përkundër faktit se çka kanë përjetuar, se çka iu ka ndodhur, dhe duke njohur dëshirat e tyre, jetën e tyre dhe krejt çka i rrethon…ndoshta kjo është arsyeja që unë jam ende këtu.
Kultura me të cilën merrem unë këtu është krejtësisht e shkatërruar. Aso kohe, pra krejt çka i përkiste popullit tim është zhdukur, ishin teatrot, galeritë, shtëpitë e kulturës, bibliotekat… është e kotë të kesh një fond të madh të librave në bibliotekë kur s’ka kush ti lexojë ato. Ky është, për mua, një tregim disfate por, ndoshta, është njëra ndër arsyet që jam këtu. Unë e pranoj faktin se për 15 vjet nuk kam hyrë në Bibliotekën Universitare këtu në Prishtinë, edhe pse e di se aty ka mijëra tituj në gjuhën time, por çdo njeri ka një mision, dhe ai mund të arrijë që këtë mision ta përmbush nëse është i çmendur mjaftueshëm dhe mjaftueshëm këmbëngulës.
Në një moment, gjatë bisedës me fëmijët nëpër shkolla, të cilëve u ligjëroja, kuptova se misioni im është që këta fëmijë që jetojnë në vende rurale, të provoj që në një mënyrë t’i fisnikëroj, që në një mënyrë t’iu dëshmoj se ka shumë gjëra të bukura në jetë me të cilat ata mund të merren, para së gjithash në fushën e kulturës. Sepse para së gjithash, ky është misioni im. Tash, paramendoni atë kohë kur interneti ishte në fillimin e tij. Interneti nuk ekzistonte. Ka filluar diku në vitin 2001, 2002, nuk ekzistonin kinematë, më duket se nuk ekzistonte as televizioni. Kush e ka pasur antenën satelitore dhe atë pjatën e madhe, ai edhe ka mundur të përcjell diçka.
Kjo është njëra nga arsyet që kam mbetur këtu, ky është një ndër shkaqet që me kokëfortësi vazhdoj që atyre fëmijëve, që kanë humbur fëmijërinë, jo me dëshirën e vet, jo me dëshirën e tyre, pra që këtyre fëmijëve tu kompensoj fëmijërinë duke u folur se ekzistojnë shumë filma të bukur, se ekzistojnë shumë libra të cilat duhet t’i lexojnë, që në botë ka shumë gjëra të bukura, ndoshta edhe në afërsinë e tyre të cilat ata nuk i vërejnë dhe nuk i shohin. Për këtë arsye unë kam qëndruar këtu, t’iu tregoj dhe t’i bindi që të edukohen me shembujt e letërsisë së bukur, letërsisë kualitative, me shembujt e filmave të mirë dhe të bukur, me shembujt e pikturave të cilat dikush i krijon për sytë e tyre, dhe kështu me radhë.
Natasha Govedarica: Ke thënë se nuk shkon në Bibliotekën Nacionale, por sigurisht shkon në teatrot e Prishtinës.
Zoran Ristiqi: Po, po, a di si është kjo… nuk është kjo që ynë pres nga teatri, që vetëm unë të shkoj në teatër. Unë shkoj në teatër kur marr vesh që ka ndonjë shfaqje interesante dhe me të vërtetë kënaqem kur hyjë në teatër për shumë arsye. Aty ndihem si në shtëpinë time. Dhe pasi njeriu rrinë një kohë të gjatë në shtëpi, kjo kalon në monotoni dhe vendos të kalon në një shtëpi tjetër.
Shtëpia ime e dytë nuk është kafeneja, edhe pse në një mënyrë mund të konsiderohet si e tillë. Kam një ritual që e zbatoj që 15 vjet. Shkoj në mëngjes në kafene dhe e pijë kafen e mëngjesit, por edhe kafen e para mbrëmjes, para se të vijë terri. Por, teatri i cili është larg rreth pesë kilometra, është si të thuash, një ventil ku unë shkoj të shoh një shfaqje dhe të takohem më njerëz me të cilët kuptohem, të cilët mendojnë ngjashëm sikur unë.
Kur del aktori në terrin e sallës dhe dialogu zhvillohet në gjuhën shqipe, të cilën unë aspak nuk e njoh sepse është shqipja letrare, por përafërsisht e di se çka më pret, dhe kjo është ndër arsyet që shkoj t’i shoh ato shfaqje. Natyrisht, gjithmonë kur dëgjoj se vjen ndonjë shfaqje në gjuhën time, atëherë shkoj me kënaqësi të veçantë në teatër. Kjo është, ndoshta e vetmja mënyrë për të ikur nga realiteti që më rrethon këtu.
Por, si pandan këtij tregimi, unë kam krijuar tetarin tim, sepse kur nuk ke asnjë ngjarje kulturore, ndërsa ti ëndërron dhe dëshiron që të merresh me këtë lëmi, atëherë edhe ti provon të bësh diçka të tillë, ndoshta edhe do të funksionojë. Kështu edhe ka lindur ideja të krijoj një teatër të të rinjve që e kam quajtur “Geto” dhe i cili funksionon që njimbëdhjetë vjet në këtë hapësirë dhe sipas meje, ky është një ndër fenomenet kulturorë më të mëdha të serbëve në Kosovë.
Kjo duket pakëz jo modeste, sepse njerëzit janë të kotë dhe egocentrik, por them se nuk është ashtu, pasi gjithçka ka ekzistuar para 1999 dhe që janë marrë me promovim e disa vlerave kulturore, serbët janë zhdukur, thjeshtë janë zhdukur. Thjeshtë janë zhdukur ose janë shpërngulur, janë dislokuar, si quhet tash në mënyrë moderne. Dhe atëherë unë thash, mirë unë do të krijoj një teatër, kjo është dëshira ime jetike, kam përfunduar Akademinë për teatër. Mendova që disa përvoja të mija që i kam fituar duke punuar me profesorët dhe me kolegët e mi të provoj t’i zbatoj këtu.
Katër apo pesë vitet e para, njerëzit më merrnin për budalla, më konsideronin idiot. Në këtë periudhë njerëzit, kryesisht, mendonin për ekzistencë, për atë se si t’i përballojnë krejt çka po iu ndodhte në Kosovë, e jo për atë që njëfarë budalle donë ta krijoj një teatër, të udhëtojë me atë teatër dhe të promovoj teatrin. Ky teatër është krijuar, ashtu befas.
Kanë ardhur dy të rinj, pas ngjarjeve të njohura të 17 marsit, me dëshirën që të punojnë diçka, të merren me diçka. Fëmijët vijonin shkollën e mesme. Ishin në dilemë, të vazhdojnë shkollimin dhe ta lëshojnë Kosovën apo të qëndrojnë këtu. Dhe çka edhe nëse mbesin këtu, këtu përveç obligimeve ditore në shkollë nuk kishin kurrfarë aktiviteti tjetër. Unë iu propozova ta bëjmë një grup të rinjve dhe ta krijomë një teatër, një vend ku mund të mblidhemi, të bisedojmë dhe të shoqërohemi, një kënd ku do të mund të bisedojmë dhe të krijojmë. Dhe kështu është krijuar “Geto”.
“Geto”, bukvalisht, është krijuar nga zemërimi dhe nga, si të shprehem, nga frika se do të vdesim, do të zhdukemi, duke mos lënë asnjë gjurmë tonën këtu. Kjo është, ndoshta, njëra ndër arsyet. Të rinjtë kanë ardhur pas disa ditësh dhe kanë shprehur dëshirën që së bashku me disa të tjerë të provojnë, dhe filluam të mbledheshim. Është bërë audicioni, kanë ardhur nja 20 të rinj. Nga ai numër, nja 15 kanë qëndruar pesë vjet, kemi realizuar një numër të madh të shfaqjeve, tani ka dalë gjenerata e gjashtë me të cilën kam punuar dhe kam krijuar. Pas një kohe do të pranoj gjeneratën e shtatë dhe ja, kjo është kjo.
Teatri “Geto” ka pas mbi 30 premiera deri më tani dhe rreth njëqind repriza, në një kohë kur kultura tek komuniteti serb ishte në vendin e 115 mijtë. Tek serbët, askush nuk dëshironte të merrej me kulturë, kjo nuk u ka interesuar. Jo në këtë kuptim. Ma shumë u ka interesuar si të fitojnë pak para, të paguajnë ndonjë poet, ndonjë piktor ose ndonjë këngëtar te cilët do të vinin këtu, kryejnë punën e vet dhe të kthehen prej nga kanë ardhur. Por, të merren me krijimtari bashkëkohore ose me kultivimin e krijimtarisë kulturore vendase, jo. Falënderoj Zotin, tash po.
Tash kthehen disa nga ngjarjet kulturore, institucionet kulturore dhe përfaqësuesit e kulturës të cilët tentojnë që këtu të vendosin disa standarde kulturore, por që asokohe të mendoje të krijosh një kënd kulturor ishte marri në vete. Pas gjithë kësaj, mendoj se ishte diçka që më së miri kam bërë në jetën time. Krahas disa filmave në të cilët kam punuar, krahas disa librave të cilat i kam punuar dhe shfaqjeve profesionale teatrale, puna ime në Teatrin “Geto” ishte ngjarja më e rëndësishme e jetës sime, sepse nëpër atë teatër kanë kaluar me qindra të rinj. Dhe vetë fakti që më kanë dhuruar një pjesë të vetes, poashtu edhe unë një pjesë timen ua kam dhuruar atyre, është diçka që mua më bën të ndjehem unë, të them se ky jam unë. Këta janë ata, ky jam unë.
Unë kënaqem kur lavdërohem gjersa flasë për këtë çështje, sepse ndoshta, tingëllon jo modeste, por nuk mërzitem fort për këtë, sepse këta fëmijë kanë dëgjuar reagimet negative të prindërve të tyre dhe rrethinës, që puna e teatrit është diçka palidhje, që është marri që të shpenzojnë kohën pas shkollës dhe të shkojnë në njëfarë “Geto” dhe të punojnë diçka atje… por kur marrin vesh se kemi përgatitur një shfaqje, se do marrim pjesë në ndonjë festival… eh atëherë kjo është diçka tjetër, atëherë unë kënaqem me këto fitore të ëmbla. Atëherë unë heshti, por deri në atë moment, unë edhe di të bërtas, të nervozohem në vete dhe në të tjerët, në prindërit e tyre. “Geto” ekziston, ai është një tregim i mrekullueshëm dhe le të hidhërohet kushdo sa të dojë. Këtu, disa, gjithnjë hidhërohen, poashtu, edhe unë shumë herë hidhërohem ndaj tregimeve të ndryshme.
“Geto” është bukuria më e madhe që ka ndodh në Kosovës. ”Geto” dhe Teatri “Geto” janë shembuj të mirë, janë tregime të mira që ndodhin në Kosovë. Ne mund të flasim se ka edhe tregime të tjera në Kosovë, si ndërtimi i shtëpive, banesave, rrugëve, por aty janë në pyetje para të mëdha. Ju, kur keni shumë para, ju mund të bëni çka të doni. Mund të realizoni të gjitha ëndrrat e juve. Por, kur ju nuk keni asnjë dinarë në arkën tuaj, nuk keni asnjë euro në arkën tuaj, dhe ndërtoni një histori në të cilën besoni dhe e cila ju mban në jetë, e, kjo, për mua është një shembull i mirë se si diçka mund të krijohet me dëshirë dhe me vullnet të mirë dhe,natyrisht, me përkushtim, energji dhe me gjithçka që e përcjell atë. Sepse, “Geto” është, ndoshta, institucioni i vetëm në këto treva e cila nuk gëzon përkrahje, dhe këtë dua të them: nga askush, nga askush, Pra, as nga institucionet zyrtare të Kosovës, as nga institucionet zyrtare të Republikës së Serbisë, as nga të huajt.
Teatri “Geto” do të kishte shumë më lehtë sikur të kishte tre kazanë me para ose buxhete si quhen tash, ose donacione. Tani, tre kazanë; një i Kosovës, tjetri Serbisë dhe i treti nga të huajt. Ju doni të punoni diçka, vetëm e futni dorën njërin kazan dhe ju thoni se do të bëni një film lidhur me këtë, nga kazani tjetër do të realizoni një shfaqje teatrale, ndërsa nga kazani i tretë do të krijoni diçka që do të ketë shikueshmërinë e madhe, do të fitojmë shumë para, do të ndodh diçka e madhe. Ky është Teatri “Geto”.
Unë dua të them diçka për këtë formë të bashkëpunimit, nëse është interesante për ty. Unë kam kapërcyer disa gjëra nga jeta ime në Beograd, por me të vërtetë ka kaluar një kohë e gjatë. Mund të flasë edhe për atë kohë. Nuk di se sa interesant mund të jetë kjo, se pse ky është tregim i lidhur me Kosovën. Kam provuar që të fus disa inserte që më së shumti më kujtohen nga vitet ’70-ta dhe të ’80-ta, por nuk di nëse kanë efektin e duhur.
Natasha Govedarica: Ne jemi të kënaqur me atë që keni ndarë me ne. Nëse ka ndonjë detaj i cili ty të duket i rëndësishëm, ose i rëndësishëm për tregimin tënd, për historinë, lirisht ndajeni me ne, nëse jo…
Zoran Ristiqi: Po, dua, madje e kam shkruar një tregim për të. Sipas mendimit tim modest, njëri ndër problemet kryesore në Kosovë është inati, inati. Ky inat ballkanik i mallkuar; prej se unë ekzistoj, gjithnjë dikush ka inat ndaj dikujt, gjithnjë dikush punon diçka nga inati. Pastaj, edhe unë disa gjëra i bëj nga inati. Unë e pranoj këtë. Por unë inatin tim mundohem ta kanalizoj dhe ta barti si inat kreativ, të mos jetë inat që i bën dëm dikujt, që i bën keq dikujt. Jeta ime, këto 15 vitet e fundit, kryesisht, kanë kaluar në shoqëri me të rinjtë, kryesisht me fëmijë. Unë i quaj fëmijë, edhe pse nuk janë fëmijë. Ata janë nxënës të shkollave të mesme të cilëve ua lamë këtë botë, por kam drojën që bota që e lëmë pas nuk do të jetë aspak më e mirë, as më i lumtur nga kjo në të cilën unë kam jetuar. Kësaj unë i frikësohem.
Unë besoj se kjo frikë qëndron tek të gjithë njerëzit normal të cilët mendojnë se çka do tu lënë trashëgimtarëve dhe fëmijëve të tyre që do të mbesin pas, nëse do t’iu lëmë si trashëgimi frikën dhe nëse do t’iu lëmë inatin që këtu mbretëron në mes njerëzve me dekada dhe të cilin në asnjë mënyrë nuk e mundëm as te vetëvetja. Nuk kërkoj që njerëzit të mendojnë si unë, nuk kërkoj nga fëmijët të jenë sikur unë. Kjo është e tmerrshme. Të gjithë, nëpërgjithësi projektojnë që të tjerët në këtë botë duhet të jetojnë si ata. Pra, gjithmonë faktori subjektiv del në plan të parë.
Unë gjatë tërë jetës sime, jam përpjekur që tek fëmijët të zhvilloj qëndrimin dhe mendimin, të kenë qëndrimin dhe mendimin e vet për të gjitha çështjet. Por, kurrë nuk kam insistuar që fëmijët të mendojnë dhe të punojnë sikur unë. Gjithnjë kam insistuar në mendimin e lirë, lirinë e mendimit, në lirinë në raport me jetën, me artin, me kulturën në përgjithësi. Sepse nëse një të riut ia impononi mënyrën tuaj të mendimit, atëherë ai nuk do jetë i lumtur në të ardhmen. Nuk është as tani, dhe këtë e shoh në çdo hap. Si mund ta kemi një të ardhme më të lumtur, më të qetë, më të mirë, të jemi më të kënaqur. Nuk do të jetë.
Ajo që më së shumti më dhemb në tërë këtë tregim, sepse njoh më shumë se 15 gjenerata, të cilat tani janë të rritur, disa kanë krijuar edhe familje, të cilët ankohen për imponime të dhimbshme të mendimeve të huaja, të qëndrimeve të huaja, të mënyrës së menduarit, të përvojave të huaja. Është e pamundur që një i ri të jetoj sipas përvojave të mia, ai duhet të krijoj përvojat e veta. Ato i marrin, kryesisht në shkollë, kryesisht nga prindërit e tyre.
Gabimi ynë më i madh në arsimim dhe edukim e të rinjve është se nëpërmjet edukimit që marrin nga prindërit, dhe nëpërmjet arsimimit që e marrin nga profesorët, ata duan që fëmijë të jenë kopje e tyre, çka është krejtësisht e gabuar. Qasja e sotme ndaj arsimimit dhe edukimit është krejtësisht e gabuar. Ekzistojnë shembuj konkret të disa profesorëve që zbatojnë këtë qasje pedagogjike dhe psikologjike në punën e tyre me fëmijë dhe kjo më së miri shihet më vonë gjatë pjekurisë së këtyre të rinjve. Këtë të rinjtë e kanë hetuar tek unë prandaj edhe më përcjellin.
Ndërsa çasti më i lumtur në jetën time është kur vërej së dikush nga të rinjtë më kanë tejkaluar, që dikush nga nxënësit e mi ka shkuar përtej kufijve të mi, që mua më ka lënë pas. Kurrë nuk kam thënë që të më përcjellin mua, apo të qëndrojnë pas meje. Gjithmonë iu kam thënë që të më përcjellin dhe pastaj të vazhdojnë më tutje. Me dhjetëra fëmijë kanë kaluar përmes teatrit “Geto”, që është kënaqësia më e madhe e imja, shumë nga ata punojnë në media të ndryshme, punojnë edhe si redaktorë, gazetarë, kamermanë, montazherë, edhe si spikerë, etj. Shumë prej tyre kanë përfunduar fakultetet dhe punojnë me njerëz, si mjekë, stomatologë dhe çka di unë. Disa të tjerë kanë përfunduar fakultete tjera, Shkencat Politike, Fakultetin Juridik, Ekonomik dhe punojnë punë të ndryshme, prapë me njerëz. Serish, unë do të jem pakëz jomodest.
Më së shumti i kam në qejf ata fëmijë tek të cilën kam injektuar farën e interesimit për art. Njëri nga ata është nga Dobrotini, i cili ishte anëtar i teatrit tonë për pesë vjet dhe i cili gjithmonë më ka çmend dhe të cilin do ta kujtoj tërë jetën pa marrë parasysh karrierën e tij dhe me çka ai do të merret, ai përherë do të mbetë anëtar i teatrit “Geto”. Dhe kjo gjithmonë ma përmirëson disponimin, ndërsa unë heshti me urtësi. Kënaqësi të veçantë ndjej kur vjen dita dhe momenti që ata të kryejnë shkollën fillore dhe të mesme dhe provojnë të regjistrojnë ndonjë profesionin që ka lidhje me artin. Kjo në një mënyrë të veçantë, me jep elan dhe krahë të cilët unë i hapi dhe ju them OK! Kjo është super, por cili është ai budalla që është fajtor për këtë. Dhe pastaj, unë marr vesh se disa nuk kanë kaluar provim pranues dhe se ata do t’u kthehen gjërave normale, që do të regjistrojnë ndonjë fakultet “normal”.
Kështu që, nuk di se çka t’u them. Një kënaqësi e veçantë për mua është se fëmijët gjinden aty pari, rreth teatrit, edhe pse shumë njerëz nuk besuan në këtë tregim, ata janë dëshmia më e fortë që i demanton ato dyshime. Nuk di, çdo energji e investuar më është kthyer njëqind ose dyqind fish, jo në pikëpamje materiale, por në pikëpamje shpirtërore, pas atyre dashuriçkave të para, puthjeve të para, sidomos kur dëgjoj se ndonjëri nga ata, tanimë të rritur, janë pavarësuar dhe kanë zgjedhur rrugën e tyre.. Me të vërtet bëj përpjekje të mëdha të tregoj diçka për ta, por fytyrat e tyre, raporti i tyre ndaj kësaj historie mjafton. Unë nuk kam nevojë të dijë për të ardhmen e tyre, ku janë dhe çka bëjnë, unë jam i sigurt se tregimi im për ta do të jete në rregull, kur ata të kenë gjetur rrugën e tyre.
Natasha Govedarica: Ju faleminderit.
Zoran Ristiqi: Faleminderit juve. Do të kisha thënë edhe diçka për vete. Ka shumë gjëra që i kam kapërcyer por që janë edhe të rëndësishme. I gjithë ky tregim ka rëndësi për historinë gojore të Kosovës, këtë ma ke shpjeguar edhe ti kur më ke thirrë në bisedë me ty. Mendoj se kjo lloj historie është dashur shumë më herët të ndodh, por ndoshta edhe kufizimet teknologjike, edhe mungesa e kamerave që kjo të bëhet në variantin shtëpiak, por mua më duket diçka e shkëlqyeshme për arsye se do të ishte një fat i madh sikur historinë tone, tregimet tona t’i kishim përfunduar dhe rrumbullakuar me kohë dhe të kishim shkuar tutje në jetë.
Historia gojore në Kosovë është ide e shkëlqyeshme, se ajo duhet të tregohet domosdoshmërishtë një ditë. E tani është, ndoshta, momenti që kjo të tregohet. Më vjen keq që në këto vise, në këtë hapësirë, si të them, ndoshta jam tepër i ashpër… nuk është përpunuar me kohë, që me kohë disa çështje nuk janë hapur dhe mbyllur. Ekzistojnë me mijëra e mijëra pyetje të hapura, shumë çështje me të cilat do të ballafaqohemi në të ardhëm e afërme.
Ato gjëra mund të jenë të dhimbshme, posaçërisht për të gjithë njerëzit që jetojnë në Kosovë. Te gjithë ata që jetojnë në Kosovë, pak a shumë, e dinë se çka ka ndodhur në Kosovë. Edhe komuniteti shqiptar edhe ai serb. Dhe të gjithë e dimë madhësinë dhe peshën e fajit të vet. Edhe peshën e mos bërjes së vet, edhe për atë se çka do të kishte ndodhur sikur të ishte vepruar ndryshe. Dhe kjo është, mendoj unë, ajo që na mbanë të mbyllur në kafaze dhe brenda disa kornizave dhe që na pengon të fluturojmë.
Ne jetojmë jetët tona të kota, në disa kafaze të vogla dhe në do geto të voglal, ku tregojmë do histori të kota. Unë jam, poashtu, i hidhëruar në komunitetin tim, jam i hidhëruar edhe në komunitetit shqiptar për arsye se nuk bisedojmë për këtë, se haptazi nuk bisedojmë për gjërat që na kanë penguar… t’i themi njëri tjetrit çka mendojmë dhe çka duhet të punojmë që mos të preokupohemi më për disa gjëra. Është një episod në një shfaqje teatrore të cilën unë e kam… disa histori personale nga Kosova janë tema të shfaqjeve të mija në të cilat unë shprehem se serbet dhe shqiptarët që janë në Kosovë janë të parëndësishëm në kuadër të një historie më të gjerë, një historie globale. Ne jemi aktor në njëfarë skene që merremi me diçka, që e dëmtojmë njëri tjetrin, që shprehim inate ndaj njëri tjetrit, që nuk jemi të gatshëm të veçojmë një problem pozitiv, por vendosim pengesa kudo vetëm e vetëm që disa gjëra të mos zbulohen asnjëherë.
Natasha Govedarica: Kjo ka të bëjë me shfaqjen “Hipermarketi Patriotik” nga Jeton Neziraj dhe Minja Bogavac, në regji të Dino Mustafiqit?
Zoran Ristiqi: Ashtu është. Po flas për një shfaqje teatrore e cila përfshin tregimet gojore të disa njerëzve që jetojnë këtu dhe që tregojnë për shembuj të ndryshme të jetesës në Kosovë. Dhe përderisa shqiptari i vogël dhe serbi i vogël, të cilët gjinden në skenën e errët dhe nuk çojnë kryet, nuk shikojnë njëri tjetrin në sy, përderisa nuk ia thonë njëri tjetrit atë që duhet thëne, atë çka ndiejnë, por heshtin, asgjë në Kosovë nuk do të përmirësohet. Gjithçka do të mbetet një iluzion, gjithçka në mjegull dhe gjithçka do të duket, disi, në tym.
Kosova do të jetë një pikturë sfumato, gjithçka është e paqartë, ndërsa për të gjithë, kinse gjithçka është e qartë. Inatet që i kemi ndaj njëri tjetrit…unë nuk po flas vetëm në kontekstin e komunitetit shqiptar dhe atij serb, sepse edhe përbrenda këtyre komuniteteve ekziston inati shekullor i mosbesimit dhe i ngurrimit që të flasim haptas për gjërat që na kanë ndodhur dhe që vazhdojnë të na ndodhin. Është një grup i vogël që këtu jeton shkëlqyeshëm, në barrë të pjesës tjetër të popullit. Nuk dua të flas posaçërisht për këtë, kjo është temë e përditshme e mediave. Por kjo nuk mund të shkojë deri në pakufi, kështu mendoj unë. Mendoj se nuk mundemi që tërë kohën t’i hedhim pluhur syve njëri tjetrit, si në kuadër të komunitetit por edhe në përgjithësi.
Dhe përderisa gjërat nuk ndryshojnë dhe përderisa nuk vijnë njerëzit që unë mendoj se janë intelektualë të fuqishëm dhe të cilët publikisht do të deklarohen për problemet e njërës dhe palës tjetër dhe që do të insistojnë që këto probleme të fillojnë të zgjidhen, Kosova do të mbetet Meka dhe Medina e spekulantëve. Meka dhe Medina për njerëzit që iu përgjigjen konfliktet të çdo lloji. Dhe fëmijët tonë do të vazhdojnë të jetojnë në botërat e tyre paralele, nuk do të dinë asgjë për njëri tjetrin, do të urrehen. Nuk do ta dinë njëri për tjetrin dhe nuk do të kenë kurrfarë kontakti me njëri tjetrin.
Çfarë shteti është ky kur keni një mjek për shqiptarët dhe një tjetër mjek për serbet, keni gjykatësin për serbet, gjykatësin për shqiptarët? Çfarë populli është ky i cili pret që ta shëron mjeku i përkatësisë së tij. Kjo nuk ekziston në asnjë vend, askund nuk mund të ekzistoj që të keni serbin për gjykatës i cili nuk mund të gjykoj fqiun tënd. Si shembull, vetëm si shembull, çfarë njeriu është ai i cili nuk mund të ligjërojë gjuhën angleze mua dhe ty, por vetëm mua, ndërsa është ligjërues i gjuhës angleze. Mos të përmendi këtu disa shembuj më drastik, të shkoj unë të blej domate te një shqiptar, sepse domatet e tij janë të mira, të kuqe, janë të shijshme, pse jo. Dhe kjo është OK! Por, të mos shkoj të blej domatet te serbi për të vetmin fakt se ai është serb, ose mos të blej djathë sepse…këto janë tregime të çmendura.
Këto mua më kanë ardhur deri këtu. {Tregon me dorë mbi kokë}. Dhe, ja, të gjitha janë mbyllur: janë mbyllur universitetet, sistemi, janë mbyllur shkollat, institucionet publike; ka shumë korrupsion, ka shumë nepotizëm dhe kjo nuk mund të funksionojnë. Mund të funksionojë një kohë, por nuk mund të funksionojë gjithë kohën. Ju faleminderit që erdhët. Unë isha disi në pritje të kësaj interviste dhe mendoj se ky është një projekt i shkëlqyer. Shpresoj që të keni bashkëbisedues shumë më të rëndësishëm, të cilët vendosin lidhur më këto tregime tona, sepse unë si një qytetar i rëndomtë i cili merret me aktivitete kulturore dhe artistike, këtu jam vetëm që t’i them disa fjali nga këndvështrimi im, por si njeri, unë nuk mund të vendosi në asnjë mënyrë as për gjëra elementare.
Dhe ja edhe çka dua të deklaroj. Më vjen mirë që kam lindur këtu, më vjen mirë që e njoh mirë këtë vend, më vjen mirë…mendoj se jeta ime do të ishte më e varfër nëse nuk do ishin shqiptarët. Ndoshta këtë do të dëgjoni rrallë, kryesisht, shqiptarët flasin në kuptimin se sikur mos t’i kishim këta serb, tash nuk janë, prandaj mund të flasin lirshëm. Por, po sikur unë mos t’i kisha takuar disa shqiptarë si artist dhe si njerëz të cilët merren me gjërat që edhe unë merrem, jeta ime do të ishte shumë më e varfër dhe unë do të isha më i palumtur. Por, falënderoj Zotin që njerëz të tillë ekzistojnë, që me ta mund të rri, të pijë kafe, të bisedoj për anën e bukur të jetës, jo të kësaj që jetojmë, dhe vetëm budalla mund të paramendojë një jetë pa shqiptarë ose pa serbë. Dhe përderisa mendojmë kështu, nuk do të bëhet mirë.
Unë jam tejet i lumtur dhe lus Zotin që serbët të kthehen këtu ku kanë jetuar me shekuj dhe të vazhdojnë jetën e tyre. Por, përderisa ana tjetër nuk vendos në instancat më të larta për këtë gjë, kjo nuk do të ndodh, ndërsa ky hap është aq i vogël. Unë mendoj se jeta e shqiptarëve do të ishte më përmbajtjesore, kur të mundnin që këtu t’ua shajnë nënën serbëve. Mendoj se jeta e tyre do të ishe më përmbajtjesore, më inteligjente dhe më e mençur. Ja! Nuk di nëse kam dashtë dhe diçka të them….
Natasha Govedarica: Ju faleminderit.
Zoran Ristiqi: Faleminderit juve. Rrofshi!