Pjesa e Katërt
Aurela Kadriu: N’cilën ambëltore keni shku?
Xhemajl Petrovci: E ka qenë ni ambëltore, t’u ardhë prej përmendores te poshtë kthesa për me hi te kino, tash që o kjo rruga, kjo rruga tash që u bo dy kahshe atëherë ka qenë veç ni kahshe edhe ato s’u kanë e çelne bile mirë. Po qaty tamon për me u kthy knena me hi kah Kino Rinia n’anë t’djathë ka qenën bile edhe ni shkallë me hi te poshtë, dyqan i vogël. U kanë ni këpuctar, u kanë ni rrobaqepës edhe qajo ambëltorja.
N’atë ambëltore ka punu… ajo ambëltore ka qenë e mixhës të kunatës teme, kunaten gorane. Edhe po shkojmë na shoktë, tre-katër, pesë u bojshim edhe tash gjithë u dijke dikush kush e ka renin, e unë atë ditë e kisha renin edhe po i pys kush çka po don edhe po i porositi. E t’u e ditë gjuhën gorane, po nuk ishte axha i shoqës, ni tjetër, nuk disha a osht’ punëtor a çka osht’ edhe po i porositi une goranisht kshtu, po flas n’gjuhë t’tyne.
Ai po m’shërben edhe po thotë, “Prej kahit je?” Po i thom, “Glloboqicës” goranisht tha, “I kujna je i Glloboqicës?” Unë p’i thom… goranët për shembull emrin Tahirovski, a po m’kupton, tha, “Une ata krejt i njoh, qysh s’po të njoh ty?” Thashë, “S’po m’njeh çka me bo” dikur i thashë, “Po boj hajgare se une jam shqiptar” a din, thashë, “veç e flas goranishten” e tha, “Tash m’rrejte edhe ma shumë, se shumë bindshëm fol”, anej knej, “Vallai, seriozisht po t’thom jom shqiptar” anej knej, p’e nin plaku prej mrenit edhe po del thotë, “He, he çka u bo?” Tha, “Kurgjo, qiky po m’thotë, nihere m’tha jom goran tash po thotë jom shqiptar” ai edhe, po m’njeh njeri, edhe po thotë, “A po, Xhema osht’ i yni”, “Edhe une po thom që osht’ i yni” domethanë goran (qeshë). Ai po i thotë, “Jo, jo Xhema osht’ i Prishtinës po osht’ i joni…” a din, domethanë…. E qe qisi hajgare, kta u kputen tu keshë, kta tjertë se e pajshin ku o qëllimi.
Eh, në jetë m’ka ndodhën dy-tri here kur e kom përdor gjuhën e tjetrit, kjo ka qenë ushtar, une isha tre muj ushtar edhe u avancova, u bona tetar i thojnë ni vijë. Razvodnik1 i thojshin edhe isha shumë i ri. E erdhën ni gjeneratë tjetër, mas tre mujve që kisha shku une ndër ta edhe ni rom. Edhe e pashë une pak n’qehre edhe po e veti, “Prej kahit je?” Po magjupisht po e veti, anej e knej, e tani mas s’di save, u njoftum me to e sen. Mas s’di save, ai ku me ditë, ka bo llaf me tjertë edhe ka thanë, “Vallai ky osht’ rom” edhe po m’thojnë, qishtu qishtu, thashë, “Ani bre, le t’thotë.
E ni ditë i thom atij, “A din çka, une e flas magjupishten po nuk jom edhe s’më kish ardhë marre me kanë” ai tha, “Po ti po e flet gjuhën ma mirë se une”. E zakonisht, sikur neve tash që na u duket Shqipëria po flet ma mirë shqipen se na, a në t’vërtetë edhe ata përdorin edhe greqizëm, edhe italizëm, edhe t’dreq e t’bir. As ata s’janë t’pastërt n’gjuhë, as ne ktu nuk jemi, a po m’kupton. Kshtu që kisha parasysh… ai romi mendojke që te ta përdoren do fjalë shumë ma tepër, ksi, serbisht a ktu te na atëherë romtë e kanë përdor edhe turqishten aty ktu naj fjalë, serbishten besa edhe shqipen. Për ata ktij iu mushke menja që ky osht’ ma origjinal se une.
Edhe ni rast tjetër, po lshohna pushim. Tash llogarite, nuk i ka as 85-6 kilometra, prej Krushevci gati krejt ditën e hupshe me ardhë në Prishtinë. Se prej Krushevci u shkojke me ni stacion ku kish tren, deri aty me autobus, aty u duhke dy-tri orë me prit trenin. Prej Stallaqit Kralevë, prej Kralevës Fushë Kosovë, prej Fushë Kosovës në Prishtinë, rreth e rreth. Kshtu që, gjashtë-shtatë orë bojshe gati, dhetë kanihere.
E shkova une n’qat’ stacion të trenit, i vogël aty, ni pastrus, ilustrator a qysh p’i thojnë, i këpucve, rom normal, edhe tash s’kisha me kon… e nxorra biletën s’kisha me kond me bo llaf edhe po i ofrohna atij po ia qes kamën me m’i pastru, atëherë qizme kishëm. Edhe p’e veti në gjuhë t’tina, “A u lodhe bre vëlla?” Tha, “Jo, jo. Prej kahit je?” Po m’pytë, une p’i thom, “Prej Prishtinës”, “Vallai…” tha, “Ju atje ma mirë i keni puntë” domethanë, ju, magjupt e atjehit ma mirë i keni puntë, n’qat’ mënyrë, tha, “Ktu…” filloi me tregu qysh nuk sillen mirë, domethanë po edhe te na po atje u kanë shumë ma drastike, shumë i kanë urrejt.
Edhe po bisedojmë që qishtu edhe po e kryn punën, po du me pagu, “Zoti na rujt…” tha, “Une mishin e fëmive t’mi e ha e paret prej ushtarit s’i marr” a po m’kupton? Tash u ndiva shumë keq se i ra që e rrejta, po m’i thanë kadale se nuk jom rom, a je ka m’kupton, prapë m’vike keq edhe e lash, qe, qashtu (qeshë).
Aurela Kadriu: A iu qitën prej “Ramiz Sadikut” ‘90-tave?
Xhemajl Petrovci: Jo, e prishën “Ramiz Sadikun”, qëllimin tamon, me qëllim t’caktun kshtu edhe fillun me lyp lojalitet ndaj shtetit të Serbisë, domethanë, me nënshkru që jom lojal ku e di une edhe e formun ni ndërmarrje t’re. Qato… ia dhanë emrin “Grading”, domethanë tamon serbisht kshtu. Edhe tash fillum na me u konsultu, a me bo qysh me bo. U çumë shkum, në sindikatë u kanë Hajrullah Gorani edhe s’e kemi pasë larg prej atyhit ku ishim, të “Ramiz Sadikut” t’gjitha repartet ishin kryesisht qaty.
Shkum m’i konsultu ata, nuk ditën çka me na thanën, dikush kshtu dikush ashtu. Prej atyhit shkum te lulishtja te Ibrahim Rugova ku e ka pasë, shkum aty na pranoi Skender Blakaj, edhe po thotë, tha, “A bon me iu vet sa i keni t’ardhunat? A osht’ ma shumë se ni thes mill?” Tha, “Nëqoftëse osht’ ma shumë se ni thes mill nënshkrune.” A po kupton, se deri ka ni thes mill na i sigurojmë, a po kupton, domethanë qe qashtu.
Edhe nuk e di, zgjati ajo punë qe qashtu, se edhe mas asajna na prapë do jemi kanë ma t’koqit aty n’do sene, s’nënshkrujmë po edhe s’po dalim, a po m’kupton, edhe u rregullu ajo punë pa nënshkrime, pa kurgjo. Zgjati ajo, sa i erdh puna, pesë-gjashtë vjet edhe tash për fatin tem që edhe qato vjet, mos t’ishin edhe qato pensionin tash s’e kisha hiç. Kshtu që punum na deri, une konkretisht kom punu deri në ‘93-tën. Në ‘93-tën…
Aurela Kadriu: Në Gjermani?
Xhemajl Petrovci: Iu kom lyp me m’dhanë pa pagesë, thojsha, “Po i marr fminë edhe po shkoj në Gjermani” edhe u kanë shumë problem. Vajza u konë nda prej burrit, e kish ni fmi edhe u bo sebep ajo edhe i mora krejt i tubova edhe u nisëm. Ka qenë problem me depertu prej Rumunisë në këtë, në Hungari. Shtatë ditë ka zgjat ai rrugëtim. Hajde t’shkojmë n’këtë tjetrin kufi, hajde atje, hajde kha e jemi mbetë kërkah hiç. Veç shtatë ditë rrugëve kemi nejt kur jemi nisë me u kthy për knena, ka qenë muji dhetor edhe ka ra ni borë mjaft e madhe edhe jemi blloku n’rrugë. Vajza e vogla e jeme i ka pasën gjashtë vjet afër shtatëve, mesa kishte ni vjet e ni muj, dy. Ushqim, sa merr njeri me veti për rrugë, e fati nuk zgjati shumë, erdhën ata me do traktora, me do, e çelën rrugën. Tash njerëzit kishin nevojë për tualet e për kto sene, bora ish mbi ni metër po edhe ajo u kry.
U kthym, e aty e kom zbrit vajzën me mesën edhe daja i vajzës, domethanë, vëllau i shoqes. Ata i zbritëm në Sofie thashë, “Provoni me aeroplan” Sofie-Pragë “E na po kthehemi…” thashë, “në shpi mandej kqyrim çka keni bo ju që t’msyhem edhe ne”. E premte atë ditë ka qenë kur kemi ardhë n’shpi edhe e di sa vaji osht’ bo kur jemi nisën, kanë dalë njerëz, shokë, t’shpijës me t’përcjellë, kojshitë. Ma ka çu vetja mallin sikur viteve ‘55-‘56 kur dilshin, sabahi u bojke kur shkojshin për Turqi.
E tash u kthym mas ni jave edhe normal s’i kom pasë kushtet edhe ashtu, herën e parë jom nisë me borxhe edhe t’dytën prapë osht’ dashtë me hi n’borxh. E mas ni jave masi u informova që ata depërtun me aeroplan prej Sofies në Pragë…. Javën tjetër shkum, bile me Turist Kosovën deri në Sofje, aty shkum në aeroport. Normal pak ma u veshëm, a din kshtu, pak ma m’u dok si turist e jo si qisi që ikin (qeshë), a din, pak me lanë përshtypje, pak ma kshtu. Edhe shkum në Pragë.
I kom pasë krejt fëmitë n’pasaportë temen, shoqja e ka pasë t’veten edhe ajo vajza që dulë me vajzë edhe ajo e ka pasë të vetën edhe të vajzës. Edhe tash shoqja depërtoi une me kta tjertë mbeta, ata e murën pasaportën shkun konsultun dikun, pasaporta vlejke me thanë edhe 20 ditë s’i kish t’plota. Po fati nuk vonoi shumë u kthyn edhe thotë, “Në rregull osht’ vazhdoni”. Edhe pse pata konsultu ktu ni jurist qishtu, qishtu e kom punën qysh, “More dita e fundit me kanën ti mundesh me dalë e m’u kthy mandej ki me pasë problem” e qe qishtu. E dola, u vendosëm atje, qe qishtu.
Ka pasë shoqja ni vëlla atje, u vendosëm te ai në banesë derisa fillum ato, ku kërkohej azil e ku e di une, edhe krejt fati që… jo fati po unë jom kanë prej atyne që mu s’ma ka deshtë fort gurbetin edhe nuk kom pasë leje t’punës kshtu që punojsha kanihere po n’t’zezë, domethanë, gjithmonë frikën. Mirëpo, ndihma kemi pasë, domethanë për çdo anëtarë t’familjes edhe na i dhanë banesën e krejt kto u rregullum. Po atëherë ka qenën kur une e kom lanë punën ktu pesë marka ka qenë vlefta e rrogës teme n’dy rata, e tash me miliona alamet miliarda merrshim po s’u konë pare ma ajo, e tash prej atjehit u dufke… ndihmoja, kisha vllaun ktu me shoqën, me babën kisha, kisha dy motra nëpër shpija t’veta e qe, qishtu.
Atje kur punojsha diçka mujsha edhe me ndihmu krejt kta ka pak, se une e disha që ni pesë marksh u kanë shumë i madh për ktu e m’ia çu dikujt pesëdhjetë marka u kanë punë e madhe. Kshtu që, edhe sa herë kom fol me dikond, gjë që shumë shpesh kontaktojsha, ish problem gjithmonë u dufke natën mas dymdhetve për me mujt me fol. Lidhjet jonë kanë pak ma t’kqija, e me kondo që folsha, ata kanë ndëgju që Xhema po don me u kthy, “Mos gabo me u kthy, kijamet osht’ ktu” e qe, qishtu. Po une prapë mas tri vjete u ktheva…
Aurela Kadriu: Në ‘96-tën a?
Xhemajl Petrovci: ‘96-tën. Tri vajza i lash atje se në ndërkohë tri vajzat u martuan atje, e dy prej tyne kanë metë atje e madhja mas luftës osht’ kthy. Edhe kur janë kthy, qato rezervat që i kom pasë, që kom kursy diçka, ndreq ni banjo, ndrro makinën, ndrro frizin, frigoriferin. Krejt janë kanë lodhë senet, si te t’gjithë shqiptarët edhe shumë shpejt meta kërkund, domethanë meta tangall që thojnë. Çela dyqan, po tri vjet e bonën t’vetën që njerëzit t’kanë harru, domethanë janë riorientu dikah. Tash duhet prej fillimit me e zanë myshterinë edhe ish krizë e sene, ish kijamet.
Tani fillun kah pak ato dy vajzat që mbetën aty, sado kudo ndihmojshin se edhe ato n’qat’ fillim u kanë shtirë e sen po gradualisht u ndreq. Mandej gjatë luftës, kur krisi lufta që dilshin e sen, une p’i thom, “Une s’e kom njet me dalën” bre kshtu, bre ashtu… na qitën prej shpisë. Shtatë ditë kom nejt n’kufi, as anej, as knej. Dulëm ni kohë, ni natë nejtem në atë zonën neutrale, u kanë, kush u kanë asajde e manë n’mend, kijamet. Filloi ni shi natën, e kerret i patëm lanë n’oborr të fabrikës t’cimentit…
Aurela Kadriu: Në Han të Elezit?
Xhemajl Petrovci: Në Han të Elezit. Edhe i thom shoqës, “Kthehemi bile ma mirë e kemi ni kulëm m’i kokë” ajo thojke, “Jo bre knej jem ma, knej s’na nguc kërkush” e qe qishtu u kthym. E mora kerrin, dola prapë n’rrugë, ka pasë, dy-tre vet krejt kanë pasë telefona n’atë kohë, se patën fillu kta telefonat 063 çka kanë qenë kta, e komunikojshin njerëzit. Por gjithmonë t’u i mshef telefonat se edhe kanë qenë shumë shtrejt, po edhe policia me bo me ta pa ta marrshin.
U kanë interesant, kemi qenë kolonë natën e parë, dritat e fikta krejt edhe e kom pa si qendër e Elez Hanit, ka qenë kolonë tri traka, s’janë kanë traka po qasi qaq afër njoni tjetrit. Ka zbrit ni kerr si p’i naltit, anës t’majtë kur shkojsh për Han të Elezit, ka zbrit kerri i ka dhez dritat edhe kllap i ka shuk edhe janë dalën do njerëz, veç u dokshin nëpër terr do silueta, domethanë diçka po lëviz. Edhe janë ardhë i kanë hi nërmjet kerreve kshtu e sen. Kem pasë na ni kerr si anash, ka qenë njo i plagosun e gjithë mendojshim mos osht’ ushtar që u plagos e tash kqyr me depërtu për me mujt me u shëru e sen, bile diçka i patëm dhanë, i patëm ndihmu ma herët.
Kur i kanë trokit atina n’xham, “Daj pare!” [Dorëzoji të hollat!] Qaq trishtushëm, tjetrën anë, se dulën ata pesë-gjashtë vet. E kishim Ramiz Kelmendin, shkrimtarin, rahmet i pastë shpirti, e kisha mrapa. Shkon edhe atij, e kanë pa kerrin pak ma t’mirë, une isha me ni Jugo t’keqe. Veç kur i kom pa ata që kanë ardhën kshtu, që u vrejke veç si figurë nuk mujshe me dallu as ftyrë, as kurgjo, terr. Shoqja u kanë kryt m’i {tregon me duar}, fmija mrapa, vajza edhe djalin e kisha mrapa n’kerr edhe shoqja, tamon ata janë ardhën, mu vuhh {onomatope} m’u kanë çu floktë përpjetë. Shoqja po don me çu kryt po i thom, “Mos livrit!” “Jo, po çka u bo?” “Mos luj se…” (qeshë) a po kupton, ishte kijamet. E shyqyr pshtum po mendoj, qe qashtu. Veç iu kanë marr pare, dil prej kerrit i hallakatshin e qe qishtu.
Aurela Kadriu: Domethanë ju gjatë luftës e anena u kthyt nuk shkut në Maqedoni n’qytet…
Xhemajl Petrovci: Jo, nuk shkova në Maqedoni. Të shtatën ditë qysh kem qenë, n’rend të parë, të dytë diku për me dalë anena veç kur ka dalë ni urdhën, “Kthenu” Policia e Serbisë edhe jemi kthy. Qaq i lumtun isha edhe m’thojke shoqja, “Kadale mos u gzo shumë se kumeditë çka…” “Le t’bohet çka t’bohet…” thojsha, “po kthehemi n’shpi”. Edhe kemi qenë dikund tri-katër familje të mahallës, të cilët bashkë jemi kthy, ndër ta ka qenë edhe ni baxhanak i jemi te soliterat e ka pasë banesën.
Seni i parë, jom nalë te soliterat edhe i kom thanë atij, “Çu shko kqyre a e ki banesën, a e kanë thy, a s’e kanë thy?” Tha, “Jo valla s’po shkoj, po shkojmë te ti”. E jom çu jom shku vet jom hyp, s’ka pasë prek kërkush kurgjo, e p’i thom “Çu, shko!” Tha, “Jo, ma mirë po rri poshtë” edhe kemi ardhë ktu. Janë tubu krejt mahalla, po mendoj qata që jem kthy tri-katër kerre. U tubum qitu edhe po iu thom, “Të jenë qysh të jenë ma mirë osht’ secili me u çu me shku n’shpi t’vet. Nëqoftëse dikush t’sulmon hin te ti une bile kom fore me ik. E ni zhurmën e iki mshifna ose m’ndodhë mu ti ik atje, qe qishtu, shumë ma keq osht’ me na gjet tubë”. Edhe u çunë tani u shpërndanë. Shkunë lshun bojlerat, ku e di une, se u bo ni javë ditë pa la sy, pa bukë, e pa… kijamet, e pa krejt.
Edhe në ndërkohë, ni prej ditëve… ka qenë interesant ni natë. Dritë nuk kishte, osht’ fenomen qysh nihet prej qituhit me siguri njo dyqind metra me hecë dikush në sokak, prej shpisë të Lecit te knena ka bo vaki hanez pa ardhë te ajo kthesa ose me vazhdu knej une e kom ni. Edhe jom çu, paska kcy maca, natë ke, ka qenë ni dardhë te dera e sokakut qaty ka kcy n’tokë po më osht’ dukë sikur me kcy dikush murin edhe bap {onomatope} me ra n’tokë. E jom çu kadale, shoqja u kanë n’kllapë, ka qenë natë, e vonë me siguri, nuk e di n’çfarë kohe.
Jom çu jom dalën t’u mos pa hiç, t’u prek edhe përmendsh t’u e njoftë rrugën e jom afru aty te dera i kom qit’ dy blloka që me mujt me kqyrë n’sokak me pa diçka, nëqoftëse lëvizë. Jom hypë n’ata blloka e s’kom pa, as s’kom ni kurgjo edhe po kthehna qaq kadal, ajo shoqja paska dalë edhe ajo kadale si une, a din shume qetë, edhe kemi bo ndeshje, edhe dytë (qeshë) faqja e zezë. Thom, “Po çka dreqin u çove ti?” A je ka m’kupton, thashë, “M’tranove” (qeshë) tha, “Edhe ti m’tranove mu” se hiç s’pe sheh hiç, se edhe ajo po shkon përmendsh edhe une përmendsh. Kjo ka qenë nji ndër ato.
E dyta ni paradite dikun kah ora 10 e gjysë, hongrëm bukë, pinëm çaj, po i ni t’u bo llaf n’sokak. Po iu thom, osht’ çudi qysh osht’ gjithçka u nijke shumë larg se krejt… na s’e vërejmë zhurmën, po kur s’ka qaq zhurmë ti nin tani shumë ma tepër edhe ma larg e sene. Po i ni t’u ardhën do edhe jom çu jom dalën n’sokak, besoni që edhe nja 30-40 metra kanë pasë me u afru, dy vetë të lodhun, të sarillaft, të kputun. “O a mujt bre? Prej kah po vini?” Po iu thom, “Prej Koliqi” po i shoh t’lodhshëm, “Hajde bujrum hini mrena, naj long naj diçka?” “Ani valla”.
Hinën mrena, po i pys t’kahit jeni anej knej, dulën të Podujevës, Bllakqorr, por jo sikur shoqja pak ma të largët, të shoqës. A po e njeh filanin e fistekun tash u interesojshum, ajo për nanë t’vet shoqja, e për ni djalë t’vllaut, ku e di une, ai edhe po thotë, “O ti nuk e din, Koliqi ka banorë për momentin ma shumë se Prishtina që ka pasë” qaq shumë ka pasë. Kshtu që ata nuk e di a janë çu henez, domethanë a janë nisë.
Kështu që kolona qaq e gjatë, domethanë ni pjesë mrrin në Prishtinë derisa ata t’çohen për me i hi udhës edhe e kom pasë… Vajza ka qenë dikun njëmbëdhjetë vjeçare. Po i thom shoqës, i thashë, “Po çohna une po iu dalë përpara me kerr e nashta e takoj nanën tane… ” a po m’kupton, “ose Muhametin me fmi” kish katër vajza t’vogla. Ajo po thotë, “Jo, po vij edhe une” “Jo, po ti rri n’shpi se çika po jet’ vet” ata musafirtë, po mendoj, qata ishin hanez mrena e u çum na me shoqën. Po i thom çikës, “Qitju diçka edhe me hanger…” a je ka m’kupton, kishte bukë e kishte krejt edhe jemi nisë me shoqen hajt, hajt, hajt, hajt…
Knej Makovcit nji fshat, aty përfuni ka qenë nji kazermë, kish pasë milicë t’parkumë. Edhe une tash me kerr po tutna me shku edhe po du me u parku qaty. Njoni prej milicëve e kish hekë kapelën s’e njifsha, po mendoj s’u duke polic, tha, “Ku po shkon?” Thashë, “Oh, e ka shoqja nanën pa nji kamë, jonë tu ardhë dikun me siguri”. “Ani, pse s’pe merr kerrin?” Une e lashë kerrin edhe po du m’u nisë n’kamë, a din. E u ktheva mandej, e morra kerrin edhe vazhdova.
Kur kom ardhë në krye n’kolonës, bash qysh m’thanë kta, ata a jonë çu henez, a jo. Nji baxhanak i imi i Podujevës, drejtor shkolle ka qenë, në traktor, rreth atij traktorit, domethanë në krye traktori qysh e ka atë, nji ulëse, po rreth tina katër a pesë, e aty ish konë edhe baxhanaku. Po i thom, “A p’e nal?” Vjehrra ishte mrenda, ajo e mbulume dhe dymbëdhjetë gra aty mrena. Ajo vjehrra ka qenë pak ma n’kohë kështu. Po i thom, “A po e nal ta zbriti?” Çfarë t’nalmi ai, as që m’njofti prej trullimit. “Ti a p’e shesh po gjujnë?” Me të vërtetë u ndihshin krismat.
Edhe t’u hecë traktori qashtu e kom zbritë vjehrrën poshtë. Edhe po boj hajgare me to, “A ki deviza?” “Çka jonë ato ti djalë?” Thashë, “Marka, a ki?” Tha, “Po, kom”. “Ku i ki?” Tha, “Në çorapë”. “Sa i ki?” “300”. A din hajgare po boj, kisha… “Hajt pra, masi paske pare po t’marr”, e morra e shtina n’kerr. E ka po vijmë p’e shoh nji plakë me nji gru e me nji fëmijë, nji djalë 15-16 vjeç, edhe ata i shtina n’kerr. Edhe zbritëm erdhëm këtu.
Krejt kohën komunikojshim me telefon, po telefonat këtu nuk bojshin. Të soliterat u konë njoni ka pasë telefonin, bojke, e u dëgjojsha me ata në Tetovë, edhe me vajzat në Gjermani, me vllaun e shoqës në Gjermani. Tu m’thanë ata, “Çu lej krejt, hecë. Dil edhe mos prit”. Dikur ai vllau i shoqës tha, “More ti hiqe motrën tem edhe fëmijët, e ty… le t’ha dreqi”. A po kupton, prej, prej… e nanën e vet e sene.
Edhe vjen puna… na qita t’mahallës kontaktojshim përditë, ditën u pajshim. Po m’thotë njani prej kojshive, tha, “Vallahin jonë tu e bo menë kta m’u çu me dalë”. A une tonë kohën tu i inkuraju, “Jo kadale, s’ka qare pa u bo mirë, anej, knej…” e qe qishtu. Njerëzit u tutshin. E ai po m’thotë, tha, “Po kqyrin m’u nisë me dalë” tha, “E unë vallahin nuk, s’kisha lanë Xhem, bacin Xhem, po veç me mytë grunë”, thashë, “Jo, Zoti na rujtë, pse me mytë grunë? Kapi fminë edhe ti e hec”. I kish dy fëmijë edhe ai, thashë, “Edhe lirisht thuju, une me dy-tri turra iu çoj…” Te “Rilindja” do autobusë i marrshin edhe i çojshin për Maqedoni.
E kom çu i kom dy-tri turra, e jom kthy, kom ardhë n’shpi. Kom marrë shoqen kemi shku m’u ndëgju n’telefon, thom hajt po e kqyri a jonë nisë ata. Kur shkoj, henez pritshin, koka shku autobusi, po jonë marrë vesh m’u kthy me i marrë, kta e pagujnë kështu tekrar. Edhe kur shkova fola me to, qe t’thashë ai miku, “Jo kapi bile hiqi fminë, e ti bon çka t’dushë…” Po iu thom atyne, thashë, “Veç po shoh pra po e kry telefonatën edhe kthehna i bi shoqën me fëmijë edhe vjehrën”. Me fëmijë… veç vajza m’pat’ metë.
E i kom marrë i kom çu mandej, jonë hypë, bile shoqja tha, “Qysh s’ta bona nji pogaqe, me t’lonë bukë për ma gjatë”. “Hajt se e maroj vet une mos ki dert”. Edhe jonë shku në Tetovë. Mandej i ra nja nji muj e gjysë, gati dy, une kom nejtë vet këtu. Te ky djali i axhës {tregon me dorë në anën e djathë} ka pasë tre qiraxhi, e kanë pasë mbyllë normal derën. Edhe kur murrën vesh që unë jom ksajde, po m’thojnë, m’i prunën do, jo nji tenxhere t’vogël, jo nji tas, “Nëqoftëse bohet diçka rrezik ti gjuje, e na e kem kanopin, e kemi bo me hypë n’tavan e me mshelë birën. E ngrehëm kanopin edhe e mbyllim”. E qe qishtu komikojshim me ta.
Mandej fillunë mos me pasë bukë. E kishte miell këtu, e kishte te ky tjetri e…. Unë po iu thom, “Lirisht hini merrni miell”. A din, ua ofrova njihere do çka pata knena. E qe qishtu, dej sa u kry lufta me qito farë probleme. Normal u ndijshma pak ma rahat vet. Kur mas do kohe erdh nji, djali i qatij {tregon me gisht poshtë}, erdh me nanë, e me njerkë, e me katër fëmijë. A u konë shumë problem njerëzit që hyshin nëpër shpija, ta lypke letërnjoftimin, nuk e ki qit’ adresë domethanë iu bojshin probleme. Qikaq.
Aurela Kadriu: A erdhën te ju n’shpi, a jo?
Xhemajl Petrovci: Po, po. Po masanej u vendosën këtu e sene.
Aurela Kadriu: Po mendoj policia a kanë ardhë naj here?
Xhemajl Petrovci: Kanë ardhën.
Aurela Kadriu: Edhe?
Xhemajl Petrovci: S’kom qëllu une këtu. Tash njana prej atyne dy grave, njana ka qenë serbe, po folke shqip. E ajo e kish pasë problemin ma t’madh me policinë, “Qysh ti serbe e je martu për shqiptar?” E qisi sene tu i thanë. Këta tjerët s’i kanë ngucë. Nji familje u konë këtu te motra, n’këtë shpijën afër, prej Matiqanit, iu kishin hi e kishim malltretu bukur shumë, aty s’iu ra as me bujtë nji natë. Atje kish ndodhë nji vrasje, nji send edhe jonë çu jonë hekë prej atjehit jonë ardhë këtu. Edhe këtu menjihere qatë ditë, që nuk ndoshke fort shpesh.
N’atë kohë u konë dikun prej orës 10:30, deri ka në 2 ke mujtë me dalë nëpër qytet. Atëhere “Žito Prometi” i ka pasë furrat. Furrat private punojshin do, kanë marrë si biznis njerëz që s’kanë punu nëpër furra kurrë, se t’zot nuk jonë kanë, punojshin tjerët, e nxirrshin do bukë qe qashtu. Po nuk i kqyrshim fort, n’krahasim me qato bukët që ka bo vaki mrena qatyne shtatë ditëve… balldëska me do gra kanë shku nëpër do shpija në Elez Han atje si në kodër edhe kanë gatu, i kanë shti bukët me i pjekë. E bile po i thonë saj balldëskës, “Po qysh nuk t’çoj Zoti…” Se as kryp, as kurgjo buka, as sodë t’bukëve përshembull, as mrumë, as… ku e di une, veç si drrasë, si u ftofke ma s’u honke. E po i thom, “Qysh s’e merrshme bile…” Kanë pasë turshi, e me langë të turshive me nxanë bukën, “Kuku, qysh nuk m’ka shku mu menja”. thashë, “Mu po m’shkon…” A din, se s’paku kryp ka uji, po mendoj i turshive. Qe qishtu.
Edhe osht’ interesant qatë kohë une kisha problem ka pak me lukth, e sene, m’u nal lukthi. Për qato shtatë ditë nuk e di krejt a e kom hangër qasi buke, 150-200 gram. Se tash na ishim pesë-gjashtë vet, baxhanaku me dy djem, e sene. Une e kisha djalin e çikën. E nji i njofshëm, i erdh reni me dalë për anena, sa ishim në kufi, se po kcej prej ktuhit aty…
Aurela Kadriu: Çfarë…
Xhemajl Petrovci: Por po m’bjen n’mend tash. Ai veç me gru, fëmijë s’ka pasë i ngrati. Edhe po m’thotë, “Xhemë, vet i sati je?” Une po i thom, “Vet i njiqinti”. Edhe thashë, “Prit veç pak ta kqyri…” Tha, “Jo kon ki…” Se e kish ni Lladë, e e kish mushë nji dyshek aty, e kish mushë miell, edhe nja dy najllona gurabia me veti kish përgaditë ai, edhe për n’mal me dalë. Edhe po m’thotë, tha, thashë, “Nal ta veti…” Po i thom djalit tem, “A po shkon me to?” A je ka… tha, “Po, veç ta marr ranacin”. Kur kqyri ranaci plotë libra, i randë, a po kupton, une se di çka ka marrë me veti. E hypi ata.
Baxhanaku e kish djalin nji vjet ma i rritun. E tash gjithmonë ish problem pak për rini edhe djali ish as fëmijë henez, po edhe i rritun jo fort, që do të thotë 17-18 vjeç. E po i thom atij baxhanakut, thashë, “A p’e len djalin t’i qesim, masi po del ky shoku, le t’del anena edhe…” Edhe i ka marrë ai tani dy djemët. Në Tetovë i kom pasën qito, motrat që t’i përmena, nji motër e tyne u konë në Tetovë, thashë, “Ju shkoni drejtë te ajo, lypne…” Adresën iu dhashë e sene, “Se aty iu pranojnë”. Edhe pse s’kish pasë problem në Tetovë njerëzit kanë marrë, e qe qishtu.
Por ajo balldëska ia nisi me kukatën, “Kumeditë tash ku na çojnë neve, ku jonë djali…” Edhe në qatë fillim me telefon komunikojshim me Tetovë, po thrrasim aty ku ishin nisë, këta s’kanë shku henez. E ai njeri që i murrë këta, ai ka thonë, “Mos t’shkoj natën, le t’bohët saba po flejmë n’kerr, se n’sabah i çoj”. E deri atëhere kunata, balldëska m’hypi n’qafë, “Çka m’bone ti mu…” Anej, e knej e… Dikur thom… Edhe ai baxhanaku, edhe ai dikur filloi kangën si gruja e vet, thashë, “Hajde more n’rrotë t’samës ju dy i keni, njonin e ki bile. Une njo e kom edhe e dhashë”. A je ka m’kupton, “Ishalla Zoti i run se…” E qe qishtu, problematika e luftës.
Të nesërmen murrëm vesh, e po i thom, “A u rahatut qitash?” Tha, “Jo, se kumeditë neve tash ku na çojnë”. Thashë, “Eh valla, s’muj me iu majtë tybe krejt me ja u siguru ‘[Hotel] Bristollin’ në Shkup”. Erdh hesapi, ai baxhanaku shkoi mandej për Amerikë me gjithë djem edhe sot osht’ atje. Shoqja u konë pasë kthy prej Tetovës këtu. Edhe u konë fenomen kjo, tonë kohën jom konë qaq i përmbajtun, qaq mirë, kanë kalu dy-tri racia ksajde policë që kanë hi e kanë hallakë e sene, s’e kom ni. Domethanë, nuk jom friku, as s’jom trishtu as…
Eh kom ra n’provim kur ka fillu kojshija i parë që ka ardhën mas nënshkrimit t’marrëveshjës të Kumanovës që po i thojnë. U ardhë kojshia karshi këtu, me pesë-gjashtë fëmijë, nipa e mbesa dhe djalin, e nusen, e grunë, me nji kombi erdhën. E qatëhere ia kom nisë vajit, prej gëzimit, prej… s’di qysh ma. Edhe u konë nji kojshi këtu, nuk u konë mirë psiqikisht, edhe ai ka nejt tonë kohën, po u konë i gjindshëm, pijke hapat edhe… kështu që normal u sillke. Edhe u konë atrakcion edhe kjo kur një sërbe karshi, me gjithë burrë ka qenë, njonin djalë e ka pasë ushtarak, po mendoj kështu taman ushtarak, jo paraushtarak, tjetrin e ka pasë biznismen, e nana e tij thojke, “A po ma gjon ni shishe zejtin, vaj, po ta jepi nji boks cigare”. A je ka m’kupton? (qeshë) Ai djali punojke me cigare, djali i tij.
E tash kur erdh hesapi qe u nënshkru ajo, ata u dufke me dalë prej ktuhit, po del ajo gruja me gjithë atë ushtarakun, ka qenë i sjellshëm pa marrë parasyshë nji qehrezuz kështu e sene, po osht’ sjellë mirë edhe para luftës, edhe gjatë luftës. Edhe ajo e kanë mbyllë derën edhe po ma jep çelësin. I thashë, “Ti qe din që n’qet n’mahallë tri-katër shpija u mshleshin, e shkojsha i mbyllsha e sene, edhe pse s’kom pasë çelësa edhe tanën sa t’muj me rujtë, kom me rujtë, pa çelës hiç, s’kom…” A je ka m’kupton, e qe qishtu, shkoi. Eh nime u bo lloq masnena.
Edhe nji fenomen jo i mirë, që natën ma shumë kanë operu do hajna ksajde, se sa sërbët. Se serbët natën s’kanë guxoftë me dalë asnjo, ma i lirë jom konë unë me dalë, se ata. Ata ma shumë jonë tutë. Nji shpi qetu osht’ e bukur e nji Gëzim Pukës, por osht’, derën e ka t’fortë, edhe dyert e garazhës i ka pasë t’forta e sun e thejshin e natën… ditën jonë pasë munu me thy policët sun e thyn edhe e lanë. Natën po i ni e kanë kcy kulmin, e çohna dal në atë oborrin tjetër edhe kap një guri edhe po e gjuj në qeremide, në pullaz. Ata si e kanë ni atë krismën edhe ikën (qeshë). Kështu që edhe ajo ka qenë njifarë, edhe n’qatë mënyrë janë ruajtur kapak do sene. Qishtu.
Aurela Kadriu: Mas luftës qysh vazhdoi?
Xhemajl Petrovci: Mas luftës si krejt dyjeja u bo, krejt Kosova UÇK pa u konë hiç. Fillun me ardhë njerëzit, “Jo ti po run këto shpijat e shkive”. Une t’u u afru tu thonë, “Ma se shqiptar osht’ veç qe s’osht’ ardhë henez”. E qe, qishtu ka pasë shumë që kanë nejtë me, me, me n’maje t’gishtave me uzurpu me vjedhë, me… qe, qishtu.
Aurela Kadriu: Keni vazhdu me punu mas luftës mandej?
Xhemajl Petrovci: Po ia kom fillu me punu, kom pasë qat’ dyqanin, servisin, punë të shtetit jo. Zatën mas luftës mandej veç privat kom punu. Qikjo lidhja e goranëve qe t’thashë, kemi pasë miqasi me ta. Korzoja e Prishtinës po e din, ka qenë ajo ëmbëltorja “Korzo”, se di sa e mban n’mend ti…
Aurela Kadriu: Se mbaj n’mend po e di…
Xhemajl Petrovci: E qe qashtu. Aty ka qenë njëfarë kufini, knena Llapi, anena Drenica, me operu, me uzurpu, me… e na kemi pasë njëfarë miqasie edhe n’emën të qasaj ëmbëltoreje, se kur ke shku me ble ve ose bukë… une kom marrë për krejt mahallën, edhe ve edhe bukë, edhe vaj edhe kështu. Se gati tre muj nejtëm qe qashtu. E ata tash, “Për kon ti po i merr këto?” E une i merrsha në emër të “Korzos”, a po kupton që… edhe bile shpesh që për mos me m’vetë mu shumë, “Ama nji kupon t’llogarisë për me ju kallxu atyne qe qikaq u bo e sene”. Jo që m’vyke ajo se kështu.
Edhe markën për shembull, e kom qitë menç tash sa u konë veç përgjysë ma pak ta marrshin, po ishte me randësi me u furnizu. Edhe n’qatë “Žito Prometin” ka pasë t’gjitha. Pazari te Ulpiana ka pasë aty-këtu do sene t’voglza, u gjindshin. Veç në orën 2, 2:30 u shujke qyteti prapë u mbyllke.
Aurela Kadriu: Menjiherë mas luftës a?
Xhemajl Petrovci: Jo, jo po flas gjatë luftës. Se jo mas luftës masanena, tani erdhën aty në “Korzo”, këtu po knohet serbisht, e s’e di çka, me gjetë pretekst për me…
Aurela Kadriu: Mbyllë.
Xhemajl Petrovci: Po. Edhe fillunë honke, pijke, nënshkrujke komandant filani, a je ka m’kupton? Dikur, “Jo duhet m’u çu me lanë dugojën, biri çelësat”. Qishtu, qisi sende. Edhe malltretime sa t’dushë. E tash m’u çu une me luftu me ta n’atë kohë, ti s’ke pasë rend. Se çkado që u bo, megjithëse ai iniciatori i qasajna u vra, ma s’mrami u vranë për nji kiosk. Nji komandat Murrizi e vrajti nji argat i veti, i cili mu m’i lajke n’llogari kur ja qitshin, nënshkrujke, Leli nga Bregu i Diellit, ai u konë i Matiqanit, njifarë narkomani e sene. E çai narkomani mandej e vrajti ata, me të vërtetë nji komandat Murrizin. Se u rrokën për nji trafikë dikun te, përte “Tre sheshirave”, e vrajti. Kështu që këta gjithmonë ma s’mrami e hajnë krytë e vet po kanjhere po zgjatë shumë.
Kom pasë fëmijët jashtë, po mendoj dy vajzat jashtë. Materialisht s’jom kanë keq, kom punu, pasë servis prapë. Domethanë masi ma murrën “Korzon”. Se edhe ”Korzon” e kom pasë me një kojshi këtu, i cili e ka pasë djalin një ndër komandantët, a s’deshti me bo, a s’mun u murrën vesh, a ku e di une, edhe çova dorë prej asaj pune. Ju ktheva dugojës, punës tem.
Aurela Kadriu: E, a e shitët “Korzon” a ja u murrën qashtu?
Xhemajl Petrovci: Jo, jo, e murrën. E kanë majtë gati dhetë vjet. Edhe fatkeqësisht alamet komandanta. Pa kokërr droje, Sylejman Selimi ka pasë gisht n’to. Sylejman Selimi, dhandër i Sabit Gecit. Ai mandej, prej, Sabiti i ka dhanë pare Sylejman Selimit. Nji ndër veprimtarët këtu në mahallë jom shku edhe i kom thonë, “Qishtu, qishtu jonë tu u sjell senet”. Edhe i kom thonë, “Edhe ti ki dorë n’kit punë”. E ai për me m’dokumentu m’ka marrë m’ka çu te njifarë, atëherë njifarë policie që u konë kriju, te ai, edhe po m’thotë, po i thotë, “Baci Xhemë osht’ argat i Adem Demaçit, jonë tu ja bo qishtu, qishtu, ky po m’akuzon mu…” Ky thotë, “Ma s’mirti merre bacin Xhemë, shkoni te Sabit Geci”.
Kur shkoj te Sabit Geci, në bregë t’shkurta, edhe me britella a çka i thojnë asaj maicës t’brendshme. Dy truproje t’tina, njoni u çu ja mathke çorapat. Edhe nji femën, sikur kjo Bleona Qereti a qysh ke, qasi… domethonë si njifarë haremi aty. Edhe tash ky po i thotë, “Baci… tha Fadili me ardhë te ti, baci Xhemë osht’ filani, fisteku, baci Xhemë gjatë luftës i ka majtë, e i ka furnizu e krejt ato”, thotë, edhe ka probleme qishtu, qishtu… çashtja e analfabetizmit tonë, ai tash po thotë, domethonë pa e pytë hiç, tha, “Qyre për Sylejman Selimin une po t’thom dhandër e kom, për që e kom dhandër allti e kisha vra”, tha, “Po besom osht’ burrë i mirë e sene”. Çka domethanë kjo? Domethanë Sabit Geci, osht’ me urdhër të Sabit Gecit, e ka çu qatë komandant Murrizin.
Edhe ma vonë tani u tregu, se tani bonëm pazare ia la Sabitit. Sabiti tani lypke prej goranëve qikaq pare anena kneja, jo s’po muj njihere me ta lëshu, jo jom u bo ktu, jom… çka po bon n’vend t’huj ti? Edhe ma s’mrami mbi njiqind mijë marka ka kushtu ktyne me ju dhanë pare, kinse ka investu ai tash n’qatë lokal. E tash kohëve t’fundit nuk e di çka osht’ puna e “Korzos”, ata kanë shku në Sarajevë…
Aurela Kadriu: Ku ka qenë?
Xhemajl Petrovci: A?
Aurela Kadriu: Ku ka qenë lokali?
Xhemajl Petrovci: Lokali, “Z mobile” çka osht’ kjo n’qendër…
Aurela Kadriu: Ah, po, po, po…
Xhemajl Petrovci: Eh, ngjit aty ka qenë.
Aurela Kadriu: Po, po.
Xhemajl Petrovci: Atëhere ka qenë ma s’shumti që ka pasë punë në krejt Prishtinën, edhe para luftës, edhe mas luftës. Kjo osht’ pak ato t’palarat tona.
Aurela Kadriu: Tash qysh vazhdon jeta juj?
Xhemajl Petrovci: Tash po t’thom kom nipa, mbesa, shoqja m’ka vdekë, qe nji vjet e gjysë. Isha në Gjermani tash, me të 22-tin jom kthy. Shkoj nëpër Turqi, shkoj në Durrës pak ma shpesh. Kohë t’lirë gati që nuk kom (qeshë) dita s’po m’del, jo te drutë, jo bahçen, e qishtu, kom edhe t’motrës këtu. Verës me do lule me do sene, po edhe dimnit ato kanë punë pak, me i hekë, me i pastru, e me i rregullu, me qito punë mirrna. Edhe kështu po m’kalon koha ma s’mirti, kur t’punojsh… edhe dal heci bukur shumë, s’paku në ditje nji orë e gjysë, dy, pjesë e ndaj që eci.
Prej këtuhit në Breg të Diellit shpesh shkoj edhe n’kamë, e marr nipin, se ma qef kom me autobus me u kthy. Ose edhe nji rast, po m’thotë, tha, “A shkojna krejt n’kam?” Thashë shkojna veç mos po lodhëm?” Tha, “Jo, veç mos po këputesh ti” (qeshë). Ai hajni i vogël.
Aurela Kadriu: Kili a?
Xhemajl Petrovci: Po. E qeshtu.
Aurela Kadriu: Shumë faleminderit, axha Xhemë!
Xhemajl Petrovci: S’ka përse!