Pjesa e Parë
Marijana Toma: Mirë për fillim nëse mundeni të na prezantoheni, të na i tregoni të dhënat bazike të biografisë juaj, ku je i lindur, emri, mbiemri dhe të fillojmë bisedën?
Stefan Surlic: Mirëdita, unë quhem Stefan Surlic, jam i lindur në Prishtinë, me 30 janar, 1989. Tani jam doktorant në Fakultetin e Shkencave Politike dhe asistent në lëndën Politikë Krahasuese.
Marijana Toma: Stefan, a mund të më tregoni diçka për fëmijërinë tuaj, lidhur me familjen tuaj, prindërit, për Prishtinën për kohën kur ti ke jetuar atje?
Stefan Surlic: Ishte atëherë një periudhë shumë interesante, të rritem përgjatë viteve të ‘90-ta dhe për dallim nga të gjitha ato tregime të zeza dhe të gjitha atyre që kanë ndodhur përgjatë të ‘90-tave, unë fëmijërinë time kryesisht e kam me kujtime të bukura dhe vet rrita ime në Prishtinë, vërtetë për mua ishte shumë specifike. Unë rrjedh nga një familje intelektuale, që do të thotë, nëna ime është juriste e diplomuar, babai im është inxhinier i makinerisë. Andaj, ai qytet, Prishtina është diçka për mu, ka përmasa të ideales për funksionimin e një familje katër anëtarëshe, unë kam motrën që është më e madhe dhe shikuar nga një aspekt nuk është një qytet i vogël për ta quajtur provincë, por prapë shikuar nga ana tjetër përfaqësonte në atë kohë një kryeqytet të Krahinës Autonome. I ka pasë disa kapacitete infrastrukturore që të mundësonin krijimin e vetëvetes dhe fëmijëve tu dhe nuk e di, bash shpesh bisedoj me prindërit e mi sikur mos të kishte qenë lufta, sikur mos të ishin ato mosmarrëveshje, a do kishim jetuar edhe më tutje në Prishtinë, dhe a do të kisha studijuar unë në Beograd apo Novi Sad si prindërit e mi apo unë do të vendosja që të qëndroj atje, por…
Ajo që ndoshta do të ishte interesante që të më dëgjoj dikush përgjatë viteve të ‘90-ta, kemi qenë të vetëdijshëm se diçka nuk është në rregull dhe unë si fëmijë e kam vënë re, por shumë mirë më kujtohet sa herë që kemi ardhur në Beograd për pushime verore apo dimërore, sepse këtu e kemi pjesën dërmuese të familjës së ngushtë dhe të gjerë dhe jashtë vendit e tjera, më kujtohen reagimet e njerëzve, ata shumë negativisht e kanë parë atë që ndodhte në Kosovë se sa ne që kemi jetuar atje ‘poshtë’[1]. Pasi që jeta e përditshme i ka përfshi edhe anët e këqija edhe të mira. Kryesisht, mediat bartin vetëm atë më të keqen, atë më të zezën, atë që po ndodhë në Kosovë. Prishtina ishte qyteti i cili ka pasë një popullsi substanciale serbe dhe natyrisht pjesa dërmuese ishte e përfaqësuar nga popullsia shqiptare dhe unë që nga fëmijëria ime e kujtoj si një bashkësi shumë-kulturore, sepse së pari në ndërtesën në të cilën kemi banuar me të vërtetë dominonte popullsia shqiptare, familje shqiptare dhe disa banesa ku kanë jetuar familje serbe. Kështu që, unë shoqërohesha në oborr me… nuk ka pasë ndonjëfarë dallimi në mes të fëmijëve serb dhe shqiptar. Natyrisht, gjuha paraqitej si pengesë, por ekzistojnë shumë lojëra ku gjuha as që nevojitet (e pakupt.) direkt nuk komunikonim, nuk ishte e nevojshme. Kështu që, unë atë farë lloj periudhe prej tri vjetësh deri në gjashtë apo shtatë e kujtoj si periudhë pozitive.
Tek më vonë si politikolog, si një njeri që ligjëron marrëdhëniet serbo-shqiptare, ajo çfarë ndodhi në Kosovë, po e hulumtoj dimensionin politiko-shoqëror të të gjithave që ndodhen përgjatë viteve të ‘90-ta dhe po i lexoj një numër të madh të hulumtuesve të cilët flasin për shoqërinë e ndarë, bie fjala një aparteid të bashkësisë shqiptare, si ata nuk kishin të drejtë të shkollohen, si ata janë përjashtuar nga puna e të tjera. Ne në anën tjetër, ne, njerëzit që kemi jetuar atje shohim një tjetër dimension dhe mendoj që nuk ka qenë ashtu bash bardh e zi. E vërtetë që me ardhjen e Milosheviqit vjen deri te një numër i madh i ndryshimeve të situatës politike, për atë se autonomia në masë të madhe u zvogëlua, por edhe këtë serbët e kanë konsideruar si… sipas atij tregimit nga fëmijëria ime e tjera, se nuk është një situatë normale që Serbia si Republikë në Jugosllavi e cila i ka dy krahina autonome dhe ato dy krahina autonome mund të votojnë në kuvend për diçka që i takon Serbisë qëndrore se deputetët nga kjo Serbi qëndrore mund të pyeten se çka po ndodhë në Vojvodinë dhe në Kosovë. Këtë kushdo që e shikon, kjo vërtete ishte një situatë e çuditshme.
Por kjo e ka marrë një reagim i cili ishte i pritur, që do të thotë, kur mundësoni një shkallë të autonomisë, atëherë është shumë e vështirë kur merren të gjitha të drejtat e mundshme dhe natyrisht që ka ardhur deri te një lloj rebelimi i përfaqësuesve shqiptarë. E unë këtë si fëmijë, tani do kthehem, e kam përjetuar përmes disa pamjeve të prindërve të fëmijëve me të cilët jam shoqëruar, “Ai është Serb, ruaju!” E të tjera. Pastaj, dhe përsëri shikuar nga ana tjetër unë kam hasur në njerëz shumë pozitiv të cilët fare nuk e kanë parë dallimin as në anën e shqiptarëve as në anën e serbëve, kështu që nuk është krejt bardhë e zi, po.
Marijana Toma: Na thuaj, ju në cilën pjesë të Prishtinës jeni rritur?
Stefan Surlic: Ajo pjesë është shumë e madhe, quhet Dardania, që do të thotë unë kam qenë afër qendrës tregtare “Kurrizi”, edhepse unë nga njëra anë në fillim të fëmijërisë jam rritur, pastaj ne jemi transferuar në një pjesë tjetër, e cila ka qenë afër ndërtesë së Elektro ekonomisë apo si quhej në popull “Lepa Brena”, dhe sot e kësaj dite ashtu e quajnë. Kjo pjesë është tani afër katedrales katolike të cilën e kanë ndërtuar, ajo i kushtohet Nënë Terezës.
Marijana Toma: A është kjo qendra e Prishtinës?
Stefan Surlic: Po.
Marijana Toma: E në cilën shkollë ke qenë?
Stefan Surlic: Shkolla ime tani quhet “Dardania”, ajo është afër Ngrohtorës në Prishtinë dhe afër qendrës tregtare “Kurrizi”, me herët quhej ndryshe, së pari “Lenini” e më vonë “Miloš Crnjanski”, do të thotë, kur u regjistrova unë në shkollë, në atë kohë u ndërrua emri, që do të thotë më nuk ishte “Lenini” por shkolla quhej “Miloš Crnjanski”.
Marijana Toma: A të kujton diçka ajo shkollë, a ke qenë në shkollë aty ku ka pasë paralele të përziera apo në atë kohë fëmijët mësonin në dy gjuhë?
Stefan Surlic: Jo, atëherë veç ishte, ajo të cilën e kujtoj në të vërtetë, shkolla ishte e ndarë, ashtu saktësisht dihej pjesa e serbëve dhe e shqiptarëve, edhe hyrjet kanë qenë të ndryshme. Ja kështu ishte deri në fillim të luftës. Ne e kemi pasë një oborr qendror në të vërtet, në oborr dhe nuk do e harroj një kohë të gjatë një imazh, vërtetë në fillim të vitit ‘99, kur nuk dihej akoma nëse do vijë deri te bombardimi apo jo dhe aty ishte një atmosferë e tensionuar që edhe ne fëmijët e kemi vërejtur sepse vërtet ka qenë….Misioni i OSBE-së, marrëveshjet dhe të gjitha me radhë, çka do të ndodhë, sulmet e shpeshta të UÇK-së në të gjitha pjesët e Kosovës, Prishtina kishte mbetur si një pjesë gati e ndarë në mes, ishte vetëm ajo. Ne e kemi pa, më kujtohet si fëmijë me prindër të mi në lajme, ditari, “Hyri UÇK-ja në Rahovec”, vend i cili ishte krejt disa dhjetëra kilometra larg Prishtinës.
Do të thotë, një situatë ashtu e cila nuk i përket normales, shumë shpesh bombardohej, sulmet në Prishtinë dhe kjo ndodhi në përdhesë të ndërtesës tonë. Dhe kthehem te ky imazh nga shkolla, ndodhi dikur në shkurt të vitit ‘99, ne mund ta shihnim njëri tjetrin nga dritaret, ne në njërën anë, ata në anën tjetër dhe e di që të gjithë ne fëmijët i kemi mbajtur tre gishta naltë ndërsa ata dy gishta. Dhe vetëm jemi shikuar, ka qenë [imazh] i palëvizshëm, askund nuk kishte ndonjë kërcenim, asnjigjë, një heshtje, dhe ai përjetim përmes atyre xhamave. Dhe ky është një imazh që do të mbetet me mua përgjithmonë, pra ajo heshtje, pa asnjë reagim emocional, vetëm gishtat e ngritur dhe një vijë ndarëse e cila atëherë më është dukur, dhe me kohë po duket e pakapërcyeshme dhe e cila është bartur edhe tek më të rinjtë.
Marijana Toma: Po ti sa vjeçar ishe atëherë?
Stefan Surlic: Në vitin ‘99, unë i kisha dhjetë vjet, saktësisht më kujtohet, po. Më kujtohet, kjo mua shumë më ka penguar dhe sot e kësaj dite kur shkoj në Prishtinë dhe bisedoj se pse ata e kanë pasë sistemin paralel të edukimit, ku ishin nëpër disa shkolla të improvizuara, në shtëpia, në podrume kanë mësuar. Nuk e kundërshtoj këtë sepse kështu ishte, por prapë duhet pasur parasysh që një pjesë e madhe e popullsisë së Kosovës ishte në pjesët rurale, kështu që edhe më herët shkollat ishin nëpër shtëpia e tjera, në shtëpia kulture.
Më kujtohet përgjatë gjithë kësaj periudhe, duke e llogaritur edhe vitin ‘99, se shkolla ka qenë e ndarë qartë, se fëmijët do të thotë të nacionalitetit serb dhe shqiptarë kanë shkuar në institucione zyrtare, do të thotë nuk kishte asnjë lloj improvizimi, dhe madje deri ‘98, pasi që drejtori dhe drejtoria nuk kishin organizuar të kemi furrë përgjatë kohës së pushimit të gjatë, ne kemi shkuar në anën e shqiptarëve sepse ata i kishin furrat e përparuara dhe ne kemi shkuar aty…
Neve na lejohej, ka qenë një derë përmes të cilës ke pasë mundësi të kalosh lirisht, dhe atje në furrë kemi blerë ndonjë gjë sa për pushim të gjatë, do të thotë në furrat e shqiptarëve dhe nuk kishte kurrfarë problemi. Do të thotë aty ishin fëmijët e serbëve dhe të shqiptarëve, njësojë. Deri ‘99, kur erdhi deri te përleshja fizike e të rriturve, klasa e shtatë dhe e tetë. Shqiptarët dhe serbët takoheshin te dera, janë marrë vesh se do ketë probleme, rrahje, në atë rast drejtorët e të dy anëve të shkollës vendosën për ta mbyllur derën dhe fëmijët të mos kenë më kontakt.
Marijana Toma: Në të vërtetë, kur ti i kujton vitet e para të shkollës tënde, në princip, fëmijët nuk vinin në kontakt me njëri tjetrin, mendoj përveç në atë rast, eventualisht në shtëpi, në ndonjë oborr të përbashkët, ndërtesë etj.?
Stefan Surlic: Po, ndonjë lloj kontakti direkt nuk kemi pasë, po themi, ishte pengesë e madhe gjuha dhe jo vetëm ajo. Kur i shikon njeriu disa popuj shumë të zhvilluar të Evropës, të cilët jetojnë njëri pranë tjetrit, të cilët kanë edhe monarki të përbashkët e tjera, dhe kërkojnë disa të drejta të veta të posaçme. Në Ballkan ka kaq shumë dallime, domethënë serbët dhe shqiptarët dy botëra të ndryshme, në pikëpamje religjioni, etnije dhe në pikëpamje kulturore, dhe prapë se prapë ka shumë shembuj pozitiv të miqësisë së ndërsjellë dhe martesa të përziera dhe mjaft pak flitet për këtë. Po i bie se serbët dhe shqiptarët absolutisht nuk kanë pasë kurrfarë komunikimi, sikur të kishin qenë gjithmonë në luftë, të përçarë, dhe që këtu asnjë tregim pozitiv nuk ka në marrëdhëniet ndëretnike.
Marijana Toma: A të kujtohen ndoshta ato tregime pozitive, a din ti diçka nga vetë rrethi i yt apo?
Stefan Surlic: Më kujtohen, natyrisht. Nga vet shembulli i familjes sime. Domethënë, babai im pas punës së tij në firmë shoqërore e hapi një firmë private, ajo ka qenë e vetmja firmë shumëkombëshe, që do të thotë kanë punuar serbët dhe shqiptarët, dhe atëherë shumë njerëz i thoshin babait tim, “Pse, pse?” e kështu me radhë, por mu më kujtohet ai reagimi i tij, sikur, “Mua më duhen punëtorë të mirë, kërkoj mjeshtër të mirë, nëse dikush është më i miri në punën e tij, absolutisht në asnjë moment nuk më intereson a është serb apo shqiptar”. Por këto kanë qenë shembuj të rrallë që dikush të jetë i gatshëm për të organizuar diçka të tillë, por unë e kujtoj, me babën tim kam shkuar shpesh në teren, se si ata tepër mirë kanë bashkëpunuar, punonin punët e përbashkëta, bile më shumë kishin probleme në mes veti serbët, dhe shqiptarët në mes veti, se sa që kishin në mes nacionaliteteve të ndryshme. Shembuj pozitiv gjithashtu gjej në atë se gjatë ditës në banesën tonë janë mbledhur gjithmonë elita e serbëve dhe shqiptarëve dhe njerëzit kanë shikuar prapë se prapë më racionalisht atë deti të pakuptimtë në të cilin ndodheshin dhe kjo situatë nuk i shkonte për shtati as njërës e as tjetrës palë.
Marijana Toma: Çka bënin prindërit tu?
Stefan Surlic: Nëna ime ka punuar në Këshillin Ekzekutiv, ajo ishte anëtare e Këshillit Ekzekutiv në Krahinën Autonome, ndërsa baba ka punuar në disa vende të punës, vendi i fundit i punës përpara se të kalonte në firmën private “Robotika”, punonte në fabrikën e amortizuesve, e cila gjendej mes Prishtinës dhe Fushë Kosovës. Mendoj është e njohur, fabrika amortizuesve, në kohën e ish-Jugosllavisë, mendoj se kanë punuar amortizime për “Pezhonë” [Peugeot] e të tjera, po, po, atë. Edhe sot dikush thotë, “Aha! E di, aty afër Prishtinës ka qenë ajo fabrika e madhe, e cila i ka punësuar disa mija njerëz.”
Marijana Toma: A janë prindërit me origjinë nga Kosova, a janë ata të lindur në Kosovë apo janë të ardhur?
Stefan Surlic: Jo. Jo, është një situatë mjaft specifike. Në të vërtetë prindërit e mi janë kolonist nga Lika, të ardhur në Kosovë, ndërsa nëna ime rrjedh nga një martesë e përzier, gjyshja ime ka qenë Austriake, ndërsa gjyshi ishte Beogradas. E këtu është tregimi i gjatë, do të na duhej edhe një orë apo dy për ta shpjeguar se si ishte…
Marijana Toma: A mundeni në pika të shkurta?
Stefan Surlić: Shkurt, po, gjyshi im ka qenë në luftë dhe e kanë zënë rob lufte në Gjermani pas Luftës së Dytë Botërore. Prindërit e mi janë gjeneratë mjaft e vjetër, pra të viteve ‘46 dhe ‘50, njerëzit e tyre domethënë, gjyshja dhe gjyshi kanë qenë diku të viteve ‘14, ‘17 deri ‘26, ‘27-tës të shekullit XX, kështu që ata e mbajnë në mend shumë mirë Luftën e Dytë Botërore dhe aty gjyshi im e ka njohur gjyshen time Austriake në Salzburg, ndaj aty është ndalë për të jetuar.
Pastaj, ata ishin një familje pro-monarkiste, familje e vjetër beogradase kanë jetuar në Dedinje të gjithë. Një vëlla ka qenë komunist, mirëpo, më pas çfarë ndodhi në vitin ‘45, ai vëlla nuk ka dashtë të marrë pjesë në ato ngjarjet që ndodhnin këtu në Beograd, edhepse ka qenë komunist i përbetuar i Luftës së Dyte Botërore, pastaj si një dënim partiak, mbase e caktojnë si komisar në Prishtinë. Dhe kështu, diku rreth viteve të ‘50-ta, para vdekjes ka kërkuar që ta shoh edhe një herë vëllaun dhe pastaj sipas nënës, do të thotë, gjyshi im me gjyshen Austriake erdhën nga Salzburgu në Beograd. Që nga ajo kohë e ka marrë një këshillë që të mos jetoj në Beograd, sepse UDB-a[2] e kishte përcjellur deri në kufi, dhe ka pasur të vijë edhe deri te likuidimi i tij e tjera, tjera. Megjithatë, duke ju falënderuar këtij vëllait të dytë shpëtoi dhe mori këshillën që të shkoj të jetojë në Prishtinë, aty ku ishte edhe vëllai i tij. Vëllai i tij pas një kohe të shkurtër vdes, ndërsa ata kanë ngel atje dhe kështu.
Kështu, i kujtoj vetëm tregimet e gjyshes sime Austriake që thoshte, e pyeta unë, “Si ishte gjatë viteve ‘50-ta, ‘60-ta, ti nga një vend si Salzburgu, i cili është aq i bukur të vijsh në Prishtinë?” Ajo tha se struktura e popullsisë u ndërrua dukshëm, dhe se në të vërtetë Prishtina ishte një kasaba turke, në të vërtetë më së shumti ka pasë turq dhe familjet e vjetra të bejlerëve të cilat më vonë sipas një lloj programi në të ‘60-tat në masë të madhe kanë shkuar në Turqi dhe mbeten një numër i vogël i banorëve serb, shqiptar. Ka dalë në një fustan të jashtëzakonshëm në rrugët e Prishtinës dhe shkon deri në treg dhe në atë kohë kur të gjitha gratë ishin të veshura në dimia, me shamia dhe se ajo dukej në mes tyre shumë e çuditshme prandaj ata filluan ta preknin dhe sikur mos të ishte policia e qytetit dhe ta shpëtonte, thoshte, “Unë vërtete kam qenë e çuditur, aty ishte vërtetë një ndeshje e civilizimeve të asaj kohe.”
Ndërsa nga ana e babait, ata janë nga Lika, kanë ardhur nga Lika në valë të shumta, që do të thotë, janë vitet ‘20-ta dhe ‘30-ta, menjëherë pas Luftës se Parë Botërore dhe atëherë vendi u nda, do të thotë sidomos atyre që kanë marrë pjesë në Luftën e Parë Botërore. Ja këtu kishte qenë njëfarë momenti i ‘tokës së shejtë’ ku të gjithë u kujtuan që ata janë nga Kosova dhe para qindra e qindra vitesh kishin ardhur nga Lika dhe tani në të vërtetë është një lloj kthimi atje nga kanë ardhur, a ishin ato në krahët e malazezeve apo të kosovareve por kështu ishte. Kryesisht ato vende, si Fushë Kosova, rrethi i Lipjanit, ka shumë fshatra dhe vende ku kanë jetuar njerëzit nga Lika, Hercegovina, Mali i zi.
Marijana Toma: Interesant. Ndërsa prindërit kanë studiuar që të dytë në Prishtinë dhe aty janë njoftuar?
Stefan Surlic: Jo. Jo, do të thotë, nëna ime ka studiuar në Beograd dhe Prishtinë, ndërsa babai ka studiuar në Novi Sad. Kështu që, edhe një herë janë përcaktuar për t’u kthyer, dhe të jetojnë në… në Prishtinë.
Marijana Toma: E çka është, a keni biseduar ndonjëherë me prindërit e tu, çka është te ata, mendoj, tani thjeshtë, unë po nisem nga një pozicion tjetër, çka ka ndikuar në ata që u kthyen pas studimeve të tyre në Beograd dhe Novi Sad, dhe vendosën të kthehen në Prishtinë?
Stefan Surlic: Mendoj se vendimtar ishte ai momenti familjar, sepse prindërit tani më i kishin këtu ‘poshtë’, dhe domethënë, dhe mendoj se sa i përket babait ka pasë ai mundësi të mëdha për punësim sepse ai në të vërtetë filloi punën, edhe pse ai ishte gjeneratë e ‘46, tani nuk e di saktësisht me faktografi që t’u tregoj, por viteve të ‘60-ta, por ai ishte njeri që përfundoi shkollën e mesme teknike, filloi të punonte në fabrikë si bursist i fabrikës shkoi për të studiuar për Makineri. Kështu që, ai në njëfarë mënyre ishte i obliguar që të kthehej, më pas edhe ka ndërruar vende të punës për sa e di unë, mirëpo ai gjithnjë ka qenë i përcaktuar për të jetuar në Kosovë.
Nëna e ime në të vërtetë gjithmonë ka qenë kundër dhe gjithnjë i ka përsëritur fjalët e babait të saj se nga ai qytet dhe nga Kosova duhet ikur me mija kilometra sepse atje nuk ka jetë normale dhe se atje gjithmonë do të ketë luftëra dhe mospajtime dhe kështu ajo fliste gjatë gjithë kohës në fëmijërinë time, më kujtohen ato fjalë të saja dhe babai i thoshte që…. Mirëpo, vetëm gjyshja Austriake për shembull ishte në anën tjetër, sa herë që nëna ime theksonte këtë dëshirë, “Hajde të shkojmë në Beograd, hajde në Novi Sad,” hajde gjatë gjithë viteve ‘90-ta, “se këtu nuk ka jetë”. Aty gjithmonë gjyshja ime ka thëne, “Unë një herë jam shpërngulur dhe mua mos m’i luani këta eshtra të vjetër” (…) “si të shpërngulem nga Prishtina.” Kështu që…
Marijana Toma: Dhe çfarë të kujton ajo periudhë, do të thotë kjo kur thua të ‘90-tat, dhe ajo kur nëna e juaj i kujton fjalët e gjyshit, a ishte, nuk e di, e di që në një moment në vitet ‘95 kur erdhën një grup i njerëzve të cilët kishin ikur nga Oluja[3] dhe erdhën, erdhën në Kosovë, a kanë pasur jehonë mospajtimet e jugut, të cilat mbase i kujton ti si fëmijë, edhepse ndoshta atëherë ke qenë mjaft i vogël?
Stefan Surlic: Më kujtohen. Ishte një jehonë e madhe e sidomos popullsia që vinte nga ato anë, së bashku me babën tim dhe disa familjarë në kontakt me të tjerë, dhe atë kohe nuk kishte shumë telefoni të zhvilluar ishte mesi i luftës, as internet, asnjë gjë, kështu që, më kujtohet pas akcionit Oluja, ‘95-ta, ishte çështje se kush ka mbijetuar, kush ka arritë në Serbi, dhe shumë shpejt janë organizuar. Një numër i madh i familjeve janë vendosur në Kosove, gjatë vieteve ‘90, do të thotë vitet ‘95 dhe ‘96. Babai im e formoi një lloj organizatë jo formale, që të ndihmohen ata njerëz, të punësohen, që të mbesin aty dhe të bëjnë jetë normale.
Ata ishin të vendosur në sallën e sporteve dhe më kujtohet që shkova me të dhe më duket që ishte një skenë ndër më të hidhurat, ku të gjitha familjet së bashku banonin në disa dyshekë të pazakonshëm, të shtrirë, plotësisht pa kurrfarë mjetesh, pa mjete financiare, atyre ju kishin lëshuar vetëm sallën e sporteve, e dimri afrohej. Një gjendje e pabesueshme dhe duhej që sa më parë të ju gjendej disi një akomodim normal. Eh, një kohë të gjatë disa njerëz të vjetër kanë jetuar në baraka në disa vende të improvizuara.
Pastaj shumë nga ata kanë shkuar, ishin disa programe të shpërnguljes për në SHBA dhe Australi dhe ata njerëz edhe sot lajmërohen, i lajmërohen babës tim e kështu…. Më kujtohet që një grua erdh dhe i tha babës tim, sikur, “Më falni, unë nuk kam për buke, a keni mundësi të më ndihmoni të më jepni diçka?” Më duket ishin nja 50 dinarë, e di në foto ai Milosh Obrenoviqi i kaltër, s’e di a ishte 50-she apo diçka e ngjashme, por e di që baba i nxori e ia dha, kjo ishte një banknotë dhe ajo e falënderoi deri, deri, deri në qiell, kjo është…. Më kujtohet kjo si fëmije i kam këto imazhe dhe skena, tani mbase tingëllojnë si banale dhe baba e solli një shishe të rakisë e kishte një dozë depresioni nga kjo skenë edhe disa kilogram suxhuk dhe kur hyri në atë sallë u tha, “Ku jeni njerëz, si jeni?” Kur e panë ata përnjëherë u afruan, e rrethuan, të gjithë donin ta merrnin nga një gotë dhe një copë suxhuk, e kishin një lloj djathi edhe suxhuku dhe për një çast u kthye një atmosferë pozitive sepse edhe ata e hetuan se nuk janë të lënë pas dore.
Por ekzistonte një lloj rezistence nga ana e shqiptarëve, më kujtohet se te ata ishte shtjelluar një lloj, si lloj akti që përsëri do vijnë kolonistat, se ata po e sjellin një gjuhë që ata nuk e njohin, pastaj ata [refugjatët] ishin refuzuar nga shitja e mallit nga ana e shitëseve, për shembull kur ata thonin, “Kruh” [bukë] apo diçka të ngjashme, kjo ishte fjala të cilën nuk e kuptonin, çfarë do të thotë? E kështu ishte, ja këto më kujtohen. Por e di që shumë shpejt ato familje kanë ikur, apo gjetën strehim në Serbi, apo diku në rrethin e Beogradit, ata të cilët ishin të organizuar apo në ato programe, shumica e tyre janë në Australi, Amerikë edhe sot.
Marijana Toma: Na thuaj tani, ti ke shkuar në shkollë ‘86-tën, ‘96-tën apo jo?
Stefan Surlic: ‘96.
Marijana Toma: ‘96-tën?
Stefan Surlic: Në të vërtetë më herët, ‘95. Unë fillova të shkoj në shkollë kur i kisha vetëm gjashtë vjet.
Marijana Toma: Dhe ti në fakt, kur filloi lufta në Kosovë, në cilën klasë ishe?
Stefan Surlic: Po mirë, kur filluan konfliktet, më intensive ishin gjatë ‘97-tës. Mua më kujtohet ajo frika ime që duheshim të ikim jashtë Prishtinës, madje edhe sikur do të ishte fjala për ndonjë vikend apo të ishte fjala për shtëpinë e fshatit të cilën e kemi pasë, e cila gjendet në rrethin e Lipjanit dhe gjithnjë e kam pyetur babën, “A kanë mbërri terroristët?” Në kuptimin se, a jemi ne të sigurtë. Baba më thoshte, “Mos u brengos bir, ka edhe polici, ushtria po e ruan rendin, nuk do të ndodhë asnjigjë.” “Si nuk do të ndodhë asnjigjë, shiko neve po na lajmërojnë kështu, lajmërojnë ashtu?” Pastaj tregimet e atyre njerëzve që ishin si rezervistë të rijnë të cilët kishin qenë në Koshare dhe në përgjithësi rreth kufirit të Drenicës.
Pastaj, një herë baba ishte i detyruar që të shkojë në Pejë, poashtu jemi frikësuar shumë për të deri në orët e vona të natës, sepse rrugët ishin të bllokuara plotësisht. Njësitë e UÇK-së nxjerrnin njerëz nga vetura, i vranin dhe më kujtohet një dhe shumë raste tjera kështu, kur mendoj babi vinte në shtëpi apo nëna dhe tregonte, “A e dini se kënd e kanë vra, a e dini?” Dhe kështu dikush ashtu dikush kryesisht…. Njeriu është një krijesë e çuditshme, i pranon disa gjëra si normale e adapton vetën shumë shpejt edhe në situata jo normale. Tash kur i tregoj dikujt më thonë, “Kur keni ndëgju se dikush është vra, pse nuk u paketojshit dhe aq?” Jo, atëherë vetë fakti se ne jetonim aty ndikonte, e shoh edhe tani kur i përcjell disa ngjarje në botë, pyetem se si mund të jetojnë këta njerëz, nuk e di në Siri, në Palestinë, edhe pse çdo ditë e kanë ndonjë sulm me bomba, kanë shumë të krisura, thjeshtë njëherë njeriu e pranon këtë si dukuri normale të jetës ndaj nuk e refuzon deri në fund derisa sa të ballafaqohet me më të keqin moment dhe nuk ndërmerr as edhe një hap.
Deri në çastet e fundit, prindërit e mi kanë qenë të bindur se nuk do ketë asnjigjë nga bombardimet, se askush në Evropë e as në Amerikë nuk do të kujtohet që të bombardoj në këtë mënyrë një shtet të tërë dhe të shkaktoj aq shumë viktima, dhe prapë Milosheviqin e rrëzoi vetë popullin i vet dhe jo bombardimet e NATO-s, muaj më vonë. Mirë, unë tani po e fus një moment nga politika, por vërtet më kujtohet një moment i 24 marsit [1999] dhe ajo natë, ne nuk kemi pasë asnjë rezerve në shtëpi, rryma u ndal, më pas u ndal edhe uji, kur u dëgjuan eksplodimet. Atëherë, meqë nëna ime i flet shumë mirë disa gjuhë të huaja, sidomos në RTL, gjermanisht dhe kanale tjera, në gjermanisht kur i ka përcjell, aty lajmëruan se janë nisur nga Aviana [Itali] avionët e trupave të NATO-s, trupat nga Shqipëria dhe Maqedonia po nisen për në Kosovë dhe se kursesi nuk ishte i përjashtuar opsioni i ofanzivës tokësore. Eh më në fund prindërit e mi e kuptuan se aty është fundi, dhe atyre u nevojiten vetëm disa orë që të mbërrijnë nga rrethi i Kumanovës, Tetovës dhe t’i shohim në Prishtinë dhe aty të fillojë lufta e përgjithshme dhe askush mos të nxjerrë kokën e vet shëndosh. Baba im tha, “Me më pas thanë dikush në atë moment, atë natë, pasi isha plotësisht i papërgatitur, të më ofrojë dhe të më thotë, krejt çka keni nga pasuria, nga më të vlefshmet, krejt çka keni të m’i jepni mua, ndërsa ne ua dërgojmë fëmijët në një vend të sigurt, do të mbërrijnë në Beograd, unë do ta kisha nënshkruar dhe do të ju kisha thënë shkoni.” Sepse kjo në të vërtetë në një moment, në atë erupcion paniku dhe frike se vetëm më të këqijat mund t’i presim në orët në vijim.
Por të kthehem më herët, kjo periudhë e ‘90-tave, po them ndihej ajo lloj atmosfere, por gjithmonë ka pasë disa shembuj pozitiv. Mirëpo, unë i kujtoj ato masa në protesta dhe vetëm ‘97-’98 nuk ishim shumë të sigurt që të kthehemi nga shkolla vetëm deri në shtëpi, dhe gjithmonë ose na mblidhte mësuesja ose vinin prindërit në formë të organizuar për t’i përcjellur fëmijët, sidomos nëse udhëtojnë në këmbë. Madje edhe grupe të ndryshme fëmijësh e pritshin njëri-tjetrin, serb dhe shqiptarë, sakt dihej se kush kthehej nga shkolla dhe tani mundet dikush të ndërhyj, prandaj gjithmonë kemi qenë në njëfarë gjendje gadishmërie, që ndonjë rrahje mes fëmijëve mund të ndodhë, por prapë se prapë flitej se si politika reflekton në të gjitha anëtarët e shoqërisë, duke i përfshirë edhe fëmijët.
Tjetra që njëkohësisht ishte e çuditshme dhe tani mund të tingëllojë raciste dhe shoviniste, por në ditët e sotshme nëse e pyet ndonjë serb apo shqiptar, ata do të tregojnë se i njohin sipas fytyrës se kush është serb e kush është shqiptar. E vërtet, kjo ka ndodhur, unë e kujtoj shokun tim i cili ka jetuar në një skaj dhe i cili ka qenë bash ashtu plotësisht si shqiptar, etnikisht, ai me luti mua që ta përcjelli, të shkojmë së bashku, sepse do ta njohin që nuk është Serb. Sipas fizionomisë, edhe sot nuk e di por serbët dhe shqiptarët të dy palët e kanë njohur njeri tjetrin. Pa, pa ndonjë fjalë. E kjo ishte situata para luftës pastaj paraqitej ajo frika se do na njohin që jemi, që jemi serb. Apo po, më kujtohet se si disa prej shokëve të mi të cilët shihnin disa njerëz të cilët ishin shqiptarë dhe donin që t’ua hedhnin, tamam e kanë pasur të kjartë që ata janë shqiptarë, hajde sikur ne po ua hedhim ndonjë, por…
Marijana Toma: Këto në të vërtetë, do të thotë se në mbarë shoqërinë, madje edhe fëmijët duket se kanë marrë pjesë, jo në përleshje fizike, por është reflektuar në ta.
Stefan Surlic: Po, po.
Marijana Toma: E më thuaj tani, kur ti e fillove tregimin, e the se ishe me prindërit kur filluan bombardimet? Ju gjatë gjithë kohës ishit në Prishtinë deri sa kishte bombardime, apo?
Stefan Surlic: Jo. Do të thotë, të nesërmen nëna ime, meqë punonte në Këshillin Ekzekutiv erdhi dhe tha, “E kuptova se ushtria po vjen kah Mitrovica dhe ajo rrugë është e lirë.” Edhe më tutje ishte opsioni i intervenimit tokësor, pastaj ndodhi që baba im, pasi që ishte i lindur të ‘46-tave dhe se nuk kishte qenë fare i detyruar të shkoj në ushtri, ai ishte i ashtuquajtur trećepozivac[4] siç quhej atëherë, madje edhe në dekadën e pestë dhe të gjashtë të jetës së tij, ky të dalë nga, gjegjësisht që ne të dalim së paku deri në Mitrovicë të Kosovës dhe ta lëshojmë Kosovën, sepse ishte vendosur që të mos rrijmë në Kosovë sepse do të pëlcas lufta e përgjithshme, ndërsa nëna e cila punonte në institucione shtetërore ajo tha, “Unë do të qëndroj këtu, pasi që unë i flas gjuhët.” Tjetra, nëna ime i ka pasë edhe nofka si “Pravda”, [Drejtësi] meqë ajo punonte në sektorin e drejtësisë dhe sipas nenës së saj austriane, “Nemica”, “Švabica”, [Gjermanja] e çka jo tjetër. Ajo ka mendu se si e tillë nuk do te jetë e ngacmuar e dëmtuar as nga fqinjtë shqiptarë, ndërsa me të huajt mundet të flas gjuhën gjermane, frënge dhe angleze, kështu thoshte ajo, “Unë do të qëndroj këtu për ta ruajtur pasurinë”, sepse e gjithë çfarë kishim ishte banesa, dhe ato që i kishim ishin në banesë, kjo është kjo.
Kështu që, ne me gjësendet elementare ikëm nga Kosova, me disa valixhe të vogla, torba, si më kujtohet e kam pasë një atllas gjeografik, në atë kohë kisha dëshirë shumë për të shikuar atllasin e gjeografisë prandaj e mora me vete edhe motra disa libra dhe këto, në të vërtete me këto gjëra ne e lëshuam Kosovën dhe nuk kemi ardhur deri te ajo vizita jo formale, unë mendoj se ishte viti i 2004. Viti i pestë.
Marijana Toma: Eh, a mundesh tani të më tregosh diçka për atë ikjen tuaj, si dukej, thjeshtë kur shikon këtë nga perspektiva e fëmijës, si dukej ai rrugëtim, ajo ushtria?
Stefan Surlic: Ajo ishte njëra nga skenat më skandaloze prej atyre që unë i mbajë në mend, e pahijshme edhe në ditën e sotme, babai i im tha, “U plaka për pesë vjet gjatë këtij udhëtimi nga Prishtina deri në Mitrovicë të Kosovës.” Sepse nuk kishte, ushtria kishte kaluar, asnjë veturë nuk ishte në këtë rrugë, në asnjërin drejtim. Fshatrat shqiptare e serbe, plotësisht të zbrazura, dyert krejtësisht të hapura, domethënë, sikur të ishte një kamerë të xhironte, krejtësisht si në filmat më të tmerrshëm kur ndodhë diçka katastrofike dhe askund nuk mbetë një frymë e gjallë.
Pra, ai hap i tërë deri në Mitrovicë, absolutisht ka qenë i shkretë e i zbrazët, meqë ne e kishim një veturë të vjetër gjysmake, baba vetëm kishte frikë mos po ndodhë diçka dhe po na lenë në këtë shëmti, ai i vetëm me dy fëmijë adoleshentë edhe kjo ishte kështu. Tek kur kemi mbërri, do të thotë kur e kaluam pjesën jugore të Mitrovicës dhe fabrikat, baba tha, “Mirë është, ne kemi mbërri.” Eh pastaj ishte më lehtë, nga Mitrovica në Rashkë, dhe aty ne ndaluam.
Këtu është një vend i vogël, Brvenik të Rashkës, i cili pas bombardimeve, ne kemi dalë nga rrënimet, sepse gjatë bombardimeve nuk ishte sigurt që të udhëtojmë më tutje, do të thotë e lëshuam Kosovën por hajde të qëndrojmë këtu diku të shikojmë dhe tani po ashtu, si po e shohim të gjithë, elitat politike mendonin se bombardimet do të zgjatë disa ditë në tanësi, nuk do të zgjatë aq shumë. Hajde sikur do të kaloj ky bombardim, do të qetësohet, e lëshuam Kosovën ta shohim mos ndoshta do të vinte deri te konflikti, deri te konflikti direkt në terren, nëse nuk ndodhë, ne duhet të kthehemi. Mirëpo, ne ishim në Brvenik dhe në vështirësi, në të zbardhur mëngjesi me datën 6 prill, ranë bombat, përkatësisht raketa ne urën e Brvenikut, një urë e thjeshtë e cila të çonë në fshat poshtë por edhe deri te binaret, e cila në vijën ajrore prej atij moteli ishte gjithsej 20 metra, kështu ne ishim në një gjysmë rrënojë dhe ikëm nga ato dhoma dhe tani saktësisht më duket ishte ora 4:00 apo 4:30 e mëngjesit.
Këtë e kujtoj, kjo ishte një traumë shumë e madhe, sepse për një moment filluan të ndahen muret, në mes të natës u zgjuam, dhe copa të suvatimi binin mbi neve. Më kujtohet se babai na përqafoi dhe pastaj ai foli, tha, “Në atë moment unë kam mendu se nëse diçka bije dhe rrënohet mbi neve, unë së paku ju kam mbrojtur që në një mënyrë në këto vende të rrënuara të mbijetoni.” Për fat u nda muri por vetëm në dy anë, dritaret e dyert të gjitha fluturuan me shpejtësi marramendëse, ndërsa ne nuk e kemi pasë asnjë grrithje prej gjithë asaj hataje e cila ndodhi, për një çudi të mrekullueshme…. Do të thotë, pastaj kemi pa, ne kemi marrë pjesë në, kjo ishte një lloj aksioni kolektiv, si asnjëherë solidariteti në mes të serbëve gjatë bombardimeve, sepse njerëzit e Rashkës, nga të gjitha anët kanë ardhur për të ndihmuar, për të pastruar e tjera. Çdo dhomë e kishte dritaren mbi shtretër, kjo ishte e vetmja dhomë ku dritarja ishte anash shtratit, prandaj kur xhamat fluturuan, nuk ranë në shtrat por anash në tavolinë dhe kjo na ka shpëtuar.
Përndryshe, sikur të ishim në ndonjërën, nën stuhinë e atyre eksplodimeve, direkt do të…. Pastaj me miliona galera të cilët ishin nga të gjitha anët, në atë dhomë ku ishim ne e dini ato kanë qenë krejtësisht me gurë, që sikur të na godisnin neve, sigurisht do të na kishin lënë të vdekur në vend. Kjo sigurisht ishte dëshire e Zotit që ne të mbijetojmë këtë dhe të dalim nga kjo rrënojë, sepse ishte rrënuara kulmi, shkallët, dhe ne dolëm si prej një katakombe, kaluam për të ikur nga ky lloj moteli, “Markov konak” ashtu quhej. Mirë më kujtohet…
Marijana Toma: Në cilën datë ka ndodhur kjo?
Stefan Surlic: Me 6 prill. 6 prill. Janë, mendoj se ka qenë njëfarë ekipe e TV, ishte ekipi i RTS[5] për të xhiruar, ata kanë xhiruar në mbarë Serbinë, gjegjësisht nëpër Republikën Federale të Jugosllavisë atëherë kur kanë rënë bomba të… kështu…. Por më kujtohen ato gra të cilat kanë punuar në atë motel, kur erdhën duke qarë sepse ato e kishin parë nga larg që ai motel nuk është më, se aty ka ngel vetëm rrënojat, dhe e dinin se jemi vetëm ne mysafir, të vetmit në atë motel. Ato erdhën duke qarë e duke dënesur erdhën deri te rrënojat dhe kur më kanë parë mua dhe motrën, atëherë e patën një valë emocionesh, pastaj filluan të na përqafojnë me orë të tëra, e kështu ne shpëtuam.
Marijana Toma: Kjo ishte… ah, po në këtë kohë nëna ishte në Kosovë?
Stefan Surlic: Po. Eh por tani, edhe kjo ndodhi, ky rast ishte shok për njerëzit e mi sepse ata e kanë pasur numrin e atij moteli që u bombardua dhe këtu u ndërprenë të gjitha lidhjet e komunikimit, moteli u shkëput ndërsa ata përmes televizionit, gjegjësisht nëna ime dhe gjyshja të cilat kishin mbetë atje e kanë parë se u bombardua Brveniku, një vend aty afër edhe moteli, xhirimet e rrënojës tregonin se, “Akoma nuk dihet nëse ka viktima.” Dhe familjarët tonë ishin në gjendje shoku, kanë menduar se ka ndodhur ajo më e keqja. Tha nëna ime, pranë asaj që kam përjetuar dhimbje dhe shok, gjyshja e humbi veten, filloi vajin i ra të fikët, tha, “Unë edhe isha pranë këtyre mundimeve, tani duhej të merresha edhe me gjyshën.” Dhe në këtë moment nuk kanë ditur çfarë të bëjnë dhe se si të kuptojnë a jemi gjallë, nëse na ka ndodhur diçka, apo mos jemi vetëm të lënduar.
Por ne në mbrëmje mezi erdhëm deri te një numër, sepse duke ju falënderuar disa njerëzve ne arritëm në Balevc, mendoj në atë vend, aty një njeri na e dha mundësinë për të thirrur nga ai vend, e mora lidhjen, unë i pari jam lajmëruar, më kujtohet ai zëri i nënës, “Ku jeni, a jeni gjallë, çka ka, si është gjen…” i thashë, “Na shpëtuam, gjithçka është në rregull”. Pastaj ato erdhën me autobus me na pa e me u bind se me neve është çdo gjë në rregull, kanë menduar se mos po fshehim dhe po heshtim, ose mos i ka ndodhë diçka babës, dhe prapë vendosën që të kthehen, thanë… Edhe baba im mendonte se më mirë që të kthehemi në Prishtinë, sepse po bombardohej e gjithë Serbia, krejt një lloj a ishim në Prishtinë apo në ndonjë qytet tjetër, edhepse në Prishtinë në masë më të madhe kanë hedhur bomba dhe raketa. Pastaj nëna ime e luti babën që ne të shkojmë për Mal të Zi, sepse atje kishte më pak. Ne e kishim banesën atje në Tivat, dhe të shkojmë atje.
Mirëpo e dini, po e përsëris, a e dini ku ishte arsyeja pse ne nuk vazhduam nga andej nga Rashka, ishte se ne mendonin se do të kthehemi, gjatë kohës së bombardimeve çdo urë, çdo tunel, çdo rrugë mund të jetë nën shënjestër dhe kishte rrezik në çdo çast të mbesim në mes të rrugës dhe të vdesim prej bombardimeve të NATO-s. Edhe baba ishte shumë skeptik, në të vërtetë për shkak të urave të cilat ai i dinte në Mal të Zi dhe kishte frikë mos deri sa të mbërrinim në Tivat e që është një rrugë e gjatë, mirëpo vendosem, u nisëm dhe arritëm më në fund në Mal të Zi.
Marijana Toma: Kur keni shkuar në Mal të Zi?
Stefan Surlic: Po, ne shkuam pas të 6-tit, do të thotë ishte diku 10, 11 prilli. Pas katër pesë ditësh për fat, sepse është një urë dhe një rrugë paralele e cila është bombarduar nga NATO-ja tri herë radhazi. Dhe më kujtohet që pronari i atij moteli na luti, “Dëgjoni, depoja është plot me ushqim, pije, nuk ka nevojë asgjë të paguani, të gjitha edhe ashtu kanë për t’u dëmtuar, moteli është i zbrazët, çfarë mysafirësh, rrini, këtu e keni afër Kosovën, Prishtinën, çkado që të ndodhë”, e tjera e tjera. Pastaj baba im tha, vetëm, “Si qoftë e shkruar. Hajde mos të jetë që nuk po e dëgjoj nënën dhe gruan, po nëse ju ndodhë diçka e mandej të mbes unë fajtori.” Kështu që, ne, që për fat shkuam nga ai vend i cili pastaj është bombarduar edhe tri herë.
Marijana Toma: Dhe kështu ju në prill shkuat në Tivat dhe atje tani, (e pakupt.) këtë nuk të pyeta, motra e jote, sa vjeçare është?
Stefan Surlić: Ajo është ‘84.
Marijana Toma: Ajo qenka më e vjetër se ti?
Stefan Surlic: Po.
Marijana Toma: Ju atje e keni vazhduar shkollimin, përkatësisht u regjistruat dhe si kaluat? Ju u vendoset në banesën tuaj, nëse mundeni vetëm këtë të ma shpjegoni?
Stefan Surlic: Po, po, në të vërtetë ajo banesë nuk ka qenë e paguar deri në fund kështu që ne aty filluam të paguajmë qira, ishim me pronarin për një kohë të shkurtër, pastaj u shpërngulëm e tjera e tjera, në fund ne aty u vendosem dhe vendosem që aty të qëndrojmë. Nëna ime erdhi në Tivat pas bombardimit, pasi erdhi KFOR-i në Kosovë dhe pas tërheqjes së ushtrisë [serbe].
Marijana Toma: Ajo është kthyer në Kosovë?
Stefan Surlic: Po, ajo aty mbeti. Do të thotë nëna me gjyshën sërish u kthyen në Kosovë për ta ruajtur pronën dhe nuk e lanë, s’e lëshuan banesën, kështu që ato kanë ngelur deri në fund dhe deri te ajo faza më e ligë kur me hyrjen e KFOR-it erdhën jo vetëm një grup i madh shqiptarësh, dhe jo vetëm ata që kanë jetuar në Prishtinë, por edhe ata njerëz që nuk kanë jetuar asnjëherë në Prishtinë, të cilët filluan me leva të thyejnë dyert e të gjitha shtëpive serbe, kanë vjedhë e plaçkitë. Dhe nëna thotë për kohën që ka qëndruar, pra deri në korrik-gusht, i ka përjetuar skenat më të tmerrshme me britma konstante, pushkë në mes të natës, krisma nëpër dyer, e ajo ka qëndruar me dyer nën çelës, është mbyllur plotësisht, ormanin ja ka vu derës kryesore, nuk ka dalë asnjëherë nga dera e banesës, sikur në ato filmat i ka lidhë çarçafët për rrethoja të ballkonit kështu për të pasur mundësinë të kërcej në rast të ndonjë sulmi. Dhe…
Ajo kishte vendos të qëndroj deri në fund atje, dhe baba im e ka ftuar disa herë, “Le pronën në duar të Zotit hajt se do të krijojmë prapë në jetë, nuk e kemi për të parën herë që e fillojmë jetën prej zeros. Ti je juriste, unë inxhinier, nëse nuk e gjejmë ndonjë vend të punës ani çka, edhe nëse na shkon banesa, shëndeti, e rëndësishme është të jemi ne gjallë e me shëndet, çka na duhet nëse mbesin fëmijët pa nënë, kjo do të ishte shumë më e rëndë.” Kur e kemi dëgjuar herën e fundit në telefon as unë as motra as baba nuk ia kemi njohur zërin nënës sime, që do të thotë ajo ka qenë në një lloj stresi, agonie nga gjërat që i ka përjetuar gjatë kohës së mbyllur dhe në fund babi tekstualisht i tha, “Dil nga banesa sa më shpejt.” Pastaj ajo me njërin prej autobusëve të fundit të Serbisë që kanë dalë nga Prishtina ka ardhur së pari deri në Rashkë, pastaj prej Rashkës deri në Tivat.
Marijana Toma: Të gjitha mbetën atje a?
Stefan Surlic: Atje mbetën të gjitha. Ne i kemi thirrur disa miq, gjegjësisht nëna ime dhe disa miq familjar shqiptarë, nëse munden të hyjnë [në banesë] dhe nëse mundet diçka të ruhet. Ajo i kishte marrë me veti albumet e fotografive, diçka për të ngelur si kujtim, ndërsa të tjerat nuk ka pasë se si t’i merr me veti, e kështu ishte.
Kështu, duke ju falënderuar disa njerëzve të mirë shqiptarë na ka mbetë ajo banesë, disa gjëra i kemi marrë më vonë, disa jo, por thjeshtë në kushte lufte njeriu mendon vetëm për të shpëtuar jetën, me qenë të gjithë numër, e për të tjerat as që të shkon mendja se çfarë mbeti nga prona dhe çfarë do të kishit shfrytëzuar.
Kemi menduar, ky dimension është shumë i rëndësishëm, të shpërngulemi në Beograd dhe nëna ime ka pasur mundësi si nëpunësit e tjerë shtetëror që t’i ndahet një banesë diku në qytetet tjera të Serbisë, vendi i punës, mirëpo na u lajmruan të gjithë miqtë të cilët kishin qenë në Beograd, Novi Sad e Nish, na treguan se fëmijët e tyre kurrsesi nuk po mund të integrohen dhe adaptohen, sepse nëpër klasa po ju thonë ‘Shiptar’[6], po i gjuajnë fjalë, i trajtojnë keq, u bëjnë me hile, sikur ata janë fajtor për çdo gjë.
Për shembull, behën festat e datëlindjeve, “Të gjithë jeni të ftuar, ata ‘Shiptarët’ nga Kosova nuk janë të ftuar”, e kështu me radhë. Edhe këtë bash në shkollat e Beogradit, nuk janë ato bash mjedise të vogla, kështu që… Kjo mua më ka shtyer të mendoj dhe sot e kësaj dite që ne si popull i duam territoret, por nuk i duam edhe njerëzit, kjo dukuri është vërtetuar edhe në Kroaci, në Bosnjë dhe në Kosovë. Flasim për “tokën e shenjtë” dhe për atë se ne duhet të luftojmë deri në fund. Pastaj kur ata njerëz për shkak të një politike të tillë pësojnë dhe vijnë në këto qendra prej nga ka ardhur kjo politikë dhe është krijuar kjo politikë, eh atëherë këta njerëz janë fajtorët kryesor pse kanë ndodhur të gjitha këto, pastaj ata i kanë shitur të gjitha atje, kanë ardhur me plot të holla dhe e kanë okupuar gjithë çka ka qenë e mundur të okupohet këtu, kështu që në këtë kuptim ne jemi vërtetë një komb që gjithmonë më shumë e kemi vlerësuar territorin se sa popullin e vet, prandaj në Ballkan shumë më pak ka në krahasim me popujt të cilët kanë duruar dhe kanë më pak territore, por ata e ruajnë popullin e vet pa marrë parasysh të gjithave.
Marijana Toma: Ju pra në të vërtete… dua të kthehem në Tivat sepse i kemi edhe dhjetë minuta para pauzës dhe pastaj duhet ta ndërroj kartelën…. Më trego, deri kur ju keni jetuar në Tivat?
Stefan Surlic: Në Tivat në fund kemi vendosur të jetojmë unë dhe baba, sepse motra qëndroi pak dhe shkoi në studime, në të vërtetë ajo e ka përfunduar gjimnazin në Kotor dhe më pas shkoi në studime, kështu që…
Marijana Toma: Në Beograd?
Stefan Surlic: Po, në Beograd. Kështu që, vetëm prej zorit jemi nda si familje, nëna dhe motra shin në Beograd, nëna ka punuar, motra ka studiuar, ndërsa unë vendosa të rri këtu, më pëlqen deti (ha-ha). Kështu. Tivati ishte një mjedis shumë i mirë për t’u rritur, vend i përbërë prej shumë popujve ku janë vendosur shumë herët njerëzit nga Kroacia dhe Bosnja. Banorët e Kroacisë, malazezët, serbët një mjedis shumë i përzier për të cilën nuk jam në gjendje as një moment të them asgjë negative e as që kam përjetuar ndonjë gjë negative. Dhe e dyta, politika e qeverisë se atëhershme e Malit të Zi ishte mikpritëse ndaj të shpërngulurve, kishin organizuar edhe ndihma edhe…
Marijana Toma: Ti ke shkuar në gjimnaz në Tivat apo?
Stefan Surlic: Po, në Tivat.
Marijana Toma: Dhe si duket tani jeta jote, po e paramendoj, duke pasur parasysh që dallimi është i madh, duke pasur parasysh se si duket Prishtina, si duket Tivati, qytet bregdetar, deti?
Stefan Surlic: Po unë mendoj se në të vërtetë janë vendet në të cilat jam rritur, gjegjësisht ku unë jam lindur, ku e kam kaluar fëmijërinë dhe vendi në të cilin disi kam formuar një personalitet, pasi që u rrita fillova të mendoj të regjistrohem në shkencat politike, për t’i shpjeguar vetëvetës si ndodhi e tëra kjo dhe kush ka ndikuar që rruga e jetës sime të jetë bash kështu. Konfliktet në Kosovë, e në anën tjetër mund të them se ishte një gjendje e një politike jo stabile në mes të marrëdhënieve të rafinuara të Serbisë dhe Malit të Zi, fushata e referendumeve, dhe në të vërtete deri te shpallja e pavarësisë së Malit të Zi jetoja në Tivat dhe pastaj do të thotë në vitin 2007 e regjistrova Fakultetin e Shkencave politike në Beograd.
Po dallimi, Prishtina si një qytet i madh, mbi 150,000 banorë para luftës, Tivati një qytet i vogël në mes të 10,000 dhe 15,000 banor, por është një qytet shumë i organizuar, i cili më ka ofruar disa aktivitete shkollore dhe jashtë shkollore, jam marrë me sport dhe me aktivitete tjera shtesë, kam shkuar në shkollë të muzikës, në radio e tjera. Vërtetë një mjedis i cili mundëson që sidomos në këtë periudhë të rritjes dhe formimit të jetosh një jetë të bukur, të qetë dhe të gjitha t’i kesh afër për pesë minuta.
Por prapë ajo ndjenja e prejardhjes do të thotë shumë, unë këtë shpesh e diskutoj me njerëz, sidomos kur dëshirojnë të shkojnë diku në botën e jashtme për të jetuar. Pa marrë parasysh se këtu në Beograd shumë sende t’i ngritin nervat, çfarë janë njerëzit, çfarë janë institucionet, tollovi në qytet, gjëra të tilla ka edhe në shumë qytete të mëdha në gjithë botën, kjo është nën një, nën dy ajo ndjenja se ti dikujt i takon, sa për të mos qenë vetëm, se këtu i kam miqtë e miqve të mi, se këtu i kam edhe shokët e fëmijërisë, këtu e kemi familjen e ngushtë dhe të gjerë, këtu e ke dikë.
Megjithatë, Mali i Zi ishte vendi në të cilin unë nuk e kisha as edhe një kushëri, madje baba im edhe të dy prindërit e mi nuk kanë pasë asnjë lloj miqësie, kolegë të punës, atje plotësisht ishte një botë e re. Se unë më lehtë e kisha që të integrohem në atë botë në krahasim me babën tim i cili ka punuar së pari si inxhinier në fabrikën “Bokeljka”, pastaj si mësimdhënës në shkollë, aty ka dhëne mësim edukatë teknike, pastaj fizikë dhe matematikë, por prapë se prapë e kishte atë ndjenjën e vetmisë, sepse nuk është kjo ajo – ne atje me babën vetëm në atë vend ku nuk kishim askënd nga ata të origjinës. Edhe atë në pikëpamje të identitetit në kuptim të një forcimi të integritetit, është mjaft vështirë, ju tani posa të shkoni në një vend dhe e përjetoni këtë do ta hetoni se si jeni ju një krijesë fragjile dhe krijesë e cila nuk mundet pa bashkësi.
Marijana Toma: Në atë periudhë, unë do të isha ndalur pak këtu tani, mbase një pyetje të shkurtër, do të thotë, gjimnazi, si duket tani, do të thotë ju keni ardhur në të vërtetë në klasën e pestë, kjo më intereson si ishte ai lloj kalimi, a je ndesh ti me këto situata siç janë…?
Stefan Surlic: Jo, jo.
Marijana Toma: Atje? Atë që më kanë thënë miqtë e mi se fëmijët kanë përjetuar gjëra këtu [mendon kundër të shpërngulurve që janë në Serbi nga kjo periudhë]?
Stefan Surlic: Jo, në asnjë moment, bile e kundërta, ishin më të ndjeshëm ndaj meje në atë kuptimin se menjëherë afër meje ishte edhe drejtori edhe pedagogu. Unë kam pasur fat që ishte ky kalim, tani nuk e di se si është situata në shkollat e Serbisë, por më herët ka qenë se nga klasa e katërt krijohen klasat e reja kështu që të gjithë janë nga dy ose tre që njihen në mes veti por një numër i madh nxënësish në klasën tonë nuk janë njohur më parë. Eh, atëherë ishte e lehtë për t’u mos krijuar as edhe një kontakt.
E dyta, ka pasur mjaft fëmijë për shembull të punëtorëve sezonal, njerëz nga Serbia, themi, njerëz që jetojnë dhe njësoj flasin dialektin, dhe të cilët kanë qenë në klasa të ndryshme dhe unë e kisha plotësisht atë [dialekt], kam qenë shumë i mirëseardhur dhe plotësisht i pranuar. Madje më duket isha në klasën e pestë kur më zgjodhën kryetar klase, në fakt i paraleleve, mua më kanë zgjedhur, unë për veti nuk e njoh këtë lloj mos pranimi në shoqëri, nuk e kam përjetuar në Mal të Zi, në këtë jam shumë i sigurt kur e them se kam qenë i pranuar shumë mirë në Mal të Zi, se kam qenë mirë i trajtuar dhe bukur mirë i integruar.
Marijana Toma: Super. A e kishim bë tani një pauzë? Kaluan 54 minuta.
[1] Poshtë, është formë derogative si i referohet Kosovës.
[2]Uprava državne bezbednosti (UDB), Drejtoria e Sigurisë Shtetërore.
[3] Oluja është emri i operacionit ushtarak kroat dhe Ministrisë së Punëve të Brendshme të Kroacisë, e cila u realizua në gusht, 1995, me qëllim të shkatrrimit të regjionit të Republikës Serbe. 200 mijë deri në 250 mijë janë dëbuar nga Kroacia.
[4] Anëtarët më të vjetër që i kanë takuar pjesës rezerviste të ushtrisë së Jugosllavisë.
[5] Radio-televizija Srbija – Radio televizioni i Serbisë.
[6] Term derogativ ndaj shqipëtarëve të Kosovës, i cili ka pasur qëllim të krijojë dallueshmëri nga shqipëtarët e Shqipërisë.
