Pjesa e Tretë
Marijana Toma: Si është dukur në atë periudhë? Si duket tash ai mars dhe bombardimet?
Sllavica Jovanoviqi: Ah, si duket. Ja, unë nuk di. Mua më kujtohet që ato bombardime i kam shikuar nga dritarja ime e kuzhinës, Prishtina është bombarduar dhe shihej reflektimi. Aty i diçkaje. Kjo ka qenë dikur kah ora 10, 9, 10:00 në mbrëmje, dhe tani ishte e kjartë për të gjithë që do të na bombardojnë, dhe ne ishim të fortë, dhe do të mbroheshim…. Dhe ka pasë këtu gjithçka, nuk e di, mirëpo kjo ka pasë kuptim, gjithçka ka qenë e përmbysur, gjithçka ishte gabim. Dhe menjëherë filluan, nga dita e parë filloi plaçkitja e shtëpiave të shqiptarëve, nga dita e parë filloi ajo zhvendosja, vënja në zjarr e shtëpive, kështu që njerëzit…
Unë në një moment thashë përderisa shikoja, pra NATO bombardonte disa pozicione aty, diku në mal, ku, pra aeroplanat e NATO-s fluturonin aty lart, dhe fshati shqiptar Radivojc ishte në flakë, pra dy kilomentra prej këtu, ndërsa serbët nga ai fshat, pra nga Kllokoti plaçkitnin shtëpiat, pra plaçkitnin, merrnin gjërat dhe ia vënin flakën, kush ua vënte flakën nuk kam ide. Ndërsa shqiptarët vetëm sa e kishin braktisur, pra kolona kishte shkuar dy orë para kësaj, kishte shkuar kah kufiri, kah Vitia, Ferizaji, në Gërlicë e gjëra tjera, dhe kjo ishte tejet e shëmtuar.
Unë kam thënë ky është rrethi i shtatë i ferrit. Pra këtu me të vërtetë nuk di. Nuk kam shpjegim. Pra, nuk kam mundur këtë, mirëpo për shembull, njerëzit janë të prirur, kjo është, kjo njëjtë më ka fascinuar si gjenin shpjegime dhe arsyetime për secilin gjest të shëmtuar. Pra ata flisni, “Po, mirëpo ne kemi dëgjuar që këtu duhet të jetë, aty ku është ajo Radivojc të cilën po e plaçkisin dhe vëjnë në zjarr, po aty do të jetë aeroporti. Ky fshati i tëri do të shkatërrohet dhe aty do të ndërtohet aeroporti, dhe nuk ka pse, gjithçka do të shkatrrohet andaj le ta shfrytëzojmë disi”.
Dhe kështu pra, unë luftën e mbajë në mend nga ajo plaçkë, dhe nga ajo vënje zjarri, dhe zhvendosjen e shqiptarëve dhe nga ajo që bagëtija, pra ky është një mjedis rural, gati se të gjithë kanë ruajtur, kishin bagëti dhe të gjithë para se ta braktisnin shtëpinë, siç kanë bërë edhe prindërit e mi më pas, pra ata e kanë lëshuar bagëtinë, thjeshtë që të mos vuante këtu. Dhe ato bredhnin, ka qenë pranverë, lopët nuk guxojnë ta hajnë njëfarë deteline të gjelbërt, e cila deri në një moment kur nuk thahet, pra cofin nga ajo, pra bagëtija cofte në rrugë, livadh dhe ata në një moment ato shtazë, ushtrija, ushtrija serbe ato shtazë, ato lopë në një moment i ka mbledhur, dhe i ka mbyllur, ka mbledhë aq sa ka mundur, çka i ka mbyllur në stadion në Kllokot, dhe këto do të thotë, të etura, uritura kanë ndenjur aty tre-katër netë ndoshta më shumë.
Do të thotë këtë e mbajë në mend si skenën më të vështirë, pra tërë natën, ato britnin, e kjo ishte 50 metra larg nga shtëpia ku jetoja me fëmijë. Pra kjo ishte e tmerrshme. Dhe më pas i mblodhën me gjasë me kamiona dhe i kanë dërguar në ndonjë thertore, pra kjo ishte… Mua më ka ardhur keq natyrisht, si për njerëz si për shtazë të cilat vuanin aty. Më kujtohet një skenë, me një punë shkova në Prishtinë, shkonim për Prishtinë dhe këtu para rrugës, para asaj magjistralës ka pasur shtazë të cilat nga ato fshatrat, pra Ferizaji me rrethinë, më kujtohet një skenë, një lopë ishte në lindje pranë, pranë rrugës, po mua më vinte vështirë të shikoja. Pra po.
Marijana Toma: Cili, a jeni frikësuar atëherë?
Sllavica Jovanoviqi: Paj unë as nuk e di. Unë mendoja që është e kotë të frikësohem. Që nuk ka kuptim të frikësohem. Mirëpo, që duhet të mbijetojmë këtë sido që mundemi dhe të organizohemi. Por kur i kam parë ato kolona të shqiptarëve të cilët shkonin në drejtim të Maqedonisë, unë iu flisja të gjithëve, që është çështje ditësh kur ne do të shkojmë në të njëjtin drejtim. Pra, “Kur do të nisen kolonat tona në këtë drejtim?” “Jo, kjo përfundoi, ne ata do t’i zhvendosim, do ta pastrojmë Kosovën” dhe të ngjashme, dhe këto budallaki më kujtohen, kishe ne do ta pastrojmë Kosovën.
Mes serbëve kjo ishte, pra në këtë periudhë të luftës, kjo që do ta pastrojmë Kosovën nga shqiptarët. Dhe ky ka qenë synimi, që të pastrohet Kosova, pra që në Kosovë të mos ketë shqiptarë dhe për neve do të jetë mrekulli. Kjo ishte sikurse kur u pastru Radivojci, tash po pastrohet atje edhe një fshat tjetër, Tërpeza, Novosella, apo çka po di. Ne çdo ditë e kemi ditur cili fshat po pastrohet. Dhe do të thoshte çfarë? Kjo do të thoshte që njerëzit po paketohen, urdhëroji të largohen që të shkojnë kah kufiri dhe kjo ishte ajo.
Marijana Toma: Tash kjo është veç viti ‘99, dhe kjo është dy vjet pasi që burri juaj është sëmurë. Ai, duke pasur parasysh që ka pasur atë sëmundje të rëndë, si duket jeta juaj me fëmijët tuaj, luftën, fëmijët janë të vegjël në atë periudhë dhe ata i kanë nëntë dhe sa vjet?
Sllavica Jovanoviqi: Po, po, ata, njëri tetë dhe tjetri gjashtë vjet, në vitin ‘99. Ha, po atij i filloi sëmundja shumë padëmshëm. Ai njëherë më ka thënë, meqenëse ka vrapuar dhe ka punuar me tregti, kishe ai ka ushtruar diçka, dhe thotë, “E din çka? E kam vërejtur që dora e majtë është më e hollë se e djathta. Dhe kur po vrapoj, nuk mund të mbështetem në anën e majtë, më gjunjëzohet këmba”. Dhe ai një herë, dy, unë thjeshtë nuk i kam besuar, kishe hajde bre po imagjinon gjëra, vetëm e shikon vetën dhe i duket. Dhe të tretën herë kur e ka përmendur, dhe sot më kujtohet ajo skenë, ai ishte i ulur në kolltuk dhe unë i them, “Eh tash do ta dëshmoj që kjo nuk është e vërtetë”. Dhe unë e marrë, pasi që kam pasur dëshirë të qepi, këtë e kisha si një, një hobi nga koha në kohë, dhe unë marrë atë metrin që t’ia marrë matjet e të dyjave, dhe i them, dhe në të njëjtën lartësi ia marrë masat e duarve dhe dora ishte katër centimetra më e hollë.
Tash më veç e dinim se diçka nuk është në rregull. Dhe më pas ai erdhi këtu në Beograd, në Institutin e neurologjisë, dhe dhjetë ditë i ka kaluar në testime dhe kur i kanë përjashtuar të gjitha sëmundjet, do të thotë të gjitha, atëherë cilat janë këto simptome, do të thotë i kanë thënë që kjo sëmundje është fatale. Madje qysh atëherë i kanë thënë që ai do të jetojë ndoshta pesë vjet, ai ka jetuar pas kësaj gjashtë vite. Dhe kur ka ardhur nga spitali, ai tha, “Unë do të vetëvritem, unë nuk dua kështu të lejojë që fëmijët e mi të më shohin ashtu si do të bëhem, dhe ashtu si i kam parë që njerëzit do të bëhen, çfare kam parë në spital”.
Unë kam folur aq shumë me të dhe jam munduar ta bind që, a e din si gjërat ndodhin, dhe atëherë flitej shumë për atë DNA, nuk e di, diçka në një moment në mjeksi ka qenë një ndryshim, ishte zbuluar diçka, nuk e di kishe mjekim për këtë, për atë sëmundje, dhe me ditë kam folur me të dhe falë Zotit, më duket që ajo ide as për të nuk ka qenë aq serioze, po mahitem, por po. Ai hoqi dorë nga ajo dhe filloi të mjekohej dhe e vetmja, i vetmi mjekim që e ka ngadalësuar atë proces i cili ndodhte te ai, ajo prodhohej në Francë dhe kushtonte 700-800 marka[1] në France, në atë kohë, ndërsa tek ne 1200 marka. Dhe ne disi ia kemi arritur që të furnizohemi me të, ai i ka pirë diku katër-pesë kutija me ilaqe të tilla, derisa mjekët i thanë, “Tash është e kotë edhe nëse i pinë ato, nuk ka më efekt”.
Kjo është një sëmundje e kadalshme mirëpo e pandalshme, dhe çfarë për mua, çka mua më vjen keq edhe sot, që më bie, që deri diku më frikëson që ajo është sëmundje trashëguese. Mirëpo, një doktoreshë ma ka shpjeguar që është trashëguese kur gjeni nga njëri, pikë-takim pra edhe prej anës së babës dhe nanës, skleroza atrofiko-laterale është e fshehur dhe ndodh që shfaqet, ndodh që jo. Kështu që, unë pas vdekjes së tij, për disa vjet e kam pasur edhe një situatë me djalin, kur bash jam frikësuar. Ai ishte i vogël atëherë, në klasën e shtatë-tetë ishte atëherë, unë e kam pasur një sulm të depresionit i cili ka zgjatur një javë, dhe jam nxerrë, për një javë. Më pas ka zgjatur më shumë.
Kështu që ta them, në vitin ‘99, ai lëvizte më me vështirësi. Pra viteve të para ajo as nuk vërehej, e ‘99-tën, ai shumë më me vështirësi lëvizte, mirëpo për fat kjo ishte, e mira në atë të keqe ishte që ai nuk ishte mobilizuar dhe të ngjashme, kështu që fare nuk ka qenë pjesë e atij tregimi. Atij në kohën e vet i kanë ofruar të bëhet shpijun i Sigurimit Shtetëror, ai kategorikisht ka refuzuar. Ai kurrë nuk ka qenë në politikë, gjë që mua më ka pëlqyer.
Në këtë pikëpamje jemi pajtuar për mrekulli, as në SPS[2], as në gjëra tjera. Kështu që ta them, në vitin e ardhshëm të 2000-tën, ai ka qenë në karrocë. Pra, një vit, dy kemi qenë që kemi jetuar “poshtë”, dhe ai ka qenë i palëvizshëm. Ne në shtëpi, pra për dy vite, nuk kemi pasur as rrymë, as ujë, shumë shpesh, kështu që ka qenë maltretim, njëmend, ndërsa ai ka pasur nevojë për mjekim dhe fëmijët kanë qenë të vegjël, dhe kjo ka qenë. Unë më vonë u barta në një fshat, të ashtuquajtur lagje, 30 kilometra nga Beogradi, që për mua ka qenë për mrekulli. Të gjithë thoshin që është shumë larg qytetit, që këtu nuk është mirë, për mua është, unë kisha rrymë, ujë, telefon, kanalizim… ka qenë shumë mirë për mua. Po, por po them, ka qenë një kohë e tmerrshme, e tmerrshme.
Marijana Toma: Kur ka përfunduar lufta ju keni mbetur aty dhe nuk keni…?
Sllavica Jovanoviqi: Eh tash do t’iu tregojë, tash fillon tregimi interesant, e cila është pak më ndryshe nga të tjerat. Pra, ai drejtori i cili ka qenë këtu, ai ka qenë njeriu i dytë i politikës në atë komunë, i pari ka qenë Vesko Piriqi, i cili ka qenë kryetar i komunës, pra alfa dhe omega në atë kohë atje, ky ka qenë i dyti. Dhe ai shpesh ka folur si, derisa Sllobodan Millosheviqi, drejtori im, pra Ilija Tasiqi, derisa Sllobodan Millosheviqi është në Beograd, dhe Vesko Piriqi në Viti, unë do të jem këtu, dhe tamam ashtu ka qenë….
Mirëpo nuk ka zgjatur përgjithmonë, ashtu si u mendua. Dhe ky, po, kur unë, kur u pa që do të, që u nënshkrua marrëveshja e Kumanovës[3] dhe kur ushtria dhe policia filloi të tërhiqej, pra së pari shkuan këta qytetarët e dalluar, natyrisht nga Vitia. Dhe nga fshati, policët dhe të tjerët të cilët ishin kumeditë çka, po mendoj të gjitha të këqijat i kanë bërë, dhe ka qenë si, dhe njerëzit më kujtohet një fjalim i atij Veskos, ku ka qenë nuk më kujtohet mirëpo sidoqoftë, mirëpo më kujtohet kur ai flet dhe thotë, “Po kjo që ju, ju nuk keni bërë asgjë çfarë është bërë, tahs do të vije KFOR-i dhe ju lirisht qëndroni këtu. Asgjë nuk do t’iu ndodhë, kjo që ju keni vjedhur, që dikush ka marrë diçka, kjo nuk ka lidhje, kjo është lufta, kjo ajo…. Nuk ka lidhje, kjo do të kalojë”.
Dhe si janë njerëzit, shkuan policët me familjet e tyre, kjo-ajo, secili që ka qenë i mençur, e ka ditur që kjo nuk ka qenë mirë, secili e ka braktisur dhe ka shkuar. Të mijtë e kanë braktisur fshatin, pra ata nga 10 qershori, deri më 15-16 qershor kanë qenë në fshat kur fqinjët u kanë thënë, “E dini çfarë, neve, ne nuk kishim dashur që ju të shkoni, mirëpo i kemi, disa, po dëgjojmë që do të ishte më mirë nëse kishit shkuar”. Dhe ata janë paketuar nga fshati dhe kanë ardhur së pari në Viti, dhe nga Vitia, pra janë nisur kah janë nisur të gjithë.
Dhe do dëshiroja të ua tregoj një situatë që më duket interesante, jo interesante mirëpo të tjerëve do t’u dukej interesante. Pra, kur të gjithë serbët shkuan nga fshati, pra mbeti vetëm një kusherirë e imja, një hallë nga baba, një gjyshe e largët, ajo vetëm kishte mbetur, djali i saj kishte shkuar më herët për t’i dërguar disa gjëra të dikujt, do të thotë ajo kishte mbetur në atë shtëpi. Përndryshe, ajo grua kur është martuar në atë fshat në vitin ‘61, pra deri në vitin ‘99 nuk e ka lëshuar, nuk ka dalur nga ai fshat. Pra, ajo ka jetuar në oborrin e saj, në kopshtin e saj, në arat e saj. Do të thotë, askund nuk ka shkuar.
Bashkëshorti i saj ka vdekur shpejt pas kësaj, ndoshta pesë-gjashtë vjet kanë qenë në martesë, ndoshta shtatë-tetë [vjet], ajo me dy fëmijë ka qëndruar këtu. Edhe djali edhe vajza ata tash ishin të rritur, vajza e martuar dhe djali më i vjetër mirëpo sidoqoftë, ai ka jetuar me të mirëpo nuk ka qenë aty. Ndërsa unë kam qenë në Kllokot, aty kam punuar, dhe mua më thërret një fqinje dhe më thotë, “Sllavicë, ti…” dhe unë kam qenë në kontakt me KFOR-in, KFOR-i veç kishte ardhur në kompani, dhe ajo kishe, “Ti i njeh këta njerëzit e KFOR-it, duhet patjetër të shkosh te Illinka, dhe ta marrësh në fshat”. Dhe unë i them, “Si do të mundem unë, njëmend, kjo është rrezik, fëmijët, ku t’i lë fëmijët?” Dhe ajo, “Jo, ti pyeti dhe luti, shko, dhe nëse ia arrinë ti do t’i sjellësh shumë fat fëmijëve të tu”.
Dhe unë pas kësaj, me të vërtetë nuk kam pasur ku, dhe po e pyes atë nga KFOR-i i cili vinte, i cili ka qenë njëfarë komandanti për diçka këtu dhe ai njeri menjëherë me njëfarë veture, dhe vetura tjera i kishte angazhuar. Ne u mbledhëm nga Kllokoti dhe nga Gushica, ku është kjo, ku është fshati im i cili është larg 13, 15 kilometra. Pra kur ne kemi kaluar, digjeshin shtëpitë serbe në Grmovë. Pra nga njëra dhe në anën tjetër, siç kishin qenë ato shtëpi ashtu ishin në flakë. Dhe ne kalonim nëpër to.
Dhe kur kam shkuar, të mijtë nuk kishin qenë siç ju tregova, ne shkuam aty, dhe unë po e kërkoj nëpër shtëpi dhe e shoh ajo nuk është aty. Dhe tash e di se ku është, vetëm në atë kopsht, nuk ka tjetër ku të jetë. Pra, një natë më herët shqiptarët i kishin vënë flakë shtallës në të cilën i ka pasur shtazët, i kanë lëshuar, i kanë lëshuar lopët, mirëpo derrat dhe pulat kishin mbetur brenda. Pra, më duket që më tregoi që një derr dhe një derrguc ishin djegur, pra këtu, ndërsa ajo, unë atë e takoj si e ushqente një derrguc gjysmë të djegur në atë kopsht. Dhe i them, “Hajde, gjyshja Illinka, duhesh me ardhë me mu, nuk mundësh të qëndrosh këtu”. “Po nuk mundem”, thotë, “Shiko, nuk di si ta braktisi këtë derrguc”. I them, “Po, s’ke çka ta braktisësh, vetëm leje këtu, e sheh që ka bari, e ka lumin, e ka këtë-atë, vetë do të ushqehet. Hajde ti me mua, dhe për dy-tre ditë kur të zgjidhet, kur të rregullohet kjo, ti do të kthehesh”.
Dhe unë atë me menxi e bindi, pra mund të paramendosh një grua e cila për 30, 40 vjet nuk ka dalur nga oborri i saj, pra i duhet të largohet. Unë e bindi atë pasi që i them se për dy ditë do të kthehemi. Dhe i them njeriut nga KFOR-i, i them, “Ajo dëshiron të kthehet për dy ditë”. Ai thotë, “Nuk ka problem, ne do të, pra pasnesër ne do ta kthejmë këtu”. Dhe njëmend, pra ajo vjen, me menzi e vendosa atë tek ne. Ajo nuk dinë ta përdorë qeshmen, nuk e di këtë, sidoqoftë u mësua, nuk ka lidhje… dhe si quhet, erdhëm ne pas dy ditësh dhe e gjetëm shtëpinë e saj të palçkitur.
Pra herën e parë kur kam ardhur, pra atëherë kam dashur të hyjë, pasi që tonat, prej shtëpisë në shtëpi, dëshiroja që nga shtëpia ime të merrja një vazo të cilën e kisha blerë gjatë studimeve dhe me të cilën kam qenë e lidhur, por të cilën nuk kam dashur ta marrë derisa nuk e blej një tjetër për t’ia lënë nënës, do të thotë kjo për mua ka qenë me rëndësi. Pra nuk do të marrë nga këtu çkado derisa nuk e zëvendësoj siç ka qenë. Dhe kështu ka ecur koha, koha ka ecur që unë kurrë nuk e kam blerë atë vazo për ta marrë atë timen. Dhe them, “Do ta marrë, tash është situata për ta marrur”.
Kur shkova në shtëpinë time, pra të mijtë ia kishin lënë çelsin fqinjëve, të cilin unë, e shoh që është e mbyllur dera dhe tash mua më duhet ta kërkoj atë. Pra ai u shfaq shpejt dhe e hapi derën dhe unë hyra në shtëpi dhe gjeta shtëpinë e zbrazët, të gjitha ishin plaçkitur. Të gjitha. Për mua nuk ishte e kjartë. Pra, jo që vazoja nuk ishte aty, nuk kishte asnjigjë. Pra, familja ime janë njerëz të thjeshtë, atë i kanë pasur mobiljet prej më të thjeshtave, dhe nuk e di kujt do t’i duheshin ato, mirëpo siç po shihet i janë dashur dikujt. Asnjigjë nuk qenë në shtëpi, unë kam hyrë dhe kam dalë, dhe më duhet ta pranoj që ka qenë shumë e vështirë për mua kur ai fqiu e ka hapur derën për mua. Pra, kjo, kjo nuk e di, a është dashur kjo apo jo, që fqiu të më lejojë të hyjë në shtëpinë time, po mendoj, ka qenë një moment i vështirë.
Mirëpo nuk ka lidhje, njerëzit kanë përjetuar gjëra më të vështira, mirëpo dua të them që gjëra të tilla dhembin. Dhe kur dikush në të ardhmen dëshiron ta merrë çelsin e shtëpisë së huaj dhe ta lejojë dikë në shtëpinë e tyre, pra le të mendojë mirë se çfarë është duke bërë, pra a është mirë apo keq. Dhe jo kjo e dyta. Sidoqoftë, pas dy ditë ne erdhëm, shtëpia e saj e plaçkitur, e shkatërruar, krejt çka kanë mundur, dhe ajo ka qenë një shtëpi e dikuj të varfër, po mendoj çfarë i janë dashur dikujt gjërat e saj? Asgjë. I mbledh ajo gjërat, vjen tek unë prapë, e kupton edhe ajo që këtu më nuk ka kurfarë kuptimi. Pas një jave, familjarët e saj, unë dhe bashkëshorti e dërguam deri në Leskovac dhe familjarët e saj e morrën. Dhe ajo ka vdekur para një, dy vitesh te vajza në Smederevë. Përndryshe, do të thotë, unë, pra i tërë mllefi kundër politikës dhe mënyrës së punuarit, jetesës eskaloi në atë moment kur ndodhi kjo, këta po zhvendosen, policia dhe të tjerët. Valla kur kaloi, valla unë do të flas dhe t’i tregojë secilit çka mendoj.
Pra edhe atij drejtorit, më thërret ai mua kishe të më pyet dhe këtë kishe në zyre të vetën, dhe unë atij, “Çfarë drejtori jeni ju? Ju nuk kjo…” Krejt çka më ka rënë në mend, mirëpo edhe para kësaj kam folur. Dhe ai kishe tërë kohën po mendohej, ne po takohemi dhe po diskutojmë çka të bëjmë tash. Disa po thonë, “Do t’ua lejojmë të kthehen këtyre shqiptarëve të cilët kanë punuar, ndërsa këta që i kemi përjashtuar nuk t’i lejojmë”, dhe unë them, “Kush po ju pyet o njerëz, kush po iu pyet çfarë po lejoni? Mirëpo, hajde ne të mendojmë si do të qëndrojmë këtu. Pra ata do të kthehen, ata janë, ata janë kthyer këtë po e harroni, mirëpo si të qëndrojmë ne”.
Jo, këta hiç nuk e kuptonin, pra, tash, “Ne mundemi ende të parashtrojmë kushte”. Dhe unë them, po i thërras këta kolegët të cilët kanë punuar, pra drejtorin e fabrikës, drejtorin e komercialës, nuk e di edhe kë tjetër, këta që kanë qenë në pozita kyçe, dhe në kompani po u them, “A e dini çka? Për ne ka qenë kështu, ideja ime ka qenë që ne të qëndrojmë këtu, të qëndrojmë me dinjitet, më me dinjitet që mundemi, dhe të vazhdojmë të jetojmë deri në atë moment kur të bëhen kushtet që ne të bartemi si njerëz, që të mos ikim, që t’i mos i lëjmë gjërat, mirëpo kështu”.
Unë ju them, “A e dini çfarë do të ishte më së miri? Që ne të ndërrojmë këtë drejtorin, dhe të emërojmë një drejtor tjetër”. Pra, këto janë ato tre-katër ditë kur serbët shkonin dhe shqiptarët nuk kishin ardhur, pra edhe KFOR-i nuk kishte ardhur ende. Pra atëherë kur ne, një hapësirë e ndërmjetme e zbrazët, dhe po u them, “Unë jam presidente e bordit”, dhe unë kam qenë presidente e bordit drejtues, “unë do ta nënshkruaj vendimin që ky drejtor është ndërruar, ai nuk ka më qasje në kompani. Le të punojë ai diçka tjetër, nuk ka lidhje. Mirëpo, ju tregoni kush prej juve dëshiron të bëhet drejtor? Unë do të bëhesha drejtoreshë, mirëpo nuk mundem, unë jam presidente e bordit drejtues, nuk mundem vetën ta emëroj”.
Dhe këtu ka qenë një njeri i cili gjithë kohën ka qenë i interesuar të bëhet drejtor, mirëpo atëherë nuk deshi. Dhe për arsye të kuptueshme ideja ime nuk eci fare…. Po, të gjithë u zhvendosën, pra, me kohë, nuk mbeti më askush të bëhet drejtor. Dhe ndodhi që, ndodhi pas tre ditësh, dhe ne kishe, “Çka do të bëjmë, kë ta kontaktojmë?” E kuptuam që ka ardhur koha t’i kontaktojmë shqiptarët dhe të shohim çka do të bëjmë? A do të punojmë prapë dhe vazhdojmë së jetuari? E kështu me radhë.
Dhe unë them, “Së pari do ta këkojmë Idrizin”, atë kolegun tim, juristin, “dhe e di që përmes tij në mënyrë më të mirë do t’u qasemi njerëzve të cilët do të jenë në mesin tonë, më të rëndësishëm, nuk e di, dhe do të flasim”. Dhe u ulëm ne, po flasim në zyrën time, dhe unë prej dritarës po e shoh Idrizin dhe Berat Ahmetin, i cili ka qenë më vonë drejtor. Përndryshe, ai deri në vitin ‘90-të, deri te ajo e ‘90-ta, ‘91-ta, derisa shqiptarët nuk kanë qenë të përjashtuar nga puna, ky ka qenë drejtor i fabrikës së ujit mineral. Dhe kur i pashë unë ata, pra, karrika u sill, dhe unë kështu u ktheva me karrikë. E ne po flisnim për ta, ne po flisnim se si duhej t’i thirrnim, e ata erdhën vet.
Dhe ata hynë në zyre, dhe ne Zoti e di si, “Pershendetje! Si jeni? Çka po bëni? Kjo-ajo…” E verë ishte, dhe ata njerëz kishin të veshura maica. E unë vetëm mendoja se si ata mund të jenë të armatosur apo diçka, mirëpo ata ishin shumë normal të veshur, po ecin ngadalë dhe po vijnë. Unë e vërejta që ata nuk kanë armë apo ndonjë gjë, ndërsa ata kishin pasur të njëjtin hall dhe kanë vendosur të vijnë dhe të pyesin çka po ndodh. Ata erdhën, Zoti e di se si po flasim ne, po bëjmë kafe, “Çka ka ndodh? Si keni kaluar? A ka vdekur ndokush a jo?” Dhe gjëra të tilla, thonë ata, “A e dini si, çka ka qenë ka qenë. Neve na duhet të vazhdojmë me punën”. “Natyrisht që duhet të vazhdojmë. Hajde po shohim si t’ia bëjmë”
Edhe kishe do të vijnë këta të KFOR-it dhe me ta do ta zgjidhim kadal-dale. Dhe ne po flasim kështu, dhe njerëzit shkuan te shpia. Të nesërmen vijnë siç kanë mundur, shqiptarët fillojnë të vijnë në punë. Mirëpo këta të tonët nuk i pranojnë, ata janë ende këtu, pra kësi gjëra. Vjen KFOR-i, dhe ka qenë një njeri me të vërtetë i mirë, po mendoj, shumë mirë e ka kryer punën e vet. Dhe filluan ata të na organizojnë takime, pra në mes të serbëve dhe shqiptarëve, të cilët janë kishe….
Dhe në këto takime merrnin pjesë ky drejtori i jonë dhe unë, një grua drejtoreshë e financave dhe drejtori komercial, dhe kështu katër-pesë vetë ne dhe nga ana e tyre, nga shqiptarët, ishte ky Berat Ahmeti i cili më vonë u bë drejtor dhe një njeri nga Mira, për të cilin të gjithë u çuditën kush është, e ai me gjasë ka qenë përfaqësues nga UÇK-ja edhe një tjetër ashtu nga UÇK dhe kështu. Dhe ne kishe po kemi takime dhe po merremi vesh se çka do të bejmë, si do t’ia bëjmë, kush do të punojë dhe kush nuk do të punojë. Do të thotë, ne ishim tetë-nëntë vetë, aq ishin edhe ushtarë të KFOR-it, të cilët e mbanin secilin nën shënjestër. Do të thotë, takimi ishte i tillë, ne të ulur në tavolinë, përreth ata, e kohë pas kohë e kisha kështu armën {tregon distancën me dorë}.
Kur i kujtoj ato skena, jao me të vërtetë, edhe këtë është dashur mbijetuar dhe përjetuar. Dhe kishe po flasim. Kur kjo ndodhi për herë të parë, kur ai takimi i parë ndodhi, dhe drejtori im e ka pasur një fotografi të madhe të Sllobodan të Millosheviqit në zyre dhe kur unë kam dalur dhe e kam vërejtur që ajo fotografi nuk është më aty, pra edhe diçka tjetër ka qenë ashtu, një përkujtimore a diçka ashtu, dhe ky i ka thënë, “Prej sot këtu nuk do të ketë simbole nacionaliste dhe fotografi të njerëzve të dalluar në atë pikëpamje” dhe këtij i është dashur ta pranoj. Fotografija e tij e preferuar, dhe atij i mbeti vendi i zbrazët [në muri].
Dhe kjo ka zgjatur, pra tre-katër takime, dhe këta tonët, serbët mendoheshin nëse po e dojnë, apo jo, poshtë-naltë, derisa këta KFOR-it nuk u shpërngulën dhe thanë, erdhi në një takim, “E dini çka? Këtu do të vazhdojnë të punojnë ata që duan të punojnë, pra serbë apo shqiptarë, mirëpo nuk do të jetë më serbi drejtor, drejtor do të jetë përfaqësuesi i shqiptarëve, si komb”. Dhe përfundoi. Dhe më kujtohet që në atë takim ai drejtori im u ngrit dhe tha, “Unë shkova!” Ndërsa pranë meje ka qenë e ulur, si quhet ajo grua e cila ka qenë drejtoreshë e sektorit të financave dhe më pyeti, “A do të shkojmë ne?” Unë thashë, “Unë nuk po shkoj, ti shko nëse dëshiron”. Dhe ajo mbeti. Dhe unë atëherë, aq më bëntë që të mbetnin sa më shumë serbë aty, po mendoj sa më shumë, kush dëshiron të punojë këtu, sepse unë e dija që do të shkojë diku ku do të jetë i papunë, pa ushqim, ku nuk do të ketë asnjigjë. Shkuan disa ditë dhe vetëm unë prej serbëve shkoja në punë.
Më kujtohet një situatë, pra në mes të ndërtesës sime dhe asaj, dhe stacionit ku ka qenë zyrja e drejtorit, ku unë zakonisht shkoja në takime dhe të tjera, dhe unë njëherë, pra ka qenë një park, me të vërtetë ka një park të bukur, dhe tash, vetëm është stërritur, unë kam qenë në mes të parkut dhe u ndala u mendoja, “Zoti im, Sllavicë a je normal? Pra a je ti serbja e vetme në Kosovë që po shkon në punë, edhe pse po merresh vesh, po negocijon me shqiptarë, kishe a je ti?” Dhe mandej po them, “Jo, mua nuk më ka thënë askush që unë nuk guxoj të shkojë në punë. Unë jam në vendin tim të punës dhe unë do të qëndrojë këtu për shkak të fëmijëve të mi, për shkak rrogës”. Sepse në atë moment unë nuk mund të fitoja të holla në një vend tjetër, ndërsa të hollat më duheshin. Pra, edhe për fëmijët, për njeriun e sëmurë dhe për vete. Jo, kështu që u ktheva dhe shkova në zyre.
Pra, unë kam përjetuar një persekutim nga njerëzit, nga serbët e atij fshati. Pra, unë i dërgoja fëmijët e mi për dore, ecja rrugës, mundohesha që të sillesha sa më normal që mundesha. Nëse më është dashur të shkoj në dyqan, kam shkuar në dyqan, në këtë relacion askush nuk më ka kufizuar, nuk kam lejuar të më kufizojnë. Mirëpo, të eci rrugës teksa i dërgoja fëmijët për dore dhe i dëgjoj si bërtasin pas meje, “Çka po bën kurvë šiptarska?”[4] Dhe kështu gjëra të tilla.
Megjithatë, kjo me kohë ka kaluar dhe çka, dhe më pas u reduktuam në atë që diku dhjetë-pesëmbëdhjetë vazhduan të punojmë në atë “Banjë” me shqiptarët të cilët erdhën. Ata janë gjindur shumë mirë kur kanë ardhur shqiptarët në këtë kompani. Thjeshtë këtu ka pasur, dhe kishte potencial që këtu të punohet dhe të fitohen të hollat dhe të punësuarit të marrin një rrogë të denjë. Vetëm që serbët deri në atë moment nuk e kanë ditur.
Më kujtohet që rroga ime e fundit deri sa ka kanë qenë serbët në pushtet, të them kështu, ka qenë rroga e majit, e cila ka qenë 150 marka në atë kohë. Rroga ime e korrikut, pra atë të cilën e kam marrë në gusht kur kanë qrë shqiptarët, që filluan të punojnë, ka qenë 540 marka. Këta njerëz thjeshtë kanë prodhuar, dhe menjëherë atë verë, menjëherë ka qenë stacioni i mbushur. Pra sikur të mos kishte pasur luftë, unë nuk e di me të vërtetë, dikush ka vuajtur, vdekur, dikush kështu, dikush me gjasë ka jetuar normal. Pra, ujin e kanë prodhuar dhe e kanë shitur për cash [në anglisht], përderisa të tonët e kanë dhënë me afat, pa afat, dhe shtyheshin me gjygj, gjykime, e gjëra të ndryshme. Thjeshtë nuk kanë ditur të fitojnë të holla prej diçkaje që ka pasur të holla të pastërta, a kuptoni?
Marijana Toma: Kur keni shkuar ju nga Kosova?
Sllavica Jovanoviqi: Në vitin 2001.
Marijana Toma: Cilat kanë qenë arsyet e shkuarjes suaj meqenëse mirë keni jetuar?
Sllavica Jovanoviqi: Çfarë ndodhi është, po, po, po unë që moti, kam menduar që duhet shkuar nga Kosova, pasi që do të duhej për shkak të punës, për shkak karierës, për shkak diçkafit, për ta pasur më mirë diku tjetër. Të mos flas për të ardhmen e fëmijëve, arsimimit e këto. Megjithëse, edhe këtë e kam folur me bashkëshortin tim, do të thotë kjo është një ndër gjërat bazike për të cilat jemi grindur, që duhet të shkojmë që nuk duhet fëmijët t’i mbajmë këtu ku ata nuk i kanë gjërat bazike, po mendoj kushtet për një jetë normale, arsimin e këto. Dhe që kjo nuk po na shpien askund. Do të thotë, fakti që ne po qëndrojmë këtu. Megjithatë, kemi mbetur dhe kështu, ndodhi.
Pra atë muaj qershori të gjithë familjarët e mi kishin shkuar. Edhe prindërit, motra dhe e tërë familja, e ne mbetem këtu, nga njëzetë familje serbe të cilat kanë jetuar në atë ndërtesë, pra mbetën katër familje. Ne kemi qenë kryesisht, njëra është zhvendosur shpejt sepse e kishin shitur banesën, ndërsa ne tre familjet kemi mbetur pasi që të gjithë punonim në “Banjë”, pra ne të asaj drejtorie. Ndërsa një njeri nga ajo familja e tretë ka punuar në fabrikë, ai ka qenë laborant, ai i cili e ka përpunuar ujin, atë ujin mineral. Dhe kjo ka zgjatur, ne kemi jetuar më se normal, ta them kështu.
Dhe më kujtohet një festë e jona, kur u ulëm dhe bisedonim, dhe ky Toma Kojiq, më thotë, “Pse të shkojmë nga këtu? Askush kurrë nuk më ka ardhur [në derë], apo telefonuar në telefon, as nuk më ka thënë të shkoj, dhe ja po punojmë në kushte normale”. Thotë, “Po e marrim rrogën shumë më të mirë se sa që e kemi marrë më herët”. Dhe kështu, thotë, “Pse të shkojmë?” E dini si janë ato tregimet e festave.
Dhe kjo ka zgjatur kështu, pra fëmijët e mi kanë shkuar në shkollë në fshat, megjithatë në ato dy vite unë prapë asgjë nuk kam punuar. Pra, thjeshtë nuk ka pasur vend për mua. Unë në atë kohë kisha filluar të mësojë gjuhën angleze, e kam ditur që do të më duhet një ditë. U furnizova, erdha në Beograd dhe bleva atë me kaseta, nuk e di, rrija në zyrë kinse po dëgjojë diçka, shkruaja. Dhe kështu mua më ka kaluar koha.
Mirëpo, më duhet ta pranoj që atëherë nuk e kam pasur njëjtë, e kam ditur që në mesin e shqiptarëve dikuj do t’i pengoj një serb, dhe i cili me lehtësi do ta merrë armën dhe do të vret, gjë që edhe ka ndodhur në fund. Dhe kam qarkulluar, mirëpo ka qenë kjo, më duhet ta pranoj, kam pasur frikë, mirëpo e kam tejkaluar.
Përndryshe, më duhet të them që atëherë unë dhe bashkëshorti kurrë nuk kemi udhëtuar nëpër ato kolonat të cilat kanë qenë, ne e kemi pasur një Jugo[5] dhe sa herë na është dashur për një javë, apo dhjetë ditë, në cilën pjesë të ditës kemi dashur, ne jemi ulur në veturë dhe kemi shkuar në Bujanovc, i blenim gjëra vetës dhe ktheheshim, bash nuk e kemi vërejtur se çka po ndodh rreth nesh. Unë thjeshtë nuk kam lejuar që kjo të ndikoj në organizimin e jetës sime. A mundemi të pauzojmë, mendoj që është Anxhelina? [i drejtohet intervistuesës].
[Pauzë e shkurtë]
Marijana Toma: Asgjë, vazhdojmë pas pauzës. Filluat të flisni për këtë periudhë e cila ka ndikuar në ju që ju të shkoni nga Kosova.
Sllavica Jovanoviqi: Po. E tëra ka zgjatur kështu deri në ditën kur në zyrën time, diku kah ora 15:30 ka hyrë njeriu i cili ka përgaditur, pastruar në atë drejtori të “Banjës” dhe më tha, “Jao, Sllavicë, ka ndodh diçka e tmerrshme. Hajde, duheni të shkoni në shtëpi”. Tha, “E kanë vrarë Tomën”.
Marijana Toma: Atë fqiun?
Sllavica Jovanoviqi: Aha. Ndërsa unë ndoshta gjysmë ore para kësaj kam qenë në zyre me bashkëshorten e tij dhe dy kolege tjera, rrinim dhe bisedonim. Dhe e kemi parë atë kah kalonte, kaloi, nga dritarja e kemi parë, pasi që gjysmë ore më heret ishte kthyer nga puna. Dhe them unë, në moment kur ai më tregoi, “E kanë vrarë Tomën?” E paramendoj që e kanë vrarë në vendin e tij të punës në fabrikë. Aspak s’e kam parasysh ku, veç kisha harruar që ne e kishim parë atë para 15-20 minuta. Dhe ai, “Çfarë budallë, çfarë kanë bërë? Përse e kanë vra një njeri të tillë? Këtë-atë….” Dhe ky thotë, “Shkoni në shtëpi!” Dhe unë i them, “Mirë, do shkoj”. Dhe ndodhi që ata organizoheshin, diçka festonin, vendosnin, diçka shënjonin, neve serbëve na lëshuan më herët. Dhe ata, mezi pritnim të ishim në shtëpi më herët, natyrisht. U nisëm, dhe askund një shpirt i gjallë, e ajo ndërtesa ku ne punonim ka qenë afër me ndërtesën ku jetonim, diku 50 metra, ndoshta ka edhe njëqind. Dhe nuk e pashë askund askë, pra arritëm te ndërtesa dhe po e shohim një njeri të vdekur.
Marijana Toma: Para ndërtesës?
Sllavica Jovanoviqi: Para ndërtesës, po. Kjo shefja e financave e cila ka qenë më herët te unë ishte shtatëzënë, pra në muajin e katërt-pestë. Dhe ajo fillon të bërtasë, “Jao Sllavicë, po ai është Pegja im, ai është Pegja”. “Nuk është”. Unë tash e di që është ai [Toma], por nuk guxoj t’iu tregoj, as asaj Radës, bashkëshortës së tij me të cilën kam qenë, nuk kam pasur fuqi t’i them, “Toma është vrarë”. E unë e kam ditur dhjetë minuta para kësaj, para se ajo e ka kuptuar, 15 minuta. Dhe sot nuk i kam treguar, edhe pse jemi takuar disa herë. Dhe gruaja e tij, meqenëse jetojnë në hyrjen tjetër ajo shkon në anën tjetër, pra ajo ka kaluar pranë tij, ai ka qenë i shtrirë kah barku, dhe ajo ka kaluar ka ai. Me gjasë nga tmerri, stresi, kumeditë, pra nuk ka shikuar fare, nuk e ka evidentuar që ai është aty. Ajo është ngjitur në katin e katërt, fëmijët e tyre kanë qenë në banesë. I ka pyetur fëmijët, “Ku është baba?” Dhe ata i kanë thënë, “Jo, baba ende nuk është kthyer”. Dhe ajo thotë, “Unë në atë moment e kam kuptuar se çfarë kam parë atje poshtë ka qenë Toma i vdekur”.
Dhe ajo është ngutur, ne pra veç kemi qenë në ndërtesë, para ndërtesës, pasi që hyrjet kanë qenë të mbyllura, ne nuk kemi mundur të hyjmë në hyrjen tonë, sepse ka qenë e mbyllur. E këtu ka qenë njëfarë kafeneje, diçka e improvizuar, aty ka punuar edhe dyqani dhe njerëzit kalonin aty, fqinjët. Dhe unë e shihja, ka qenë prill, kam parë diçka të kuqe dhe çetka për pastrim, disa gra këtu shqiptare lanin tepihat. Sidoqoftë, si ka ndodh, ato me siguri i kanë mbledh ato tepiha, gypat dhe çetkat, çka di, këtu kofet iu kishin mbetur, dhe të tjerët kishin shkuar në shtëpitë e tyre.
Pra ne po e shohim atë të vdekur këtu, në atë moment u shfaq KFOR-i, nuk na lejuan që t’i afrohemi, dhe ajo gruaja ka kukatë dhe ne qëndruam aty edhe pak. Ndërsa fëmijët e mi, diku gjysmë ore, një orë para se që ka ndodhur ka shkuar në shkollë. Pra në të njëjtën rrugë ku ai ka kaluar, ku e kanë vrarë, ata kanë kaluar. Do të thotë, unë më vonë jam vetëdijësuar që fëmijët e mi kanë kaluar kah ata njerëz të cilët kanë vrarë Tomën. Dhe ka ndodhur, kur këta nga fshati kanë dëgjuar që ai, janë mbledhur, e këta nuk kanë lejuar, aty kishte tash grindje dhe bërtima, dhe po mendoj bash një situatë e tmerrshme, dhe më pas thashë, “Ky është, ky është fundi. Thjeshtë këtu nuk ka jetë”. Thjeshtë unë jam frikësuar që mund të ma vrasin djalin. Sepse thjeshtë mund të mendojnë që nuk e ka vendin këtu.
Bashkëshorti im ka qenë i sëmurë. Pra, unë në atë një orë derisa nuk kemi mundur të hyjmë në ndërtesë nuk e kam ditur nëse është gjallë, mos kanë hyrë, dhe kanë vrarë edhe atë. Pra, ashtu kam vendosur, bashkëshorti ishte në karrocë, për një vit pothuaj i palëvizshëm dhe ne jemi dashur të zhvendosemi. I kemi pasur disa kursime të vogla dhe aq të holla më ka dhënë vëllau nga Amerika, dhe ne e kemi blerë një banesë, banesën më të lirë në territorin e qytetit të Beogradit. Ne fillimisht jemi zhvendosur nga ajo banesë, kemi shkuar në fshat te, në një shtëpi të vjetër familjare, jo aty ku kemi jetuar, por në një shtëpi të vjetër ku nuk ka pasur as ujë asnjigjë. Kërkesat janë të mëdha për mjekimin e një të sëmuri, këtë e kupton dikush i cili ka pasur përvojë të tillë.
Dhe këtu kemi qenë për dy mujë dhe e kam parë që kjo nuk na shpie askund, dhe me ato pak para që i kemi pasur, dhe unë në një mengjes kam ardhur dhe jam shfaqur në Beograd, dhe e kam pasur atë ditë për të blerë një banesë. Pra i kam marrë ato shpalljet, “Halo Oglasi”[6] dhe kam kërkuar vetëm sipas çmimit, kam shkuar kah ora 11, 12:00 në atë vend, të parën në të cilën shkova dhe prej disa njerëzve të rinj, diku dhjetë kilometra nga Beogradi, Padinska Skela, tek lagjja, dymbëdhjetë kilometra nga Panska Skela kah Zrenjanini, Vrbovski quhet ai vend. Kam blerë aty një shtëpizë një katëshe, të themi ashtu. Mirëpo kjo për ne ka qenë super.
Do të thotë pas disa, unë kam qenë vetëm aty diku një javë derisa nuk e kam rregulluar dhe i kemi bartur gjërat, apo çka veç kemi pasur, dhe të gjitha ato gjëra nga banesa të cilën e kemi pasur, pas dhjetë ditësh e kam sjellë bashkëshortin, i cili ka qenë në Nish tek familja ime gjatë asaj kohe, fëmijët kanë qëndruar për të kryer klasën, pra ata diku në prill kur jemi bartur, ata kanë kryer klasën, në Nish e kanë kryer klasën aty ku e kam pasur familjen dhe pas kësaj edhe ata erdhën. Mirëpo, atje për neve ka qenë, aty kemi jetuar tre vjet e gjysmë, mirëpo për fëmijët ka qenë super, ne në atë fshat kemi qenë shumë mirë të pranuar. E di që njerëzit kanë pasur përvoja të ndryshme, motra ime në Prokuple, siç e përmenda raportin e serbëve me kroatët, kroatët, ndaj refugjatëve nga Kroacia, pra raport i tillë ka qenë edhe me neve, kur ne ishin refugjatë nga Kosova.
Mirëpo, unë këtë nuk e kam përjetuar. Njëmend, këta njerëz kanë qenë të mrekullueshëm, ata kanë qenë të lumtur që një familje është bartur në një fshat të vogël. Fëmijët kanë qenë mirë të pranuar, kanë pasur miq të mrekullueshëm, djali im është kënaqur. Unë kësaj i jam frikësuar, Danubi ka qenë afër, mirëpo ai e ka adhuruar, një kanal një mal, ata aty tërë kohën kanë ndërtuar shtëpiza në drunjë dhe bash e kanë pasur mirë. Mirëpo, kur e kuptuan që duhet të udhëtojnë deri te shkolla, pas dy-tre vjetësh, insistonin që të bartemi në qytet, gjë që falë Zotit edhe ka ndodhur, kështu që…
Ka qenë tmerrsisht vështirë. Bashkëshorti im ka vdekur në shtator të vitit 2003. Disa muaj para kësaj ka qenë në spital sepse nuk ka dashur të jetë në shtëpi para fëmijëve dhe unë kam pranuar në një moment që ai të shkojë, sepse i frikësoheshim asaj situate dhe asaj traume, që të ndodh që ai të vdes dhe unë të mos jem aty, por vetëm fëmijët. Kështu që, atë kohë e mbaj në mend si një periudhë me shumë shumë punë. Unë shpesh e përmendi këtë, që thjeshtë nuk kam pasur kohë të ushqehem, për shkak të gjitha obligimeve. Kam udhëtuar, pra për gjashtë muaj kam qenë pa punë dhe kemi qenë pa të holla. Pra unë në atë kohë. Në atë kohë fitoja të holla, kështu që më kishin mbetur 50 marka në atë kohë, me të cilat shkoja në Panqevë, dhe në atë kohë quhej buvljak[7] dhe bleja çfarë kam mundur, gjëra të imta që shiteshin aty dhe në atë lagjen e afërt i shitja dhe fitoja taman aq sa fitoja në Kosovë me rrogë.
Pra sa i përket kësaj, të hollat nuk mungonin, mirëpo ka qenë bash mundim i madh. Më vonë, pra, gjatë gjithë kohës kam konkuruar, kam kërkuar punë në Beograd, kudo, në cilëndo formë që kam dëgjuar. Megjithatë, nuk kam mundur, kam qenë në shumë biseda në zyre të avokatëve dhe më duhet t’u them që kur dëgjonin që jam nga Kosova, ajo merrte fund. Që nuk do të punojë….
Dhe ndodhi që kuptova për një konkurs në HBT-u, Habitat[8], njëjtë merreshin me patundshmërinë e serbëve nga Kosova. Dhe do të thotë diku deri në orën 4:00 pasdite, po nesër kanë qenë zgjedhjet, mendoj që kjo ka qenë në Nish, në Nish, po, unë jam ulur në tren, dhe në 6:00 mëngjes kam qenë në Nish, dhe në orën 8:00 kam pritur në atë, çka po di, kam marrë pjesë në atë konkurs dhe pas disa muajsh më kanë thirrë për punë. Në dhjetor kam filluar të punoj në Kralevë. Për tre muaj unë kam qenë aty vetëm, pasi që nëna ime ka qenë me neve, dhe ajo është kujdesur për fëmijët dhe bashkëshortin, dhe më pas ajo ka shkuar tek vëllau në Amerikë. Dhe unë për katër ditë më është dashur ta organizojë bartjen, çregjistrimin e fëmijëve nga shkolla, të gjitha për Kralevë. Dhe ne i kaluam tre muaj në Kralevë dhe zyrën time e bartën në Beograd dhe unë kam punuar këtu HBT një vit e gjysmë.
Pra kjo ishte, atë kohë e mbaj në mend, kam punuar me të rinjë, me njerëz të mençur dhe me të vërtetë e kam pasur mirë. Rroga ka qenë e mirë. Mirëpo, pas një viti ata e zvogëluan numrin e të punësuarve dhe për mua nuk ka pasur më vend. Këtë e kam marrë shumë vështirë, jo shumë, mirëpo hajde i kisha ca kursime, dhe do e shtyeja disi deri në punën e ardhshme. Mirëpo e kam pasur fatin të punësohem menjëherë, dhe në ndërkohë derisa kam punuar atje, unë kam konkuruar dhe kam kërkuar punë, dhe jam punuësuar në Zyrën për ndërtimin e qytetit të Beogradit. Rroga ka qenë kurrëfare, mirëpo njerëzit kanë qenë shumë të mirë. Dhe unë mendoj që aty kam filluar të punoj pasi që për këtë ka vendosur një grua, Branka Kadijeviq e ka emrin, e cila është një person i mrekullueshëm, me të vërtetë. E cila ka qenë refugjate nga Kroacia dhe e cila e ka kuptuar tregimin tim.
Dhe për fat të mirë, mua më vjen mirë që është ashtu, ata kanë qenë të kënaqur me punën time dhe unë kam qenë e lumtur që e kam pasë këtë mundësi të hyjë në një shoqëri të juristëve të Beogradit dhe pas kësaj të eci tutje, pasi që veç kam punuar. Dhe ka qenë një rreth me të vërtetë i mirë, megjithatë kjo është një organizatë shtetërore, dhe për ndonjë arsye është gati para shpërbërjes. Po.
Marijana Toma: Dhe ju që nga ai vit, cili vit është ky?
Sllavica Jovanoviqi: 2001. 18 maj, kur kam ardhur për herë të parë me gjëra në Beograd.
Marijana Toma: Kur keni ardhur permanent në Beograd nga Kraleva, kur ishte kjo?
Sllavica Jovanoviqi: Kjo ka qenë pra, pra ka qenë muaji maj, fundi i majit, fundi i majit i vitit 2002. Po.
Marijana Toma: Dhe pas kësaj bashkëshorti juaj ka vdekur, a është kështu?
Sllavica Jovanoviqi: Po, ai në shtator të vitit 2003 ka vdekur. Po.
Marijana Toma: Ju që prej atëhere jeni në Beograd?
Sllavica Jovanoviqi: Fëmijët e mi, po, tre vjet, pra regjistroheshin në një shkollë në një vend, klasën, pra e regjistronin klasën në një vend dhe e mbarojnë në një vend tjetër. Regjistrojnë klasën në një vend e mbarojnë në një vend tjetër.
Marijana Toma: Sot çfarë punoni?
Sllavica Jovanoviqi: Tash jam notere publike në Vellika Gradishte, pranë Gjykatës Themelore, dhe kjo është hera e dytë që jam notere publike. Kam qenë e emëruar në vitin 2014, në zgjedhjen e parë të noterëve, dhe kam qenë notere për një vjet e diçka në Mlladenovac. Mirëpo kam pasur probleme shëndetësore, sa ka ndikuar kjo që ka ndodhur nuk e di, mirëpo besoj që po, thjeshtë në një moment e kam ndier që nuk mund ta bëjë mirë atë punë. Thjeshtë nuk kam mundur t’i shikoj dokumentet, nuk kam mundur të flas me njerëzit, disi erdhi deri aty dhe vetvetën e kam shkarkuar nga aty, kështu ta them thjeshtë.
E kam paraqitur kërkesën për shkarkim, dhe pas një muaji kam punuar përsëri në Fond dhe ndodh që kjo e ka pasur një vlerë ajo punë në librin e Kosovës[9] dhe ky tregim në të cilin jam kthyer në gjithçka traumatike nga jeta ime dhe fakti që kam shkuar disa herë në Kosovë dhe që kam folur me njerëz, nuk e di, ndoshta kam pasur nevojë që prapë të kthehem në [vendin] tim. Dhe ky një vit ka qenë i tmerrshëm për mua. Unë besoj, nuk kam shkuar atëherë te mjeku, thjeshtë nuk kam pasur fuqi, mirëpo për një vit, një vit e gjysmë kam qenë në një depresion të tmerrshëm. Pra, e tëra që kam mundur ka qenë të shkoj në punë dhe të punoj, pra të vijë në shtëpi dhe të jem në këtë shtrat.
Pra mua më ka ndodhur që për një javë ditë të mos flasë me fëmijët e mi. Nuk kisha fuqi, pra nuk mund të flisja. Këtë kohë gati një kolege nga Fondi, jo gati, mirëpo kur shkova ajo më tha, “Ti je e mrekullueshme dhe super” dhe më pas kemi bashkëpunuar për mrekulli dhe jemi shoqëruar në kohën të fundit, mirëpo më tha, “Shumë më bëje nervoz në fillim, tmerrsisht shumë. Hyje në zyre dhe nuk thoje as ‘Mirëdita!’” Mirëpo, unë nuk mundesha të thoja ‘Mirëdita!’, e tëra ka qenë… Mirëpo, kur veç, pas një viti kur bëra më mirë, kur u ktheva përsëri, ajo çfarë them, vetës, unë kam dashur dhe e dua këtë punë, dhe kjo ka qenë, unë gjithnjë kam fantazuar ta kem punën time. Pra të punoj ashtu, dhe u thoja kolegeve, “Më në fund një punë të cilën mund ta punojë vetëm unë dhe ligji”. Pra nuk ka askush të më thotë, “Kështu do ta interpretosh këtë ligj, kështu do ta bësh këtë punë”. Mirëpo, unë të jem ndërmjetsuesja në këtë proces, ashtu siç mundem dhe di.
Dhe njëmend më vie keq, këtë që e kam përjetuar si dështim shumë të madh personal dhe dobësi, fakti që më është dashur ta mbylli atë zyrën. Mirëpo, ashtu ka qenë dhe unë nuk kam mundur ndryshe. Edhe njerëzit në Dhomën e Tregtisë, i falenderoj kanë pasur shumë mirëkuptim, edhe në Ministrinë e Drejtësisë, më kanë emëruar prapë dhe unë tash e jap maksimumin që atë punë ta punoj ashtu siç e meriton.
Marijana Toma: Fëmijët tash bëjnë çfarë?
Sllavica Jovanoviqi: Fëmijët janë, vajza është në vitin e pestë, në përfundim të vitit të pestë të Stomatologjisë, ndërsa djali ka përfunduar Elektro-teknikën dhe menjëherë, po atë vit, në vitin e katërt e ka fituar bursën për studimet e doktoraturës në Kanadë. Nëse di ta them si duhet, pra ai po doktoron në të biomedicinës, në teknologji biomedicinale, inxhinjer biomedicinal. Viti i parë i ka shkuar shumë mirë, ka qenë, ka qenë këtu tre javë para dhjetë ditëve. A ka dhjetë ditë që ka shkuar Nina [i drejtohet vajzës së saj]? Po, dhjetë ditë ka.
Mua shpesh më pyesin si e kam përballuar kur ai ka shkuar, për mua nuk ka qenë e vështirë, njëmend, unë këtë e kam përjetuar si shumë normale, sepse ai në një moment do të shkonte nga shtëpia. Ku dhe si, kjo nuk ka rëndësi. Në një rrugë më poshtë, apo atje diku, kështu që njëmend nuk më ka ardhur rëndë, së pari sepse ai atje është në një vend shumë të mirë, me njerëz të mençur, dhe punon dicka shumë të mirë, kështu që më vjen shumë mirë për këtë. Posaçërisht mburrem që nuk është këtu [duke studiuar].
Marijana Toma: Sllavicë, Unë e kisha përfunduar, nëse ju nuk keni asgjë për të shtuar, unë do t’u kisha falenderuar që keni ndarë tregimin tuaj me ne. Dhe t’iu uroj.
Sllavica Jovanoviqi: Faleminderit, Marijana, për mua ka qenë kënaqësi, nuk e di sa kam qenë e kjartë, mirëpo dikush që atje “poshtë” e dinë për çka po flas, ata do të kuptojnë.
Marijana Toma: Shumë faleminderit!
[1] E ka fjalën në markat gjermane, Deutsche Mark, të cilat që nga fillimi i krizës në ish-Jugosllavi ka qenë valuta dominante në tregun e zi.
[2] Serb: Socijalistička Partija Srbije, Partija Socialiste e Serbisë, partia të cilën e ka drejtuar Sllobodan Millosheviqi.
[3] Marrëveshja është ndërmjet NATO-s dhe Ushtrisë së Jugosllavisë, me të cilën është ndërprerë intervenimi mbi Jugosllavinë.
[4] Ky është një term derogativ për shqiptarët nga Kosova, për t’i dalluar ata nga Shqiptarët e Shqipërisë, Albanac/Albanci/ Albanka.
[5] Veturë e popullarizuar në Jugosllavi, ka qenë prodhim i Zastavës, Kragujevc, Serbi.
[6] Halo Oglasi, bukfalisht Tungjatjeta Shpalljet, gazetë e shpalljeve në Beograd.
[7] Serb. Buvljak, i referohet pazarit ku shiten gjërat e dorës së dytë.
[8] Ang.: Habitat for Humanity, organizatë humanitare joqeveritare.
[9] Libri i Kujtimeve të Kosovës, të dhëna mbi të gjithë personat të cilët kanë humbur jetën në konflikt të armatosur në Kosovë, të cilën e ka publikuar Fondi për të Drejtën Humanitare.