Sllavica Jovanoviqi

Beograd | Date: 16 Korrik, 2017 | Duration: 121 minuta

… kur kam filluar të punojë me 1 prill, 1990, atëherë në firmë punonin edhe shqiptarët edhe serbët. Dhe gjërat filluan të… dhe kjo zgjati… gjërat filluan të ndërrojnë […] Unë kam filluar punën kur gjërat po ndërronin pasi që, pasi që sekretari i atëhershëm, i cili ka qenë shqiptar, i vjetër, një zotëri i vjetër të cilin e përjashtuan nga puna dhe unë, po mua ma dhanë punën e tij. Dhe detyra ime e parë sa i përket kësaj pune ka qenë ta shkruaj vendimin e përjashtimit të shqiptarëve nga puna. Dhe unë e bëra këtë.

[…] Dhe shefi i atëhershëm, një serb, kinse implementonte politikat. Natyrisht unë gjithnjë i kam thënë që kjo nuk është e ligjshme, që ne duhet të ndjekim procedurat, që duhet ta dëshmojë që ai person ka gabuar, dhe çka ka gabuar dhe që nuk mundet ta përjashtojë ashtu, shkruaje vendimin, thirru në nenin kumeditë cilin, lexoje nenin deri në gjysmë dhe shkruaje, krejt kjo ka qenë budallaki, por prapë.

Dhe dikur kah ora tetë, unë e pyes drejtorin, ‘A t’ua jap, a t’ua dorëzojë këto vendime?’ ‘Jo, jo, prit edhe pak’. Nëntë, dhjetë kalon dhe dikur kah ora njimbëdhjetë ai më thirri mua në zyrë dhe më tha, ‘Tash mundesh t’ua dorëzosh vendimet’. Në atë moment në zyrën e tij u shfaqen diku dhjetë burra, ata serbët prominent në kompani dhe rrethinë, që të gjithë kishin qenë të armatosur, këtë më vonë e kam kuptuar. Pra që ta mbrojnë atë nga këta, po. Dhe mua natyrisht më deleguan që këtyre njerëzve, pa fije faji, t’ua dorëzoja vendimet, dhe ata i pranuan dhe më thanë, ‘Ne e dijmë që ti nuk je pjesë e kësaj dhe e dijmë që ti e bën këtë nga kumeditë cilat arsye, natyrisht, të njëjtën do ta bënim edhe ne’. Dhe thonë, ‘OK’, dhe i morrën vendimet i nënshkruan, dhe shkuan nga kompanija.


Marijana Toma (Intervistuesja) Miroje Ljepojevic (Kamera)

Sllavica Jovanoviqi u lind më 1967, në Gushicë, komuna e Vitisë. Ajo studioi Juridikun në Univerzitetin e Prishtinës. Ajo punoi si sekretare e kompanisë shtetërore “Banja e Kllokotit”. Jovanoviqi ka punuar aty deri më 2001, kur edhe u shpërngul në Beograd me familjen e saj. Sot, ajo punon si notere zyrtare në Veliko Gradište, në Serbi.

Sllavica Jovanoviqi

Pjesa e Parë

Marijana Toma: Sot është 16.07.2017, intervistë me Sllavica Jovanoviqin. Sllavicë, unë ju kisha lutur të më tregoni më shumë për vendin ku jeni lindur, kur jeni lindur, rreth fëmijërisë suaj, dhe kujtimeve të juaja të hershme të familjes?

Sllavica Jovanoviqi: Unë u linda në fshatin Gushicë, komuna e Vitisë. Zakonisht kështu i them, Vitia e Kosovës është quajtur më parë. Jam fëmiu i dytë nga katër fëmijë, i një bujku dhe shtëpiakeje nga fshati Gushicë, dhe një nga të parat, kujtimi im i parë në jetë është dita e parë në shkollë. Do të thotë, kur kam shkuar në shkollë, më kujtohet si tezja dhe nëna më kanë veshur një lloj fundi të kaltërt, shkuarjen dhe kthimin nga shkolla, ky është kujtimi im i parë në jetë. Sigurisht, si çdo fëmijëri, kjo në fshat ka qenë e pasur me plot punë, përpjekje, dhe ka qenë vështirë. Ka qenë fëmijëri e vështirë dhe rinija, shkollimi, gjithçka ka qenë e vështirë, mirëpo ja pra, ka qenë edhe bukur në mënyrën e vet, siç është e bukur për secilin.

Marijana Toma: Në çfarë kuptimi i vështirë? Në kuptimin e obligimeve që i keni pasur?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po. Pra, ne kemi punuar shumë, ndoshta kjo ka të bëjë me faktin që kemi jetuar në fshat, siç punojnë shumë të gjithë fëmijët në fshat, mirëpo edhe pse prindërit tonë e kërkonin këtë nga ne. Unë e di që kam punuar punë të rënda fizike aq sa kam mundur në atë moment ta përballoj. Pra, nëse kam mundur ta nxerrë ujin nga bunari, e kam bërë momentin që kam mundur ta nxerrë atë. Nëse kam mundur të bartë diçka, nuk di çka, nëpër shtëpi apo oborr, të kujdesem për kafshët, shtëpinë, të laj rroba këtë atë, unë atë e kam bërë. Pra, unë kam filluar të laj rroba dhe të gatuaj me dymbëdhjetë vjet. Po, po (qeshë).

Marijana Toma: Pra këto kanë qenë obligime për ju, pra ju keni qenë sa vëllezër dhe motra?

Sllavica Jovanoviqi: Po neve kemi qenë për një kohë vetëm tre, mirëpo prindërit më vonë e lindën edhe fëmiun e katërt, vëllaun tim, i cili ka qenë një fat i madh për të gjithë ne. Motra ime ka qenë në fakultet, unë i kam pasur 16 vjet, vëllau 14, ku ka lindur ky vëllau. Pra ka qenë me të vërtetë bukur. Ai tash i ka diku 30 vjet, jeton në Amerikë, dhe ai është një mbështetje, bash është një njeri i mirë, po, është.

Marijana Toma: Dhe beba e familjes?

Sllavica Jovanoviqi: Po, dhe beba e familjes.

Marijana Toma: Si ashtu, kur thuani që keni pasur fëmijëri të vështirë, pra ju keni pasur obligime, keni shkuar në shkollë dhe poashtu në shtëpi keni pasur punë, apo si?

Sllavica Jovanoviqi: Po, pra.

Marijana Toma: Si është dukur një ditë e juaja?

Sllavica Jovanoviqi: Po dita ime për shembull, kur shkoja në shkollë është dashur të zgjohesha në 5:30, për shembull po flas për shkollën fillore, nga klasa e pestë dhe deri në fund të shkollës së mesme zgjohesha në 5:30 sepse autobusi vinte në 6:15, do të thotë shkoj në shkollë dhe kthehem dikur kah ora 14:00 njëjtë me autobus, i cili ishte i vetmi transport, pra shkonte në 6:30 dhe po themi në 13:00. Dhe më pas punoja në shtëpi, pa marrë parasysh a duhet të mësoj apo jo, pra kur i përfunoja obligimet në mbrëmje mësoja, dhe kjo ka qenë kështu.

Marijana Toma: Kështu dukej?

Sllavica Jovanoviqi: Nuk ka qenë, nuk të ka pyetur askush nëse ke pasur për të mësuar, jo, mësimi ka qenë obligim dytësor.

Marijana Toma: A kanë insistuar në këtë prindërit tuaj, ju keni edhe një motër më të vjetër, a kanë insistuar ata në arsimim apo kjo ka qenë dëshirë e juaja?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po, kjo ka qenë një gjë e mirë dhe ata kanë insistuar që ne të jemi të mirë, të bëhemi nxënës të mirë, kanë qenë të lumtur kur i përfunduam fakultetet, madje edhe mburreshin për këtë. Mirëpo, prapë, prej anës tyre nuk kemi pasur mbështetje rreth kësaj. “Aha, tash ju duhet të mësoni, andaj nuk duhet të punoni”. Jo, nuk ka pasur diçka të tillë, së pari kanë qenë obligimet e shtëpisë dhe të tjera, punët e shtëpisë, tani mësimi, “Ke kohë kur ta përfundojmë, tani mëson”.

Marijana Toma: Mirë, kur thuani që baba i juaj ka qenë bujk, ju keni kultivuar… ?

Sllavica Jovanoviqi: Po, kemi pasur diku shtatë, tetë hektar tokë, dhe mbi këtë e ka pasur edhe një sharrë në oborr. Pra, ne me të kemi punuar me sharrë. Që atëherë… edhe pse më shumë ka punuar motra më e vjetër dhe vëllau më i ri, unë më pak, mirëpo edhe kjo ka qenë një ndër obligimet, pra unë e di se si priten kantinellat, dërrasat,  edhe tjerat si tarabat në qarkore. Këtë e kam punuar qysh nga mosha 13, 14, 16 ndoshta 10.

Marijana Toma: Me babën?

Sllavica Jovanoviqi: Po, me babën.

Marijana Toma: Në cilin vit keni lindur?

Sllavica Jovanoviqi: ‘67. Do të thotë këtë vit i bëj 50 vjet.

Marijana Toma: Dhe tash, çka tjetër ju kujtohet nga ajo kohë në shkollën fillore, a keni pasur miq?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po. Kryesisht ne nga fshati shoqëroheshim, më kujtohet kjo që kur… shkolla ime fillore nga klasa e parë deri në të katërtën ka qenë në fshatin fqinj, dhe ne nga klasa e parë deri të katërtën kemi shkuar në këmbë, dhe kjo ishte dy-tre kilometra. E kemi pasur një mësuese të keqe, ta them kështu, e cila shumë na ka rrahur. Po, ajo ka qenë shumë e keqe, me të vërtetë, mirëpo secili e bën punën në mënyrën e vet. Dhe kjo më kujtohet nga ajo periudhë, dhe kur kam, nga e pesta deri në të tetën, gjegjësisht deri në fund të shkollës së mesme, shkolla ka qenë në Viti dhe ne shkonim me atë autobus dhe udhëtonim deri atje, edhe pse çdo të dytën, tretën ditë nuk ka pasur, apo në dimër kur bora e madhe binte, në kohë të keqe nuk kishte autobus dhe ne i bënim në këmbë këto shtatë kilometra nga fshati në qytet, deri te shkolla.

Dhe më kujtohen, kjo, më kujtohet libri i parë që e patëm lexuar, si lektyrë ka qenë Robinson Kruzo. Dhe kjo, disi kjo ka zgjuar në mua nuk e di, një dëshirë të posaçme për lexim. Pra, edhe shkollën fillore edhe të mesmen, dhe fakultetin e kujtoj përmes leximit. Pra, secilin moment të lirë, secilin, pra unë e kam adhuruar leximin. Në bashqe e cila ka qenë nën shtëpi, e kemi pasur aty një dru arre, përndryshe ai fshat është shumë i bukur, secili që ka vizituar e ka lavdëruar natyrën dhe nuk di, mirëpo shpesh më kujtohet dhe e përmendi një thënje të Dushko Radoviqit, me gjasë atë, ai thotë, “Keni frikë nga vendet ku lavdërohet vetëm natyra, sepse aty nuk ka tjetër çka të lavdërohet”. Pra vetëm kjo, natyra, ajri, tek ne vetëm kjo ka qenë. Dhe me të vërtetë çfarë kam mundur kam lexuar. Shpesh gjatë verës, pra gjatë pushimeve verore pasi ka qenë i gjatë, shpesh madje une e lexoja të njejtin libër dy-tre herë, vetëm për të lexuar, vetëm që t’i kisha rreshtat para syve, dhe që nga klasa e pestë deri vonë, vërtetë shumë kam lexuar. Tash thjeshtë nuk e kam atë kapacitet të përvetësoj gjëra të reja, çka po di, jam në një fazë të tillë, nuk lexoj shumë, mirëpo përpara po. Dhe shumë kam, këtë bibliotekën e shkollës, në shkollë ka qenë… çka ka qenë deri në klasën e shtatë, nuk ka mbetë ndonjë gjë pa e lexuar.

Marijana Toma: Cili ka qenë libri i preferuar?

Sllavica Jovanoviqi: Libri i preferuar? Jo…

Marijana Toma: Nëse mund të…

Sllavica Jovanoviqi: Nuk e di nëse ekziston sot.

Marijana Toma: Nuk mund të përzgjidhni?

Sllavica Jovanoviqi: Jo, jo, me të vërtetë nuk mund të them, të veçoj, vetëm këtë të parën që ndodhi të ishte kjo Robinson Kruzo. Me të vërtetë jo, secili libër është i mirë. Edhe nëse është i keq në një mënyrë, mundesh edhe prej tij të mësosh se si nuk shkruhet, apo të mësosh për të pamundurën. Mirëpo më vonë, meqenëse nuk kemi pasur libra, në shtëpi nuk ka pasur libra, nuk ka pasur as të holla për të blerë libra apo të, dhe unë librat i kam marrë nga biblioteka, dhe e kam adhuruar leximin, dhe kjo më ka dhënë fokus edhe kur kam… mendoj që kjo ka qenë klasa e gjashtë, e shtatë kur kam, shkolla fillore, kur kam jetuar në atë fshat me njerëz të parsimuar të cilët nuk dijnë…. Dijnë vetëm të lavrojnë e gropojnë dhe jetojnë nga ajo që kanë marrë nga toka, disi e kam kuptuar këtë që ata nuk dijnë asnjigjë.

Disi e kam përvojësuar këtë në atë kohë dhe atëherë i kam thënë vetës, që unë dua të di, pra unë dua të di, dhe unë dua të kuptojë gjëra dhe unë dua, nuk dua askush të më gënjejë, pra kur dikush provon të më gënjejë, dua ta kuptojë këtë. Dhe e kam kuptuar që mund ta arrijë këtë poqëse arsimohem. Nëse di dhe lexoj. Madje përgjatë arsimimit, pra nëse dikush ka pasur detyrë të më arsimojë, profesori, mësuesi, cili do, pra unë i kam dhënë rëndësi secilit autoritet, mirëpo brenda në vete e kam ditur nëse ai që e ka këtë detyrë, e bën mirë apo keq, dhe nëse unë duhet t’i bindem apo jo. Pra diçka në mua është përqendruar në këtë, them të arsimohem dhe ta dua këtë. Pa marrë parasysh sa kam arritur në këtë, diku ky ka qenë qëllimi im. Ndërsa kjo që më pyete rreth prindërve, po atyre u ka pëlqyer që ne të jemi nxënës të mirë, këtë pritje e kanë pasur nga ne, mirëpo po e them, edhe motra ka qenë nxënëse e mirë, një kohë ka qenë nxënëse më e mirë se unë, dhe mua mësuesit më thonin, “Qe motra yte dinë më mirë, si nuk e di ti?” Meqenëse kemi pasur mësuesit, profesorët e njëjtë për një kohë, kështu që, mirëpo të dyja e kemi përfunduar fakultetin. Vëllau e ka përfunduar makinerinë në Prishtinë, një vit, një vit e gjysmë, mandej ka shkuar (e pakuptimt.)

Nuk kam mundur ta paramendoj që do të ketë luftë, jo në Kosovë, por në Jugosllavi në përgjithësi, ndërsa ai më ka thënë, po mendoj unë kam qenë e bindur, pasi që sistemi shumëpartiak zuri vend, unë kam qenë e bindur që do të ketë demokraci, që do të jetë më mirë, më shumë liri, që gjithçka do të jetë më mirë, ndërsa ai më tha, “E din çfarë, paramendoje ti, tash po formoheshin partitë, a mund ta paramendosh që një kroat do të anëtarësohet në një parti serbe dhe anasjelltas? Kjo nuk do të ndodh kurrë! Si të ndahen nëpër parti”, ai thotë, “do të ketë luftë politike, lufta është e garantuar”. Fatkeqësisht, ai kishte pasur të drejtë. Në vitin në vijim, më ‘91 filloi lufta dhe vazhdoi deri më ‘99.

Kështu që, ai ka lexuar më pak se unë, mirëpo ka qenë më i mençur, e ka pa që, e ka vërejtur, përderisa unë jo, me të vërtetë, derisa kjo u bë e dukshme, tani të gjithë e dinim. Kështu që, po them, ne kemi qenë nxënës të mirë, dhe fëmijë të mirë, ajo çfarë jemi edhe sot, dhe me të vërtetë mburrem me këtë që edhe sot kemi raporte shumë të mira, jemi mbështetje për njëri-tjetrin kur na duhet, edhe pse ndodh që të mos dëgjohemi me muaj, mirëpo kur duhet, këtu jemi për njëri-tjetrin.

Marijana Toma: Në cilën shkollë të mesme keni qenë, a ka qenë profesionale apo gjimnaz?

Sllavica Jovanoviqi: Jo, ka qenë, nuk e di nëse dikush e di, natyrisht e dijnë ato gjenerata të cilat kanë vijuar atë shkollë, ky ka qenë një shkollim i specializuar. Po, dy vitet e para kanë qenë si gjimnaz. Po, këtu mësohej gjithçka, pra nga matematika, gjuha serbo-kroate, kulturë muzikore, pikturë, të gjitha, dhe në vitin e tretë dhe të katërt është dashur të përcaktohesh. Dhe unë, në fakt, unë e kam dashur poqëse kisha mundur të përzgjedhja, unë do të kisha përzgjedhur mjeksinë, sepse unë këtë e doja në një periudhë, pa marrë parasysh që prindërit e mi nuk kanë mundur të financojnë një student në juridik, tjetrin në mjekësi, dhe mua më është dashur ta regjistrojë juridikun sikurse motra ime, nëse dua të studiojë. Kështu që, për shkak të saj u gjeta në juridik. Mirëpo, mua aspak nuk më vjen keq, sepse jam gjindur mirë edhe në fakultet edhe në punë, jam gjindur mirë, kështu që nuk më vjen keq.

Marijana Toma: Si është dukur kjo, duke pasur parasysh që ende ka qenë e përbashkët, atëherë kanë qenë departamentet e përbashkëta? Këtu kanë shkuar edhe serbët edhe shqiptarët, apo?

Sllavica Jovanoviqi: Jo, nuk kanë qenë, departamentet kanë qenë të ndara, mirëpo të gjithë kemi shkuar në të njejtën kohë në shkollë, deri te klasa ime ka qenë [klasa] shqiptare, dhe në anën tjetër ka qenë klasa, prej klasës në klasë…. Mirëpo kemi shkuar në të njëjtën kohë në shkollë, nuk ka qenë si më vonë, [ne] paradite, [ata] pasdite. Por, kështu nuk ka pasur shoqërim, nuk jemi shoqëruar, disi kemi jetuar paralelisht, pra nuk kemi jetuar së bashku, kemi jetuar paralelisht. Në fshatin tonë, fqinjët tonë të parë janë shqiptarë, mirëpo në mes shtëpisë tonë dhe shtëpisë tyre ka qenë një mur. Pra një mur i cili ka qenë më i lartë se sa kulmi jonë, pra mendoj që i ka pasur tre metra, i gjatë përreth oborrit, i cili ka qenë diku 50 metra. Kështu ia kemi bërë, jemi përshendetur, të mijtë, baba im e ka pasur atë sharrën dhe tek ne kanë ardhur rregullisht shqiptarët, për t’i bërë këto punë, dhe ne gjithnjë e kemi pasur obligim t’ua bëjmë një, kushdo që vinte t’ua bëjmë një kafe, t’u ofrojmë drekë nëse qëndrojnë më gjatë, dhe e gjithë kjo ka qenë shumë mirë, njëmend. Të gjithë janë, mirëpo e tërë kjo ka qenë e lidhur me punën, nuk ka qenë kurrë në nivel ndërnjerëzor. Në nivel të fqinjësisë, gjithnjë ka qenë raporte fqinjësore, kurrë…

Prindërit e mi privatisht janë shoqëruar, më vonë, pra kjo ka ndodhë më vonë, kjo ka qenë në të ‘90-tat, me një familje, baba im edhe ai plaku i shtëpisë kanë qenë miq dhe kështu. Ndërsa, ai djali i tij ka qenë i martuar me një serbe nga Bosna. Dhe më pas nëna dhe ajo janë shoqëruar, ata vinin tek ne në festa, dhe kjo ka qenë pak vite para asaj, bash para asaj jo. Mirëpo, sa i përket shkollës, ne kemi, e them, kemi udhëtuar me autobusa të njëjtë, kemi shkuar në shkollën e njëjtë dhe jemi kthyer, mirëpo këto kanë qenë dy botëra të ndryshme. Ta themi kështu.

Marijana Toma: Nuk kanë qenë as ato daljet, kur keni filluar të dilni? Po supozoj që keni qenë të të njëjtit fshat kështu që… ?

Sllavica Jovanoviqi: Jo, jo.

Marijana Toma: Në qytet?

Sllavica Jovanoviqi: Nuk jemi shoqëruar. Kanë qenë disa raste kur njëri nga shqiptarët ka dashur të shoqërohet me serb dhe anasjelltas, mirëpo ky ka qenë shoqërim rreth ndonjë tregimi, muzike, apo diçka të ngjashme. Mirëpo ekziston një rast interesant. Me neve ka qenë në shkollë një djalë shqiptar, i cili për ndonjë arsye ka vijuar shkollë në gjuhën serbe. Dhe ai, me të vërtetë ka qenë një djalë i mrekullueshëm dhe tash është një njeri i mirë, jam në kontakt me të përmes fejsbukut, ai jeton dhe punon në Zvicërr me familje. Ai është shoqëruar me dy shoqe të mija, ai është shoqëruar me serbe, pra ka qenë mjaft i pranishëm në atë mjedis. Ai madje ka qenë i dashuruar në njërën, kjo është njëfarë dashurie rinore, dhe këtë vit e kemi shënuar njëfarë përvjetori të maturës, dhe vendosëm të takohemi. Unë atë e luta, e luta atë të vinte, ai nuk dëshironte të vinte. Më thotë, “Jo nuk është momenti”. Unë atë e binda që ne i krijojmë momentet në jetë, në atë kohë nuk kemi mundur, tash mund të them me kë dua të pijë kafe, me kë dua të ulem, mirëpo ai nuk erdhi. Dhe mua me të vërtetë më erdhi keq, më vjen keq që nuk e kemi tejkaluar atë që ka ndodhur.

Marijana Toma: Më treguat që e keni regjistruar juridikun pasi që motra juaj ka qenë në juridik? Në Prishtinë e keni regjistruar?

Sllavica Jovanoviqi: Po, në Prishtinë.

Marijana Toma: Si është dukur kjo zhvendosje, po supozoj që ka qenë një shok për juve?

Sllavica Jovanoviqi: Jo, kështu është dukur. Baba im edhe motra e vet kanë ndërtuar një shtëpi në Fushë Kosovë. Dhe ne kemi banuar aty, kemi jetuar me hallën. Po, e kemi pasur këtë hapësirë tonën, kështu që unë nuk kam banuar në konvikt të studentëve, dhe unë fakultetin tim e mbaj mend prej mësimeve. Po, pra prej mësimeve…. Kjo për mua ka qenë shumë e rëndësishme, unë disi vetës, nuk e di pse nuk është dashur ashtu të jetë, ka mudur të jetë edhe më lehtë, mirëpo unë kam menduar që nuk guxoj të mos e kalojë provimin. Pra kjo nuk guxon të ndodh, dhe nuk ka ndodhur….

Dhe për mua ka qenë vërtetë, pra kjo kohë mua më kujtohet nga mësimi dhe nga ajo, nga puna në fshat. Dhe argëtimit me dy djem me të cilët argëtohesha në atë kohë… dhe kjo, mirëpo kemi pasur profesorë shumë të mirë, të paktën mua ashtu më është dukur. Unë kurrë më vonë nuk kam pasur problem me dijen time. Pra, kur kam ardhur edhe në Beograd të punojë me kolegët të cilët kanë përfunduar fakultetin në Univerzitet të Beogradit, unë me ta kam qenë në të njëjtin nivel, gjë që ka pasur shumë rëndësi për mua. Para kësaj kam pasur, jam frikësuar si do të, si do të gjindem në këtë situatë të punojë këtu, ka pasur momente kur kam dyshuar nëse do të mund të punojë me ta, mirëpo falë Zotit, nuk më ka munguar asnjigjë…

Marijana Toma: Cila degë e juridikut ju ka interesuar më së shumti, në atë periudhë?

Sllavica Jovanoviqi: Ne kemi, ky ka qenë drejtimi i përgjithshëm, në Prishtinë ka qenë vetëm drejtimi i përgjithshëm dhe nuk ka pasur tjetër. Kështu që, me të vërtetë nuk e di, unë këtu kam qenë me një periudhë të vështirë të jetës, dhe kam menduar më shumë për këtë, unë kam punuar më shumë në disa gjëra, ndosh që ka të bëj me atë edukimin, mënyrën e jetës në fshat, më shumë jam e vetëdijshme që duhet diçka të përfundohet, dhe jo pse mund të zgjedh, të dëshiroj – të mos dëshiroj, të dua apo të mos dua. Pra unë kurrë nuk kam mundur të them, “Eh tash kjo më pëlqen, dhe do të punoj këtë”, pra mua më është dashur të mësoj, dhe e kam mësuar atë, çkado që ajo ka qenë. Dhe kam mësuar…. Kështu që, unë me të vërtetë nuk di, ndoshta kur kam mësuar kriminalistikën kjo ka qenë interesante për mua. Kur kam mësuar historinë e shtetit dhe ligjin, kjo ka qenë interesante, dhe kështu, mirëpo kurrë diçka në mënyrë të posaçme nuk kam trajtuar.

Marijana Toma: Cili ka qenë qëllimi, çfarë ambicie keni pasur në atë kohë, rreth çka keni menduar që do të bëheni, a keni dashur të bëheni gjykatëse apo avokate, çka ka qenë ideja e juaj?

Sllavica Jovanoviqi: Në atë kohë unë kam dashur të qëndrojë në fakultet dhe të bëhem asistente. Dhe ka pasur disa mundësi, për shkak të disa situatave të vështira nuk kam pasur sukses, nuk janë realizuar, thjeshtë nuk jam, kam dashur të punësohem dhe të bëhem juriste. Gjë që edhe ndodhi pas pak muajsh pas diplomimit, erdha në shtëpi dhe kërkova punë këtu, në këtë qytetëzën, në Viti. Dhe u punësova në një kompani tregtare. Quhej “Gornja Morava” para falimentimit…. Dhe kam punuar këtu për disa vite dhe disa muaj kam punuar në komunë si referente për shtesa të fëmijëve, më pas si sekretare e kompanisë shoqërore, “Banjë e Kllokotit” ashtu quhej. Këtu kam qëndruar deri në fund, deri më 2001, deri sa u barta në Beograd.

Marijana Toma: Më thuani nga këto ditët studentore, a keni dalur në Prishtinë, ku keni dalur? Kjo është një periudhë kur ky ka qenë vend relativisht i sigurt.

Sllavica Jovanoviqi: Po kemi dalur, kemi shkuar në kinema “Omladina 1” 2 a ka pasur 3 nuk e di, mirëpo ne kryesisht kemi shkuar aty. Dhe kam dalur, kemi shkuar për ëmbëlsira, dhe sa herë kam qenë në Prishtinë kam shkuar aty, bash ka qenë si synim për mua kur kam shkuar në Prishtinë. Në “Elidë” në qendrën “Boro dhe Ramizi” qendrën tregtare, “Elida” është e njëjta edhe sot është ajo ëmbëltore. Dhe përballë “Elidës” ka qenë klubi i boulingut, dhe këtu dilnim për një pije. Kështu kohë pas kohe.

Marijana Toma: Dhe kështu ia bënit pas fakultetit apo?

Sllavica Jovanoviqi: Pas fakultetit, po, mirëpo, edhe në fakultet e kemi pasur një sikur kafene, nuk e di le ta quajmë ashtu, ka qenë në podrum, dhe këtu kemi mundur ta pijmë një kafe apo lang, dhe këtu kryesisht takoheshim. Tash po më kujtohet që në atë podrum kanë qenë disa tavolina, dhe këtu takoheshim, bisedonim, pinim kafe.

Marijana Toma: A ka pasur shqiptarë përgjatë studimeve?

Sllavica Jovanoviqi: Ka pasur, ka pasur.

Marijana Toma: A kishit atëherë më shumë kontakt me ta?

Sllavica Jovanoviqi: Jo, jo. Më kujtohet tash, me të vërtetë, nuk jam e sigurt, mirëpo mendoj që ashtu ka qenë. Meqenëse ne, diku 150 serbë kishin regjistruar fakultetin, të 2000-tat, në vitin 1985 dhe shumë pak njerëz vinin në ligjerata. Me të vërtetë pa…. Mirëpo unë i kam adhuruar ligjeratat dhe unë kam shkuar rregullisht. Mua më ka ndodhur që disa herë të jem e vetmja në ligjerata. Kësi, dhe shqiptarët ose kanë qenë më shumë ose rregullisht kanë ardhur me ne në ligjerata, mirëpo sallat e tyre kanë qenë gjithnjë plot, të tonat kanë qenë të zbrazura. Dhe e di që në një moment, kjo ishte e ‘86-ta apo e ‘87-ta, madje edhe flitej që shqiptarët kanë propozuar që kjo të ndërpritej, fakulteti në gjuhën serbe, pasi që nuk ka studentë…. Po, nuk e di nëse kjo është e vërtetë apo jo, mirëpo kjo flitej mes nesh. Dhe më kujtohet kjo situatë kur profesorët na detyruan që të regjistrohemi në parti, në atë kohë ende ishte Lidhja Komuniste, më falni…

Marijana Toma: Po, Lidhja Komuniste.

Sllavica Jovanoviqi: Po, mirëpo ne, askush prej nesh nuk ka dashur. Pra, e tëra ka qenë për neve budallaki. Pra ne kemi pasur interesime krejtësisht ndryshe, fakulteti, muzika, shoqëria, edhe çka tjetër, dhe më kujtohet një rast kur një profesor, asistent, detyrimisht është munduar të na bind, dhe unë i kam thënë, “Po ne jemi apolitik”. Dhe ky më tha mua, “A e dini çka kolege, edhe qëndrimi apolitik është politikë.” Kjo më kujtohet si një nga mësimet e asaj kohe. Vërtetë, askush prej nesh nuk është anëtarësuar në parti, as nuk ka qenë politikisht aktiv, asnjigjë”. Mirëpo ka qenë kjo, pak, jo, pra kur politika ka qenë në pyetje do të doja të filloj nga viti ‘81.

Marijana Toma: Këtë në fakt desha të ju pyes.

Sllavica Jovanoviqi: Po, po, po. Më kujtohet dita kur kanë qenë protestat e shqiptarëve në vitin ‘81, në qytetëz, pra në Viti, dhe nga atëherë mendoj që në Kosovë janë rrënjët e thella, pra. Jo në qytete, nëpër rrugë, kjo ajo. Pra, në Kosovë lufta, gjendja e gjysëmluftës ka qenë nga viti ‘81. Pra ne kurrë nuk kemi shkuar në ekskurzion, që nga atëherë as në piknik nuk kemi shkuar. Pra kjo është ajo, kemi jetuar sikur në geto. Unë të paktën ashtu e përjetoj. Dhe që nga atëherë, po mendoj, e di, i kujtoj policët në rrugë, kontrollat nëpër rrugë, arrestimet e shqiptarëve, rrahjet e shqiptarëve, të tërat, gjithçka kam parë dhe i kujtoj mirë. Ndoshta kishte me qenë mirë të harroj, por ajo…

Marijana Toma: Në cilin vit jeni zhvendosur në Fushë Kosovë për shkak të fakultetit?

Sllavica Jovanoviqi: ‘85-tën, dhe këtu kam qenë deri ‘89-tën, pra katër vite.

Marijana Toma: Si ka qenë Prishtina në ato vite?

Sllavica Jovanoviqi: Po për mua Prishtina ka qenë qytet. Pra qytet. Unë bukfalisht nuk kam ditur ta kaloj rrugën në semafor, do të qeshësh, mirëpo ashtu ka qenë, sepse shumë e komplikuar më dukej. Unë tash di ta kaloj kur dhezët drita e gjelbërt, mirëpo cila e gjelbërt? Për mua ka qenë shumë më lehtë ta kaloj rrugën diku ku nuk ka pasur semafor dhe kur nuk ka vetura, po mendoj, kjo ka qenë shumë më thjeshtë për mua. Natyrisht, të gjitha këto i kam përballuar dhe çdo gjë ka qenë Ok, mirëpo po tregoj, ky ka qenë një ndër momentet e para. Dhe kolegia e parë me të cilën jam njoftuar dhe me të cilën jam shoqëruar ka qenë muslimane nga Plava, apo kështu diku. Një vajzë shumë e mrekullueshme, fatkeqësisht mendoj që ajo hoqi dorë pas vitit të parë, por edhe ne nga brendësia, ta quaj kështu, siç shikohet nga perspektiva prishtinase, kolegët nga Prishtina më vështirë e kanë pranuar, po, gjë që është e gjithëditur.

Edhe unë kam filluar të shoqërohem me ta tek në vitin e dytë, tretë, kur të gjithë nga unë, të gjithë kërkonin shpjegime nga unë, të iu shpjegoj gjërat të cilat nuk i kishin të kjarta. Dhe ata më afroheshim dhe atëherë kam filluar të shoqërohem me ta. Mirëpo, kryesisht shoqërimin në fakultet, dhe pas ligjeratave, dhe jo, unë madje nuk jam shoqëruar me kolegët e fakultetit, as me serbë, as me shqiptarë…. Atëherë ashtu ka qenë e organizuar jeta, thjeshtë, unë shkoja në fakultet, dëgjoja ligjeratat, kthehesha, mësoja, dhe kështu, dhjetë ditë, më pas shkoja për disa ditë në fshat dhe atje punoja u ndihmoja prindërve, më pas kthehesha për mësime dhe kjo ishte. Dhe në këtë kohë shoqërohesha me një djalë, dhe kjo ka zgjatur deri në vitin e tretë të fakultetit, kohën e lirë e kaloja me të. Dhe kjo ishte kështu.

Marijana Toma: Si quhet ai?

Sllavica Jovanoviqi: Ai quhet Milosh Stankoviq, tash nuk e di nëse do t’i vie mirë që po ia përmendi emrin, mirëpo nuk ka lidhje…. Po, ai tash jeton në Paris, punon atje, po.

Marijana Toma: Si ishte kjo, u shoqëruat me te për dy vite?

Sllavica Jovanoviqi: Po ne jemi shoqëruar nga shkolla e mesme. Pra, deri në vitin e tretë të fakultetit, dhe lidhja është ndërprerë pasi që ai, me gjasë pasi që unë kam kaluar shumë kohë duke mësuar dhe ai është shoqrëuar edhe më të tjerë….

Marijana Toma: … Aha.

Sllavica Jovanoviqi: Po, andaj dhe ka përfunduar. Po…

Marijana Toma: Dhe tash kur e keni përfunduar fakultetin, ju jeni kthyer në Viti? Si dukej tash kjo periudhë e kërkimit të punës? Kjo është një periudhë kur Jugosllavia ka qenë në krizë ekonomike?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po, po. Po ashtu ka qenë, bash ka qenë palidhje, me të vërtetë. Atëherë ka ekzistuar kjo [bindje] që kushdo që e përfundon fakultetin duhet punësuar. Nuk ka lidhje ku, si, duhet të punësohet dhe kjo ishte ashtu, një komitet ajo-kjo, dhe baba im ka shkuar aty dhe i ka lajmëruar që vajza e saj ka përfunduar fakultetin dhe ata në një moment i kanë thënë, “Ja pra le të punojë ajo në atë ‘Gornja Morava’” Dhe unë kam shkuar aty dhe bukfalisht për gjashtë-shtatë muaj nuk kam punuar asnjigjë. Pra, asnjigjë. Atë kohë e kujtoj në bazë të asaj që kam lexuar shumë libra…

Marijana Toma: Në punë?

Sllavica Jovanoviqi: Në punë. Kam pasur qasje në bibliotekë, pra, ka qenë këtu afër, kjo është një kohë kur, edhe rroga ka qenë kurrëfare, unë kam qenë plotësisht e pakënaqur, ajo ka qenë shumë palidhje. Pra, mirë, por ma ka mbushur kohën, kam lexuar, dhe kur e llogaris jam arsimuar edhe aty pak. Dhe më pas në prill të vitit ‘90, pra para përfundimit të atij viti unë u martova, dhe pas nëntë apo dhjetë muajsh më lindi vajza. Dhe kam qenë në pushim të lindjes të cilin poashtu e mbaj në mend me të qenurit jonormal e mërzitur… mirëpo atëherë e kam lexuar Perl Bak, do të thotë të gjitha veprat e përzgjedhura. Dhe e kam shikuar, e shikoja një serial në programin e dytë mbi Japoninë. Pra atë periudhë e mbaj mend për nga dëshira për t’u kthyer në punë, pra me menzi e pritja kthimin, ditët i numroja se kur do të më kryheshin ditët e pushimit të lindjes, pra kur jam kthyer përsëri në atë kompani, kishte falimentuar, aty me të vërtetë nuk kishte më vend për jurist. Sa herë, unë kam filluar punën për shkak të rrethanave në atë komunë ku nuk kishte jurist në atë pozitë, referente për shtesat e fëmijëve, dhe ka qenë kusht, pra kjo veç ishte viti ‘92, ndoshta.

Atëherë tashmë kishin ardhur refugjatët nga Kroacia, dhe kushti që unë të punoj në në atë pozitë ka qenë t’i bëhem asistente komisionerit për refugjat, të komunës, gjë që unë kam pranuar pa asnjë fjalë, natyrisht, vetëm për të punuar diku ku do të kisha një rrogë dhe diku ku punohet. Dhe kam punuar këtu me të vërtetë shtatë muaj, më kujtohet që kam nxerrë me mijëra vendime për njerëzit për ato shtesa për fëmijë. Dhe kam marrë nga drejtori i asaj, të kompanisë shoqërore, një herë ne u takuam diku, nuk e di ku, në një zyre, dhe ai më tha, “Unë kam dëgjuar që ti je juriste e mirë, a dëshiron të punosh dhe të bëhesh sekretare?” Ata nuk kishin sekretar atëherë, kështu që unë e pranova me shumë kënaqësi, pasi që kjo ishte një pozitë më e mirë, me më shumë punë, më shumë obligime. Kështu që, në vitin ‘93, ka qenë maj, nëse më kujtohet mirë, kur fillova të punoj për ta.

Pjesa e Dytë

 

Marijana Toma: E përmendët që në vitin ‘90 jeni martuar.

Sllavica Jovanoviqi: Po.

Marijana Toma: A mund të më tregoni diçka rreth bashkëshortit tuaj?

Sllavica Jovanoviqi: Unë dhe bashkëshorti im jemi njoftuar në atë zyrën time, në atë, “Gornja Morava” sepse baba i tij e ka pasur një dyqan dhe ai i ka sjellur gjëra atij. Po, nuk ka qenë ndonjë dashuri, apo nuk e di çka, mirëpo prapë, ndikimi i edukimit tim apo diçkaje, prapë po kthehem në këtë, nuk e di a kam të drejtë, mirëpo sidoqoftë. Unë atëherë mendoja se duhej të martohesha. Pra, e kam përfunduar fakultetin, jam punësuar, dhe duhet të martohem. E dyta, nuk e kam pasur gjithnjë mirë në shtëpinë e prindërve të mi… pasi që gjithnjë më bezdisnin me punë tjera dhe kështu që, unë atëherë shoqërohesha me një djalë të tretë, nuk ka lidhje, njëjtë më bëhet, ajo lidhje u ndërpre për shkak të disa arsyeve, ndërsa bashkëshorti im ka qenë këmbëngulës me flirtime… po shumë këmbëngulës.

Kështu që, unë në një moment kam filluar të shoqërohem me të dhe pas pak muajsh u shndërru në martesë. Dhe kështu, ai ka qenë profesor në shkollë të mesme dhe ka qenë profesor i vëllaut tim, dhe vëllau e pëlqente si profesor, kam pasur rekomandime nga ana e tij… mirëpo fatkeqsisht nuk ka qenë martesë e lumtur. Ajo martesë ka përfunduar me vdekjen e tij në vitin 2003, që ka qenë gjëja më e tmerrshme që ka ndodhur, mirëpo po mos të ishte ajo, mendoj se do të ndaheshim më herët. Unë në një moment kam qenë e gatshme për ndarje, kam pasur edhe mbështetjen e prindërve, mirëpo për të ndodhur kjo duhej disa gjëra të ndodhnin, dhe ndodhën, para kësaj ndodhi sëmundja e tij. Dhe mua më është dashur të qëndroj deri në fund, dhe disa herë më kujtohet i kam thënë vetës, kur e kuptova se çfarë do të ndodhë, i thashë vetës, “Pra, do ta përballosh këtë madje edhe nëse të kushton me jetë”. Pra, ka qenë shumë vështirë, mirëpo ja. Mua tash më vjen keq që ai ka vdekur aq i ri, pra me 44 vjet.

Marijana Toma: Prej çka ka vdekur?

Sllavica Jovanoviqi: Prej sklerozës atrofike laterale. Pra edhe fëmijët nuk kanë babë, mirëpo ai po të kishte qenë një mbështetje për mua në jetë, jo, përkundrazi, mirëpo ashtu ishte. Fatkeqsisht, aq sa mundem dhe aq sa më intereson, kur shikoj përreth vetës rrallë që shoh ndonjë martesë të mirë. Të gjitha koleget e mia, ose nuk janë në martesë për shkak të këtyre arsyeve ose bashkëshortët që i kanë janë pengesë më e madhe në jetë se sa që janë mbështetje. Unë nuk e di se çfarë po ndodh me këtë shoqëri në këtë aspekt, mirëpo fatkeqsisht ashtu është.

Marijana Toma: Më thuani, natyrisht nëse nuk është problem, a kishit mundur të flisni më shumë rreth viteve të përbashkëta me bashkëshortin dhe fëmijët?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po, ne menjëherë patëm fëmijë, po them pas nëndë muajve, dhe… ai ka qenë i dashuruar në mua, këtë ma ka thënë edhe një profesor i imi dhe koleg i tij, ai bash më tha, “Ta dishë që ai të ka dashur ty shumë”. Unë i them, “Po, e pranoj, nuk e vë në pyetje”. Mirëpo, duhet, dashuria duhet kultivuar, pra në jetën e përditshme. Dhe shpesh ua them edhe fëmijëve edhe njerëzve të rinj, pra përderisa njerëzit shoqërohen e rëndësishme është dashuria, është pra, natyrisht, mirëpo për martesë, për jetën e përbashkët është shumë i rëndësishëm karakteri i atij njeriu më kë ti jeton. Sa është me vlerë, të punojë, të punojë aq sa dëshiron, të krijojë, të bëj jetën e vet të bukur edhe për tjetrin, sa është i/e gatshme të të sakrifikohet për tjetrin, pra për personin me të cilin jeton, për fëmijët e tjerë. Pra, sa është i gatshëm të bëjë, të punoj për ta. Pra, nëse ky person është dembel prej natyrës, këtu nuk ka, ai mund të dashurojë sa të dojë, ai nuk mund të lëviz, pra, që të bëj diçka për tjetrin. Për martesë dhe për familje kjo është shumë me rëndësi.

Pra, ky ka qenë problemi ynë, ky bashkëshorti im thjeshtë nuk ka dashur të bëjë asnjigjë për familjen e vet. Pra unë jam dashur të luftojë për rrogë më të mirë, ta them kështu, edhe për, për vendin tonë të jetesës. Pra ne së pari kemi jetuar me familjen e tij, ku, po të ishin normale raportet ndërnjerëzore ka pasur kushte për jetesë. Sidoqoftë, të zgjohesh dhe të dëgjosh dikend se si grindet dhe kjo, kjo nuk më kishte shkuar në mendje. Pra, këtë më është dashur të përjetoj derisa kemi qenë në shtëpinë e familjes së tij. Tash kisha dëshirë ta krijoja vetë jetën time dhe nuk ka dashur… pra, më pas ne në atë shtëpinë familjare kemi jetuar diku tre vjet, më vonë kam marrë banesë nga “Banja e Kllokotit” ku kam punuar, dhe kemi jetuar në atë banesë, kështu që, mirëpo gjithnjë ka ekzistuar kjo, dhe më kujtohet kjo, nuk e di si e kisha artikuluar, që ka ekzistuar njëfarë xhelozie e tij, athu çfarë kuptimi ka kjo, vërtetë e kam vështirë t’i kthehem kësaj, mirëpo atij i pengonte gjithçka në lidhje me mua. Madje i pengonte, “Kush të ka hyrë në zyrë….”

Qesharake të flas për këtë. Mua më është dashur disa herë ta dëboj nga zyrja dhe t’i them, “Shko njeri bëji punët e tua, më lejo mua t’i bëj të mijat”. Dhe kjo, kështu që, atij i ka konvenuar ta ketë gruan juriste, më të bukur, relativisht më të bukur dhe të gjitha, mirëpo nuk e ka ditur çfarë duhet të bëjë me të. Pra, nuk ka mundur ta përballoj ta ketë pranë vetës një grua të tillë. Ky ka qenë problemi i tij. Pra, në një moment më pati pyetur pse e kam përfunduar fakultetin, unë i them, “Po kështu, unë mund të them që nuk e kam, por e kam përfunduar. Pra, ky është fakt i pandryshueshëm. Unë mund edhe të mos punoj”. Pra me netë e netë kemi diskutuar rreth problemeve tona, si të zgjidhet, kjo-ajo, deri sa unë e kam kuptuar që është e kotë, që unë po e humb kohën të cilën duhet t’ia dedikoj vetës dhe fëmijëve në edukimin e tij, që ate ta edukoj, ndërsa ky njeri i kishte 30 e diçka vjet, është krejt e kotë ta edukoj, e kotë, kjo është humbje kohe.

Por, ta them të vërtetën atij shumë, shumëçka i ka penguar, madje njëherë kur e kuptova që gjithçka ka shkuar në dreq të mallkuar dhe nuk ka kuptim të luftojmë për çkado, ai më tha, “Po shihe, të gjitha ato fqinjet të respektojnë, të gjitha të adhurojnë”. “Më adhurojnë, edhe unë i respektoj dhe i adhuroj. Pse jo? Jam e këndshme, i përshendes, gatuaj ëmbëlsira, i thërras dhe më thërrasin. Pse të mos më respektojnë?” Njëmend, kjo për shembull, edhe kjo i ka penguar. Madje, fatkeqsisht ky nuk ka qenë rasti i vetëm i mjerë. Ka pasur edhe tregime tjera të tilla që i kam dëgjuar nga ai, mirëpo, të tërën e dijnë fëmijët e mi. Pra, unë u kam, kur kanë qenë të gatshëm të dëgjojnë për këtë, iu kam treguar dhe ata më besojnë. Natyrisht, ata e dojnë babën e tyne, natyrisht, dhe këtë e shohin si, prej një këndi tjetër dhe unë e pranoj këtë absolutisht. Dhe them, unë shumë do të doja poqëse ai do të ishte i gjallë dhe ne të mos ishim së bashku, që secili ta jetojë jetën e vet, se sa të ndodh kjo. Mirëpo, na është dashur të kalojmë edhe nëpër këtë.

Marijana Toma: Në cilin vit është sëmurë ai?

Sllavica Jovanoviqi: Në vitin ‘97. 1997.

Marijana Toma: Tash kisha dashur të ju kthej pak në atë periudhë, kjo është ajo periudha para martesës suaj, kur gjërat filluan, filluan ato trazirat politike dhe tjerat me radhë, si ka reflektuar kjo në ju, në jetën tuaj dhe në punën tuaj?

Sllavica Jovanoviqi: Nuk kam lejuar që kjo të bëhet pjesë e jetës sime personale dhe në punën time, thjeshtë më është dukur palidhje çka ishte duke ndodhur dhe budallaki, kështu që nuk kam. Mirëpo me siguri ka pasur. Sa i përket anës politike, në Fushë Kosovë rregullisht ka pasur mitingje. Pra, njerëzit mbledheshin, a të kujtohet? A të kujtohet apo a ke lexuar pasi që kanë ndodhur? Pra mitingje të vogla, mitingje për gjithçka, miting për këtë, për atë, të gjithë kishe po shkojmë, që do të thoshte halla ime, “Edhe burra edhe gra po shkojnë në to”. Ka miting për diçka, nuk e di askush si dhe për çka. Dhe më kujtohet ajo në Gazimestan, pra ajo ka qenë një çudi e madhe. Natyrisht, unë aty nuk kam shkuar, që të merremi vesh, mirëpo të gjithë, të gjitha ato ndodhi i kam përbuzur. Po e them, nuk kam, për mua kjo shoqëri në të cilën kemi jetuar në Jugosllavi, Serbi, Kosovë ka qenë mjaftueshëm e mirë, pra unë kam menduar që neve na duhet pak ta zhvillojmë, dhe të jemi ashtu siç pritet nga ne, që të jetë super dhe të mos ketë nevojë të ndryshohet. E këta donin ta ndryshonin, këta ishin pak të huaj për mua. Dhe në princip mendoj që e kam, që e kam ditur diku në mua që kjo nuk do të na shpie kah e mira, si përmendet lufta, ne jemi të tillë, ne jemi të atillë, më të mirë se të tjerët, ne jemi më të mençur, e çfare jemi? E shohim vetëm vetën. Kështu që, mua më është dukur e çuditshme.

Unë pra kam filluar të punoj, kur kam filluar të punojë me 1 prill, 1990, atëherë në firmë punonin edhe shqiptarët edhe serbët. Dhe gjërat filluan të… dhe kjo zgjati… gjërat filluan të ndryshojnë, ndoshta disa, pra kjo ishte e ‘90-ta, dhe gjërat filluan të ndryshonin pas një viti. Dhe e përmenda që në muajt e parë, ndoshta në gjashtë muajt e parë, asgjë, disa gjëra filluan të ndryshojnë. Unë kam filluar të punoj kur gjërat po ndryshonin pasi që, pasi që sekretari i atëhershëm, i cili ka qenë shqiptar, i vjetër, një zotëri i vjetër të cilin e përjashtuan nga puna dhe unë, po mua ma dhanë punën e tij. Dhe detyra ime e parë sa i përket kësaj pune ka qenë ta shkruaj vendimin e përjashtimit të shqiptarëve nga puna. Dhe unë e bëra këtë. E kam ditur që kjo nuk është në rregull, e dija pse ata po largoheshin nga puna, dhe unë atëherë veç isha në martesë, kam qenë shtatëzanë dhe më është dashur, më është dashur të jetoj nga diçka dhe e kam bërë.

Dhe më kujtohet kjo situatë, kur janë larguar nga puna disa njerëz, shqiptarë, tre, katër prej tyre të cilët kanë qenë në pozita të larta, drejtori financiar, nuk e di, ky i komercialës. Dhe unë për zotën kam qenë në muajin e shtatë-tetë të shtatëzanisë kur më është dashur atyre t’ua dorëzojë ato vendime. Dhe shefi i atëhershëm, një serb, kinse implementonte politikat. Natyrisht unë gjithnjë i kam thënë që kjo nuk është e ligjshme, që ne duhet të ndjekim procedurat, që duhet ta dëshmojë që ai person ka gabuar, dhe çka ka gabuar dhe që nuk mundet ta përjashtojë ashtu, shkruaje vendimin, thirru në nenin kumeditë cilin, lexoje nenin deri në gjysmë dhe shkruaje, krejt kjo ka qenë budallaki, por prapë. Kjo asgjë nuk ka ndihmuar, natyrisht. Asnjigjë.

Unë aty kam qenë një grua e cila është dashur të bëjë këtë, dhe kjo ka qenë, është bazuar në… Dhe them, atë ditë, pra unë i kam përgaditur ato vendime dhe më është dashur që të nesërmen t’ua dorëzoj, pra unë e kisha detyrë t’ua dorëzojë. Dhe dikur kah ora tetë, unë e pyes drejtorin, “A t’ua jap, a t’ua dorëzojë këto vendime?” “Jo, jo, prit edhe pak”. 9:00, 10:00 kalon dhe dikur kah ora 11:00 ai më thirri mua në zyrë dhe më tha, “Tash mundesh t’ua dorëzosh vendimet”. Në atë moment në zyrën e tij u shfaqen diku dhjetë burra, ata serbët prominent në kompani dhe rrethinë, që të gjithë kishin qenë të armatosur, këtë më vonë e kam kuptuar. Pra që ta mbrojnë atë nga këta, po. Dhe mua natyrisht më deleguan që këtyre njerëzve, pa fije faji, t’ua dorëzoja vendimet, dhe ata i pranuan dhe më thanë, “Ne e dijmë që ti nuk je pjesë e kësaj dhe e dijmë që ti e bën këtë nga kumeditë cilat arsye, natyrisht, të njëjtën do ta bënim edhe ne”. Dhe thonë, “OK”, dhe i morrën vendimet i nënshkruan, dhe shkuan nga kompanija.

Marijana Toma: Sa njerëz janë përjashtuar nga punë, a ju kujtohet?

Sllavica Jovanoviqi: Paj gati se të gjithë, të gjithë, po, po, po. Sepse më kujtohet që shqiptarët kanë qenë të vetmit që kanë punuar në atë kompani kur kam filluar punën më pas, në “Banjën e Kllokotit”. Po, ndodh që 30 veta kanë vazhduar të punojnë në atë kompani, ndërsa në kompanitë e tjera të gjithë [i kanë përjashtuar]. Pra kjo ka qenë ajo detyra apo çka po di, sepse serbët e kanë konsideruar që shqiptarët duhet absolutisht përjashtuar nga jeta shoqërore. Gjë që edhe e kanë bërë.

Më kujtohet një situatë e njëjtë, pra zyrja ime ka qenë në të majtë, ndërsa e drejtorit në të djathtë. Në mes ka qenë zyrja për sekretareshën e cila punonte aty ndonjëherë, ndonjëherë jo, njëjtë, mua më kujtohet një bisedë e drejtorit dhe e një njeriut nga DB-ja[1], të cilët flisnin në atë zyrën në mes, ndërsa unë i dëgjoja nga zyrja ime. Të cilët diskutojshin si e tek, si t’ia bëjnë, çka të shpikin si të shkruhet, çka të bëhet që njëri të largohet nga puna. Po, e tëra ka qenë e kjartë për mua. Dhe ai tregimi kinse shqiptarët vetë e kanë lëshuar punën, po çfare! Kjo ka qenë me të vërtetë. Për mua ka qenë vështirë t’i shoh kolegët e mi, njerëzit të cilët kishin mbetur pa punë, dhe e kam ditur, pra e kam ditur që edhe neve dikur do të na ndodh dikur. Qysh atëherë e kam ditur. Pra nuk ka pasur dilemë. Vetëm ata të cilët nuk kanë dashur të kuptojnë.

Marijana Toma: A ka pasur tensione përgjatë tërë kësaj? Tash po flisni për atë ndjenjë, nuk e di edhe pasiguritë e të gjithë asaj, çfarë atmosfere ka qenë, njerëzit po e humbin punën, ndërsa për dikë jeta vazhdon si zakonisht. Si dukej kjo?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po. Duket e shëmtuar. Nuk e di, unë nuk jam prekur nga kjo. Nuk e di. Unë nuk jam frikësuar për shembull, unë e kam ditur dhe iu kam thënë edhe atyre njerëzve, pra që kjo është diçka që ndodh gjithkah në Kosovë, që kjo është gabim dhe që po ndjehem keq që po marrë pjesë në këtë, mirëpo më duhet të qëndroj në këtë punë dhe të punoj diçka. Edhe ata, të gjithë kanë qenë njëmend, e kanë kuptuar këtë, “Edhe unë do të kisha punuar po të isha në vendin tënd, e kuptoj, edhe nëse nuk je ti dikush tjetër do ta bënte”. Dhe kjo. Po e them, në kompaninë tonë jo, pra të gjithë ata njerëz kanë shkuar kur e kanë marrë vendimin dhe më nuk janë kthyer. Mirëpo, në kompanitë tjera, e di që shqiptarët nuk kanë dashur ta lëshojnë vendin e punës dhe policia me pushka ka shkuar t’i largojë. Pra, me armë i kanë larguar njerëzit nga vendet e punës. “Agro Morava” në Viti të Kosovës.

Marijana Toma: Fizikisht i kanë larguar nga aty?

Sllavica Jovanoviqi: Fizikisht i kanë larguar, me pushka. Po. Kjo është definitive. Natyrisht më pas nga policia dhe komuna, atëherë me të vërtetë nuk kam qenë e përfshirë në këtë. Problemi im ndoshta ka qenë që mua më kanë interesuar vetëm gjërat për t’cilat kam pasur interesim. Pra unë kurrë nuk kam dalur nga ajo bota ime, kinse tash të lexoj gazetë dhe të di çka po ndodh në Kragujevc. Jo, nuk më intereson. Unë gjithnjë jam kufizuar në atë, në atë rrethin dhe obligimet e mia, që ato t’i realizoj sa më mirë. Më pas kanë ardhur fëmijët, kjo është veç një situatë ku ti duhesh me qenë në krye të secilës situatë, edhe pse po them, kurdo që kam mundur edhe kam lexuar, jam informuar dhe kam krijuar qëndrimet e mia. Gjithnjë kam pasur qëndrimet e mia për gjithçka. Po mendoj, intelektuale jam dhe duhet t’i kem, mirëpo më është dukur që nuk duhet të anoj politikisht, të them diçka dhe të ndikoj në atë situatë. Edhe nëse do të doja nuk kisha pasë shumë kuptim. Por, gjithmonë kam pasur qëndrimin tim për këtë.

Sa i përket kësaj, mua nuk më kujtohet që unë jam frikësuar diçka prej shqiptarëve, jo, edhe pse ka qenë aty, realisht ka pasur situata për t’u frikësuar, sepse unë kthehesha natën nga fakulteti dhe ecja dy kilometra deri në fshat, këtu ka mundur gjithçka të më ndodh. Si prej serbëve si prej shqiptarëve, dhe prej kujtdo. Pra objektivisht ka qenë situata, mirëpo ne është dashur të jemi të guximshëm që të jetojmë aty dhe të shkollohemi sido që mundeshim. Kështu këtu mua, askujt nuk iu kam frikësuar, asnjigjëje, mirëpo e kam ditur që kjo nuk na shpie në drejtim të mirë.

Marijana Toma: Kjo tash është periudha kur fillojnë luftërat. Përmendët më herët që në një moment kanë ardhur edhe refugjatët nga Kroacia…

Sllavica Jovanoviqi: Po, ashtu. E kisha treguar vetëm një situatë. Më kujtohet kur, ndoshta atëherë kam filluar të punojë, ndoshta jo. Po, kur ka qenë tubimi te konvikti Cankarjev[2].

Marijana Toma: Këto janë vitet e ‘90-ta?

Sllavica Jovanoviqi: Po, të ‘90-tat kanë qenë. Dhe nëna ime shikonte televizion, unë jo, unë flija, kjo ishte vonë diku… dhe të nesërmen në mëngjes kur jam zgjuar, ajo po thotë, “Sllavicë, këtu do të ketë luftë”. Ajo shton, “Mbrëmë kam dëgjuar diçka në televizion” dhe thotë, “Në këtë tokë do të ketë luftë”. Dotë thotë, unë atë tubim kurrë nuk e kam shikuar, as që kam lexuar për atë, kjo ajo, vetëm e di që janë dhënë disa qëndrime, gjë që njëjtë nuk më ka interesuar, e di që kanë qenë të këqinj dhe kjo, kështu që, nuk e di.

Për luftë, pra së pari në Kroaci, më kujtohen ato raportimet e shëmtuara televizive, patetike, aty disa njerëz me mjekërr të cilët coptonin bukë, kryqëzoheshin dhe nuk e di, njëmend, krejt ajo më është dukur shumë e shëmtuar, nuk kam mundur as ta shikoj, e lëre më të marrë pjesë në këtë dhe të mendohem rreth saj. Më pas më kujtohet një raport, pra në Kroacinë ka qenë luftë, ndërsa në Bosne gjithçka ka qenë në rregull, dhe më pas i intervistonin disa njerëz në Bosne edhe ata kishe po flasin, “Ne nuk e duam këtë, tek ne është vllaznim bashkim, na jemi super, ne kalojmë mirë. Jo bre, ata le të bëjnë luftë, tek ne nuk do ndodh e njëjta”. Nuk kaloi shumë kohë, atje ishte një tmerr i vërtetë, edhe më keq.

Marijana Toma: Këta njerëz të cilët erdhën nga Kroacia në Kosovë, ata refugjatë, duke pasur parasysh që keni punuar në atë kohë në shtesat e fëmijëve, a e dini se si janë akomoduar ata? Çfarë është bërë me ta?

Sllavica Jovanoviqi: Këtë e di shumë mirë. Unë veç, atëherë kam qenë asistente, të themi, e atij komesarit për refugjatë, e di që ia shkruaja atij disa ftesa, diçka në disa takime, madje nuk kishim as letër, dhe e di që është dashur të gjejë mënyrë të vijë deri te letra, t’i shtypi [në makinë] ato ftesa. Megjithëse, në vitin ‘95 unë veç isha duke punuar për “Banjën e Kllokotit”.

Marijana Toma: Më falni, me çfarë është marrë ajo kompani?

Sllavica Jovanoviqi: Ka prodhuar ujë mneral, lëngje dhe në një moment ka qenë edhe banja për shërim ka qenë, sëmundjet reumatike kryesisht janë shëruar dhe është prodhuar ky uji mineral. Pra, në vitin ‘95 unë tashmë isha aty, dhe atëherë erdhën refugjatët nga Kroacia, pra në Kllokot dhe në Viti, nuk e di, por kaq di. Ata kanë qenë në njërin nga objektet e asaj kompanie, ai ka qenë hotel në kohën e vet, me disa dhoma, hapësira dhe të gjitha, dhe secili ka qenë i vendosur me familje në këto hapësira. Ndërsa tek unë, ta themi kështu, erdhi një gjyshe, tezja e, tezja e kunatës sime nga Kroacia. Gjyshja Soka, e cila ka jetuar me ne diku dhjetë ditë derisa nuk ia kemi gjetur një vendbanim në atë hotel. Dhe ajo ka qëndruar shumë pak aty. Ajo, mendoj që ajo e para është kthyer në Kroaci. Mua më kujtohet që unë atë, unë dhe bashkëshorti e kemi vozitur për në Prishtinë, atëherë kur refugjatët e parë janë kthyer, dhe në [lagjen] Dardania, Dardania apo si quhet ajo ku kemi shkuar, e kemi lënë aty dhe nga aty ka pasur transport për Kroaci.

Dhe ata njerëz kanë qenë aq keq të pranuar, madje edhe nga Serbët në Kosovë. Por, me gjasë kështu është çdoku, njëmend, këtu nuk ka dallime, secili mjedis me vështirësi e pranon të huajin. Fëmijët e mi shoqëroheshin me disa vajza, mirëpo ata kanë qenë fëmijë të mirë, mirë të edukuara, edhe ata njëjtë njerëz. Po mendoj, i ka gjetur çfarë i ka gjetur në jetë. Më pas këta fqinjët më flisnin pse fëmijët e mi po shoqëroheshin me ata fëmijët aty, pasi që ata kanë morra. Dhe unë iu them, “Çka keni bre, po edhe fëmijët tanë kanë morra, iu ndodh që iu ngjiten. Nuk ka fëmijë që njëherë në jetë nuk ka pasur morra”. Po mendoj, ani çka, njëmend, njerëzit mundoheshin dhe kanë qenë shumë të mirë dhe të gjitha, dhe ata menjëherë, një pjesë e madhe e tyre kanë shkuar në Australi. Pak vjet më vonë shkuan në Australi. Qëndruan ndoshta disa, këto çiftet më në moshë deri në vitin ‘99. Përndryshe, më duhet ta përmendi një gjyshe e cila vinte tek unë në kafe dhe me të cilën kam pasur shumë kënaqësi të flas.

Ajo me sa duket me atë gjyshe Sokën ka filluar të shoqërohet, më pas gjyshja Soka shkoi dhe ajo mbeti. Gruaja me të vërtetë ka ditur të tregojë tregime të mrekullueshme nga Kroacia, nga jeta. Dhe mua më kujtohet pasi që atëherë fëmijët ishin të vegjël, shumë kam hekurosur rroba… Dhe mua më pëlqente kur ajo fliste ndërsa unë hekurosja, ato kanë qenë pasdite të mrekullueshme. Dhe ata kanë qëndruar deri në fund këtu, dhe mandej me të vërtetë nuk e di ku kanë shkuar, eh po, dhe më kujtohet një situatë kur ajo më tha, pra kemi qenë në rrugë, kjo ka qenë dikur para bombardimeve, një muaj ditë para apo ndoshta veç, kur ajo tha, “A e dini çka, tash te ju do të jetë luftë, bëhuni gati edhe ju, sa i përket zhvendosjes, paketohuni, është njëjtë sikur tek ne. Kjo atmosfera, këto ndodhitë, të gjitha”.

Marijana Toma: Si është, çka ju kujtohet kur kanë filluar lajmet për luftë, cilat janë ato lajmet e para për luftën në Kosovë të cilat ju kujtohen juve?

Sllavica Jovanoviqi: Për luftë, ajo që nisi me 24 mars?

Marijana Toma: Jo, jo, cilado.

Sllavica Jovanoviqi: Po, më kujtohen. Po, ndodh që ende i kam gazetat shqiptare “poshtë”[3] në podrum, pra ku publikoheshin fotografi, aty nëpër, nuk e di nëse ishte Ferizaji apo ndonjë tjetër. Pra, këto i binin kolegët në punë dhe unë bashkë me ta i lexoja dhe shikoja dhe bisedonim për to. Dhe kur ata shkuan, kur ata përgjatë bombardimeve nuk vinin më në punë, unë i kam gjetur ato gazeta dhe i kam ruajtur, thjeshtë për t’i pasur. Më pas ato fotografi i kam parë në Fond[4] dhe i kam njohur.

Marijana Toma: Të luftës?

Sllavica Jovanoviqi: Po, disa tregime si shqiptarët po organizohen në UÇK, dhe kishe ata po luftojnë aty diku. Në anën tonë nuk ka pasur gjëra të tilla, çfarë të them, me të vërtetë nuk ka pasur. Shqiptarin e parë në uniformë e kam parë pas, pas luftës, pas bombardimeve. Madje e di që një njeri me të cilin shpesh, një njeri, kafexhija në drejtorinë tonë ku unë kam punuar në “Banjë”, fola me të në një rast dhe ai më thotë, “A din bre Sllavicë, mua non stop më flasin si UÇK-ja, UÇK-ja po e organizon këtë, atë”, thotë, “e unë nuk e di çka është UÇK, unë nuk e  njoh askë në UÇK. Unë nuk e di nëse ajo ekziston, nuk ekziston.” Thotë, “Unë me të vërtetë nuk e di çka është UÇK”. Thotë ai si shqiptar, e jo unë si serbe.

Përndryshe, ne me të vërtetë, kur unë kam punuar në “Banjë” takova një një koleg shqiptar, i cili ka punuar gjatë këtu, jurist me të cilin kam bashkëpunuar shumë mirë. Unë me të madje mahitesha, kur për herë të parë kisha ardhur dhe ishim njoftuar, ai disi më kishte shikuar mrrloshëm, “Ja edhe një serbe e cila kishe ka me shpërfaq mençuri a diçka palidhje”, mirëpo i thashë që pasi më kishte njoftuar më mirë ke qenë më i kandshëm me mua. Thotë, “Po, por nuk më kujtohet që të kam shikuar ashtu”, mirëpo unë e kam parë.

Kështu që, me të vërtetë ai e ka bërë shumë mirë punën e tij dhe këtu ka pasur edhe situata të rënda, të cilat mendoj që për shkak që kemi bashkëpunuar mirë i kemi tejkaluar më lehtë se sa, po nuk i kemi ndier. Kështu që, për mua, po them, më shumë më ka lënë përshtypje ai qëndrimi i serbëve, kishe “Ne mund të bëjmë çfarë dëshirojmë, jo, nuk guxojnë të na bombardojnë”. Unë u thoja, “Njerëzit guxojnë, vetëm u duhet të vendosin. Guxojnë, është çështje kohe. Kush nuk guxojnë? Po, si jo?” Dhe u thoja, “Pse nuk kishin me guxu?” Nuk është nëse dëshirojnë apo jo, por kur do të na bombardojnë…. Dhe kishe ata nuk guxojnë. Po kush nuk guxon? Vetëm t’ia fillojnë. Çka po di, Rusija do t’i bëjë këto raketa, ato raketa… po çfare. Natyrisht, kur filloi, mandej gjithçka shkoi në djall.


[1] Serb.:Državna Bezbednost – Sigurimi Shtetëror i Serbisë.

[2] Mbledhja në konviktin e Cankarjevit është mbajtur me 27 shkurt, 1989, në shenjë solidariteti me minatorët e Trepçës, të cilët kanë qenë në grevë, kjo mbledhi ka shënjuar konfliktin e parë publik të administratës së Sllovenisë me Sllobodan Millosheviqin.  

[3]  Poshtë, është formë derogative si i referohet Kosovës, mendohet poshtë nga Beogradi.

[4] Fondi për të Drejtën Humanitare, organizatë për të drejtat e njeriut në Serbi, e cila merret me dokumentimin e krimeve të luftës dhe përpunimin e të dhënave të përgjithshme të njerëzve të cilët kanë humbur jetën në luftën e Kosovës.

Pjesa e Tretë

Marijana Toma: Si është dukur në atë periudhë? Si duket tash ai mars dhe bombardimet?

Sllavica Jovanoviqi: Ah, si duket. Ja, unë nuk di. Mua më kujtohet që ato bombardime i kam shikuar nga dritarja ime e kuzhinës, Prishtina është bombarduar dhe shihej reflektimi. Aty i diçkaje. Kjo ka qenë dikur kah ora 10, 9, 10:00 në mbrëmje, dhe tani ishte e kjartë për të gjithë që do të na bombardojnë, dhe ne ishim të fortë, dhe do të mbroheshim…. Dhe ka pasë këtu gjithçka, nuk e di, mirëpo kjo ka pasë kuptim, gjithçka ka qenë e përmbysur, gjithçka ishte gabim. Dhe menjëherë filluan, nga dita e parë filloi plaçkitja e shtëpiave të shqiptarëve, nga dita e parë filloi ajo zhvendosja, vënja në zjarr e shtëpive, kështu që njerëzit…

Unë në një moment thashë përderisa shikoja, pra NATO bombardonte disa pozicione aty, diku në mal, ku, pra aeroplanat e NATO-s fluturonin aty lart, dhe fshati shqiptar Radivojc ishte në flakë, pra dy kilomentra prej këtu, ndërsa serbët nga ai fshat, pra nga Kllokoti plaçkitnin shtëpiat, pra plaçkitnin, merrnin gjërat dhe ia vënin flakën, kush ua vënte flakën nuk kam ide. Ndërsa shqiptarët vetëm sa e kishin braktisur, pra kolona kishte shkuar dy orë para kësaj, kishte shkuar kah kufiri, kah Vitia, Ferizaji, në Gërlicë e gjëra tjera, dhe kjo ishte tejet e shëmtuar.

Unë kam thënë ky është rrethi i shtatë i ferrit. Pra këtu me të vërtetë nuk di. Nuk kam shpjegim. Pra, nuk kam mundur këtë, mirëpo për shembull, njerëzit janë të prirur, kjo është, kjo njëjtë më ka fascinuar si gjenin shpjegime dhe arsyetime për secilin gjest të shëmtuar. Pra ata flisni, “Po, mirëpo ne kemi dëgjuar që këtu duhet të jetë, aty ku është ajo Radivojc të cilën po e plaçkisin dhe vëjnë në zjarr, po aty do të jetë aeroporti. Ky fshati i tëri do të shkatërrohet dhe aty do të ndërtohet aeroporti, dhe nuk ka pse, gjithçka do të shkatrrohet andaj le ta shfrytëzojmë disi”.

Dhe kështu pra, unë luftën e mbajë në mend nga ajo plaçkë, dhe nga ajo vënje zjarri, dhe zhvendosjen e shqiptarëve dhe nga ajo që bagëtija, pra ky është një mjedis rural, gati se të gjithë kanë ruajtur, kishin bagëti dhe të gjithë para se ta braktisnin shtëpinë, siç kanë bërë edhe prindërit e mi më pas, pra ata e kanë lëshuar bagëtinë, thjeshtë që të mos vuante këtu. Dhe ato bredhnin, ka qenë pranverë, lopët nuk guxojnë ta hajnë njëfarë deteline të gjelbërt, e cila deri në një moment kur nuk thahet, pra cofin nga ajo, pra bagëtija cofte në rrugë, livadh dhe ata në një moment ato shtazë, ushtrija, ushtrija serbe ato shtazë, ato lopë në një moment i ka mbledhur, dhe i ka mbyllur, ka mbledhë aq sa ka mundur, çka i ka mbyllur në stadion në Kllokot, dhe këto do të thotë, të etura, uritura kanë ndenjur aty tre-katër netë ndoshta më shumë.

Do të thotë këtë e mbajë në mend si skenën më të vështirë, pra tërë natën, ato britnin, e kjo ishte 50 metra larg nga shtëpia ku jetoja me fëmijë. Pra kjo ishte e tmerrshme. Dhe më pas i mblodhën me gjasë me kamiona dhe i kanë dërguar në ndonjë thertore, pra kjo ishte… Mua më ka ardhur keq natyrisht, si për njerëz si për shtazë të cilat vuanin aty. Më kujtohet një skenë, me një punë shkova në Prishtinë, shkonim për Prishtinë dhe këtu para rrugës, para asaj magjistralës ka pasur shtazë të cilat nga ato fshatrat, pra Ferizaji me rrethinë, më kujtohet një skenë, një lopë ishte në lindje pranë, pranë rrugës, po mua më vinte vështirë të shikoja. Pra po.

Marijana  Toma: Cili, a jeni frikësuar atëherë?

Sllavica Jovanoviqi: Paj unë as nuk e di. Unë mendoja që është e kotë të frikësohem. Që nuk ka kuptim të frikësohem. Mirëpo, që duhet të mbijetojmë këtë sido që mundemi dhe të organizohemi. Por kur i kam parë ato kolona të shqiptarëve të cilët shkonin në drejtim të Maqedonisë, unë iu flisja të gjithëve, që është çështje ditësh kur ne do të shkojmë në të njëjtin drejtim. Pra, “Kur do të nisen kolonat tona në këtë drejtim?” “Jo, kjo përfundoi, ne ata do t’i zhvendosim, do ta pastrojmë Kosovën” dhe të ngjashme, dhe këto budallaki më kujtohen, kishe ne do ta pastrojmë Kosovën.

Mes serbëve kjo ishte, pra në këtë periudhë të luftës, kjo që do ta pastrojmë Kosovën nga shqiptarët. Dhe ky ka qenë synimi, që të pastrohet Kosova, pra që në Kosovë të mos ketë shqiptarë dhe për neve do të jetë mrekulli. Kjo ishte sikurse kur u pastru Radivojci, tash po pastrohet atje edhe një fshat tjetër, Tërpeza, Novosella, apo çka po di. Ne çdo ditë e kemi ditur cili fshat po pastrohet. Dhe do të thoshte çfarë? Kjo do të thoshte që njerëzit po paketohen, urdhëroji të largohen që të shkojnë kah kufiri dhe kjo ishte ajo.

Marijana Toma: Tash kjo është veç viti ‘99, dhe kjo është dy vjet pasi që burri juaj është sëmurë. Ai, duke pasur parasysh që ka pasur atë sëmundje të rëndë, si duket jeta juaj me fëmijët tuaj, luftën, fëmijët janë të vegjël në atë periudhë dhe ata i kanë nëntë dhe sa vjet?

Sllavica Jovanoviqi: Po, po, ata, njëri tetë dhe tjetri gjashtë vjet, në vitin ‘99. Ha, po atij i filloi sëmundja shumë padëmshëm. Ai njëherë më ka thënë, meqenëse ka vrapuar dhe ka punuar me tregti, kishe ai ka ushtruar diçka, dhe thotë, “E din çka? E kam vërejtur që dora e majtë është më e hollë se e djathta. Dhe kur po vrapoj, nuk mund të mbështetem në anën e majtë, më gjunjëzohet këmba”. Dhe ai një herë, dy, unë thjeshtë nuk i kam besuar, kishe hajde bre po imagjinon gjëra, vetëm e shikon vetën dhe i  duket. Dhe të tretën herë kur e ka përmendur, dhe sot më kujtohet ajo skenë, ai ishte i ulur në kolltuk dhe unë i them, “Eh tash do ta dëshmoj që kjo nuk është e vërtetë”. Dhe unë e marrë, pasi që kam pasur dëshirë të qepi, këtë e kisha si një, një hobi nga koha në kohë, dhe unë marrë atë metrin që t’ia marrë matjet e të dyjave, dhe i them, dhe në të njëjtën lartësi ia marrë masat e duarve dhe dora ishte katër centimetra më e hollë.

Tash më veç e dinim se diçka nuk është në rregull. Dhe më pas ai erdhi këtu në Beograd, në Institutin e neurologjisë, dhe dhjetë ditë i ka kaluar në testime dhe kur i kanë përjashtuar të gjitha sëmundjet, do të thotë të gjitha, atëherë cilat janë këto simptome, do të thotë i kanë thënë që kjo sëmundje është fatale. Madje qysh atëherë i kanë thënë që ai do të jetojë ndoshta pesë vjet, ai ka jetuar pas kësaj gjashtë vite. Dhe kur ka ardhur nga spitali, ai tha, “Unë do të vetëvritem, unë nuk dua kështu të lejojë që fëmijët e mi të më shohin ashtu si do të bëhem, dhe ashtu si i kam parë që njerëzit do të bëhen, çfare kam parë në spital”.

Unë kam folur aq shumë me të dhe jam munduar ta bind që, a e din si gjërat ndodhin, dhe atëherë flitej shumë për atë DNA, nuk e di, diçka në një moment në mjeksi ka qenë një ndryshim, ishte zbuluar diçka, nuk e di kishe mjekim për këtë, për atë sëmundje, dhe me ditë kam folur me të dhe falë Zotit, më duket që ajo ide as për të nuk ka qenë aq serioze, po mahitem, por po. Ai hoqi dorë nga ajo dhe filloi të mjekohej dhe e vetmja, i vetmi mjekim që e ka ngadalësuar atë proces i cili ndodhte te ai, ajo prodhohej në Francë dhe kushtonte 700-800 marka[1] në France, në atë kohë, ndërsa tek ne 1200 marka. Dhe ne disi ia kemi arritur që të furnizohemi me të, ai i ka pirë diku katër-pesë kutija me ilaqe të tilla, derisa mjekët i thanë, “Tash është e kotë edhe nëse i pinë ato, nuk ka më efekt”.

Kjo është një sëmundje e kadalshme mirëpo e pandalshme, dhe çfarë për mua, çka mua më vjen keq edhe sot, që më bie, që deri diku më frikëson që ajo është sëmundje trashëguese. Mirëpo, një doktoreshë ma ka shpjeguar që është trashëguese kur gjeni nga njëri, pikë-takim pra edhe prej anës së babës dhe nanës, skleroza atrofiko-laterale është e fshehur dhe ndodh që shfaqet, ndodh që jo. Kështu që, unë pas vdekjes së tij, për disa vjet e kam pasur edhe një situatë me djalin, kur bash jam frikësuar. Ai ishte i vogël atëherë, në klasën e shtatë-tetë ishte atëherë, unë e kam pasur një sulm të depresionit i cili ka zgjatur një javë, dhe jam nxerrë, për një javë. Më pas ka zgjatur më shumë.

Kështu që ta them, në vitin ‘99, ai lëvizte më me vështirësi. Pra viteve të para ajo as nuk vërehej, e ‘99-tën, ai shumë më me vështirësi lëvizte, mirëpo për fat kjo ishte, e mira në atë të keqe ishte që ai nuk ishte mobilizuar dhe të ngjashme, kështu që fare nuk ka qenë pjesë e atij tregimi. Atij në kohën e vet i kanë ofruar të bëhet shpijun i Sigurimit Shtetëror, ai kategorikisht ka refuzuar. Ai kurrë nuk ka qenë në politikë, gjë që mua më ka pëlqyer.

Në këtë pikëpamje jemi pajtuar për mrekulli, as në SPS[2], as në gjëra tjera. Kështu që ta them, në vitin e ardhshëm të 2000-tën, ai ka qenë në karrocë. Pra, një vit, dy kemi qenë që kemi jetuar “poshtë”, dhe ai ka qenë i palëvizshëm. Ne në shtëpi, pra për dy vite, nuk kemi pasur as rrymë, as ujë, shumë shpesh, kështu që ka qenë maltretim, njëmend, ndërsa ai ka pasur nevojë për mjekim dhe fëmijët kanë qenë të vegjël, dhe kjo ka qenë. Unë më vonë u barta në një fshat, të ashtuquajtur lagje, 30 kilometra nga Beogradi, që për mua ka qenë për mrekulli. Të gjithë thoshin që është shumë larg qytetit, që këtu nuk është mirë, për mua është, unë kisha rrymë, ujë, telefon, kanalizim… ka qenë shumë mirë për mua. Po, por po them, ka qenë një kohë e tmerrshme, e tmerrshme.

Marijana Toma: Kur ka përfunduar lufta ju keni mbetur aty dhe nuk keni…?

Sllavica Jovanoviqi: Eh tash do t’iu tregojë, tash fillon tregimi interesant, e cila është pak më ndryshe nga të tjerat. Pra, ai drejtori i cili ka qenë këtu, ai ka qenë njeriu i dytë i politikës në atë komunë, i pari ka qenë Vesko Piriqi, i cili ka qenë kryetar i komunës, pra alfa dhe omega në atë kohë atje, ky ka qenë i dyti. Dhe ai shpesh ka folur si, derisa Sllobodan Millosheviqi, drejtori im, pra Ilija Tasiqi, derisa Sllobodan Millosheviqi është në Beograd, dhe Vesko Piriqi në Viti, unë do të jem këtu, dhe tamam ashtu ka qenë….

Mirëpo nuk ka zgjatur përgjithmonë, ashtu si u mendua. Dhe ky, po, kur unë, kur u pa që do të, që u nënshkrua marrëveshja e Kumanovës[3] dhe kur ushtria dhe policia filloi të tërhiqej, pra së pari shkuan këta qytetarët e dalluar, natyrisht nga Vitia. Dhe nga fshati, policët dhe të tjerët të cilët ishin kumeditë çka, po mendoj të gjitha të këqijat i kanë bërë, dhe ka qenë si, dhe njerëzit më kujtohet një fjalim i atij Veskos, ku ka qenë nuk më kujtohet mirëpo sidoqoftë, mirëpo më kujtohet kur ai flet dhe thotë, “Po kjo që ju, ju nuk keni bërë asgjë çfarë është bërë, tahs do të vije KFOR-i dhe ju lirisht qëndroni këtu. Asgjë nuk do t’iu ndodhë, kjo që ju keni vjedhur, që dikush ka marrë diçka, kjo nuk ka lidhje, kjo është lufta, kjo ajo…. Nuk ka lidhje, kjo do të kalojë”.

Dhe si janë njerëzit, shkuan policët me familjet e tyre, kjo-ajo, secili që ka qenë i mençur, e ka ditur që kjo nuk ka qenë mirë, secili e ka braktisur dhe ka shkuar. Të mijtë e kanë braktisur fshatin, pra ata nga 10 qershori, deri më 15-16 qershor kanë qenë në fshat kur fqinjët u kanë thënë, “E dini çfarë, neve, ne nuk kishim dashur që ju të shkoni, mirëpo i kemi, disa, po dëgjojmë që do të ishte më mirë nëse kishit shkuar”. Dhe ata janë paketuar nga fshati dhe kanë ardhur së pari në Viti, dhe nga Vitia, pra janë nisur kah janë nisur të gjithë.

Dhe do dëshiroja të ua tregoj një situatë që më duket interesante, jo interesante mirëpo të tjerëve do t’u dukej interesante. Pra, kur të gjithë serbët shkuan nga fshati, pra mbeti vetëm një kusherirë e imja, një hallë nga baba, një gjyshe e largët, ajo vetëm kishte mbetur, djali i saj kishte shkuar më herët për t’i dërguar disa gjëra të dikujt, do të thotë ajo kishte mbetur në atë shtëpi. Përndryshe, ajo grua kur është martuar në atë fshat në vitin ‘61, pra deri në vitin ‘99 nuk e ka lëshuar, nuk ka dalur nga ai fshat. Pra, ajo ka jetuar në oborrin e saj, në kopshtin e saj, në arat e saj. Do të thotë, askund nuk ka shkuar.

Bashkëshorti i saj ka vdekur shpejt pas kësaj, ndoshta pesë-gjashtë vjet kanë qenë në martesë, ndoshta shtatë-tetë [vjet], ajo me dy fëmijë ka qëndruar këtu. Edhe djali edhe vajza ata tash ishin të rritur, vajza e martuar dhe djali më i vjetër mirëpo sidoqoftë, ai ka jetuar me të mirëpo nuk ka qenë aty. Ndërsa unë kam qenë në Kllokot, aty kam punuar, dhe mua më thërret një fqinje dhe më thotë, “Sllavicë, ti…” dhe unë kam qenë në kontakt me KFOR-in, KFOR-i veç kishte ardhur në kompani, dhe ajo kishe, “Ti i njeh këta njerëzit e KFOR-it, duhet patjetër të shkosh te Illinka, dhe ta marrësh në fshat”. Dhe unë i them, “Si do të mundem unë, njëmend, kjo është rrezik, fëmijët, ku t’i lë fëmijët?” Dhe ajo, “Jo, ti pyeti dhe luti, shko, dhe nëse ia arrinë ti do t’i sjellësh shumë fat fëmijëve të tu”.

Dhe unë pas kësaj, me të vërtetë nuk kam pasur ku, dhe po e pyes atë nga KFOR-i i cili vinte, i cili ka qenë njëfarë komandanti për diçka këtu dhe ai njeri menjëherë me njëfarë veture, dhe vetura tjera i kishte angazhuar. Ne u mbledhëm nga Kllokoti dhe nga Gushica, ku është kjo, ku është fshati im i cili është larg 13, 15 kilometra. Pra kur ne kemi kaluar, digjeshin shtëpitë serbe në Grmovë. Pra nga njëra dhe në anën tjetër, siç kishin qenë ato shtëpi ashtu ishin në flakë. Dhe ne kalonim nëpër to.

Dhe kur kam shkuar, të mijtë nuk kishin qenë siç ju tregova, ne shkuam aty, dhe unë po e kërkoj nëpër shtëpi dhe e shoh ajo nuk është aty. Dhe tash e di se ku është, vetëm në atë kopsht, nuk ka tjetër ku të jetë. Pra, një natë më herët shqiptarët i kishin vënë flakë shtallës në të cilën i ka pasur shtazët, i kanë lëshuar, i kanë lëshuar lopët, mirëpo derrat dhe pulat kishin mbetur brenda. Pra, më duket që më tregoi që një derr dhe një derrguc ishin djegur, pra këtu, ndërsa ajo, unë atë e takoj si e ushqente një derrguc gjysmë të djegur në atë kopsht. Dhe i them, “Hajde, gjyshja Illinka, duhesh me ardhë me mu, nuk mundësh të qëndrosh këtu”. “Po nuk mundem”, thotë, “Shiko, nuk di si ta braktisi këtë derrguc”. I them, “Po, s’ke çka ta braktisësh, vetëm leje këtu, e sheh që ka bari, e ka lumin, e ka këtë-atë, vetë do të ushqehet. Hajde ti me mua, dhe për dy-tre ditë kur të zgjidhet, kur të rregullohet kjo, ti do të kthehesh”.

Dhe unë atë me menxi e bindi, pra mund të paramendosh një grua e cila për 30, 40 vjet nuk ka dalur nga oborri i saj, pra i duhet të largohet. Unë e bindi atë pasi që i them se për dy ditë do të kthehemi. Dhe i them njeriut nga KFOR-i, i them, “Ajo dëshiron të kthehet për dy ditë”. Ai thotë, “Nuk ka problem, ne do të, pra pasnesër ne do ta kthejmë këtu”. Dhe njëmend, pra ajo vjen, me menzi e vendosa atë tek ne. Ajo nuk dinë ta përdorë qeshmen, nuk e di këtë, sidoqoftë u mësua, nuk ka lidhje… dhe si quhet, erdhëm ne pas dy ditësh dhe e gjetëm shtëpinë e saj të palçkitur.

Pra herën e parë kur kam ardhur, pra atëherë kam dashur të hyjë, pasi që tonat, prej shtëpisë në shtëpi, dëshiroja që nga shtëpia ime të merrja një vazo të cilën e kisha blerë gjatë studimeve dhe me të cilën kam qenë e lidhur, por të cilën nuk kam dashur ta marrë derisa nuk e blej një tjetër për t’ia lënë nënës, do të thotë kjo për mua ka qenë me rëndësi. Pra nuk do të marrë nga këtu çkado derisa nuk e zëvendësoj siç ka qenë. Dhe kështu ka ecur koha, koha ka ecur që unë kurrë nuk e kam blerë atë vazo për ta marrë atë timen. Dhe them, “Do ta marrë, tash është situata për ta marrur”.

Kur shkova në shtëpinë time, pra të mijtë ia kishin lënë çelsin fqinjëve, të cilin unë, e shoh që është e mbyllur dera dhe tash mua më duhet ta kërkoj atë. Pra ai u shfaq shpejt dhe e hapi derën dhe unë hyra në shtëpi dhe gjeta shtëpinë e zbrazët, të gjitha ishin plaçkitur. Të gjitha. Për mua nuk ishte e kjartë. Pra, jo që vazoja nuk ishte aty, nuk kishte asnjigjë. Pra, familja ime janë njerëz të thjeshtë, atë i kanë pasur mobiljet prej më të thjeshtave, dhe nuk e di kujt do t’i duheshin ato, mirëpo siç po shihet i janë dashur dikujt. Asnjigjë nuk qenë në shtëpi, unë kam hyrë dhe kam dalë, dhe më duhet ta pranoj që ka qenë shumë e vështirë për mua kur ai fqiu e ka hapur derën për mua. Pra, kjo, kjo nuk e di, a është dashur kjo apo jo, që fqiu të më lejojë të hyjë në shtëpinë time, po mendoj, ka qenë një moment i vështirë.

Mirëpo nuk ka lidhje, njerëzit kanë përjetuar gjëra më të vështira, mirëpo dua të them që gjëra të tilla dhembin. Dhe kur dikush në të ardhmen dëshiron ta merrë çelsin e shtëpisë së huaj dhe ta lejojë dikë në shtëpinë e tyre, pra le të mendojë mirë se çfarë është duke bërë, pra a është mirë apo keq. Dhe jo kjo e dyta. Sidoqoftë, pas dy ditë ne erdhëm, shtëpia e saj e plaçkitur, e shkatërruar, krejt çka kanë mundur, dhe ajo ka qenë një shtëpi e dikuj të varfër, po mendoj çfarë i janë dashur dikujt gjërat e saj? Asgjë. I mbledh ajo gjërat, vjen tek unë prapë, e kupton edhe ajo që këtu më nuk ka kurfarë kuptimi. Pas një jave, familjarët e saj, unë dhe bashkëshorti e dërguam deri në Leskovac dhe familjarët e saj e morrën. Dhe ajo ka vdekur para një, dy vitesh te vajza në Smederevë. Përndryshe, do të thotë, unë, pra i tërë mllefi kundër politikës dhe mënyrës së punuarit, jetesës eskaloi në atë moment kur ndodhi kjo, këta po zhvendosen, policia dhe të tjerët. Valla kur kaloi, valla unë do të flas dhe t’i tregojë secilit çka mendoj.

Pra edhe atij drejtorit, më thërret ai mua kishe të më pyet dhe këtë kishe në zyre të vetën, dhe unë atij, “Çfarë drejtori jeni ju? Ju nuk kjo…” Krejt çka më ka rënë në mend, mirëpo edhe para kësaj kam folur. Dhe ai kishe tërë kohën po mendohej, ne po takohemi dhe po diskutojmë çka të bëjmë tash. Disa po thonë, “Do t’ua lejojmë të kthehen këtyre shqiptarëve të cilët kanë punuar, ndërsa këta që i kemi përjashtuar nuk t’i lejojmë”, dhe unë them, “Kush po ju pyet o njerëz, kush po iu pyet çfarë po lejoni? Mirëpo, hajde ne të mendojmë si do të qëndrojmë këtu. Pra ata do të kthehen, ata janë, ata janë kthyer këtë po e harroni, mirëpo si të qëndrojmë ne”.

Jo, këta hiç nuk e kuptonin, pra, tash, “Ne mundemi ende të parashtrojmë kushte”. Dhe unë them, po i thërras këta kolegët të cilët kanë punuar, pra drejtorin e fabrikës, drejtorin e komercialës, nuk e di edhe kë tjetër, këta që kanë qenë në pozita kyçe, dhe në kompani po u them, “A e dini çka? Për ne ka qenë kështu, ideja ime ka qenë që ne të qëndrojmë këtu, të qëndrojmë me dinjitet, më me dinjitet që mundemi, dhe të vazhdojmë të jetojmë deri në atë moment kur të bëhen kushtet që ne të bartemi si njerëz, që të mos ikim, që t’i mos i lëjmë gjërat, mirëpo kështu”.

Unë ju them, “A e dini çfarë do të ishte më së miri? Që ne të ndërrojmë këtë drejtorin, dhe të emërojmë një drejtor tjetër”. Pra, këto janë ato tre-katër ditë kur serbët shkonin dhe shqiptarët nuk kishin ardhur, pra edhe KFOR-i nuk kishte ardhur ende. Pra atëherë kur ne, një hapësirë e ndërmjetme e zbrazët, dhe po u them, “Unë jam presidente e bordit”, dhe unë kam qenë presidente e bordit drejtues, “unë do ta nënshkruaj vendimin që ky drejtor është ndërruar, ai nuk ka më qasje në kompani. Le të punojë ai diçka tjetër, nuk ka lidhje. Mirëpo, ju tregoni kush prej juve dëshiron të bëhet drejtor? Unë do të bëhesha drejtoreshë, mirëpo nuk mundem, unë jam presidente e bordit drejtues, nuk mundem vetën ta emëroj”.

Dhe këtu ka qenë një njeri i cili gjithë kohën ka qenë i interesuar të bëhet drejtor, mirëpo atëherë nuk deshi. Dhe për arsye të kuptueshme ideja ime nuk eci fare…. Po, të gjithë u zhvendosën, pra, me kohë, nuk mbeti më askush të bëhet drejtor. Dhe ndodhi që, ndodhi pas tre ditësh, dhe ne kishe, “Çka do të bëjmë, kë ta kontaktojmë?” E kuptuam që ka ardhur koha t’i kontaktojmë shqiptarët dhe të shohim çka do të bëjmë? A do të punojmë prapë dhe vazhdojmë së jetuari? E kështu me radhë.

Dhe unë them, “Së pari do ta këkojmë Idrizin”, atë kolegun tim, juristin, “dhe e di që përmes tij në mënyrë më të mirë do t’u qasemi njerëzve të cilët do të jenë në mesin tonë, më të rëndësishëm, nuk e di, dhe do të flasim”. Dhe u ulëm ne, po flasim në zyrën time, dhe unë prej dritarës po e shoh Idrizin dhe Berat Ahmetin, i cili ka qenë më vonë drejtor. Përndryshe, ai deri në vitin ‘90-të, deri te ajo e ‘90-ta, ‘91-ta, derisa shqiptarët nuk kanë qenë të përjashtuar nga puna, ky ka qenë drejtor i fabrikës së ujit mineral. Dhe kur i pashë unë ata, pra, karrika u sill, dhe unë kështu u ktheva me karrikë. E ne po flisnim për ta, ne po flisnim se si duhej t’i thirrnim, e ata erdhën vet.

Dhe ata hynë në zyre, dhe ne Zoti e di si, “Pershendetje! Si jeni? Çka po bëni? Kjo-ajo…” E verë ishte, dhe ata njerëz kishin të veshura maica. E unë vetëm mendoja se si ata mund të jenë të armatosur apo diçka, mirëpo ata ishin shumë normal të veshur, po ecin ngadalë dhe po vijnë. Unë e vërejta që ata nuk kanë armë apo ndonjë gjë, ndërsa ata kishin pasur të njëjtin hall dhe kanë vendosur të vijnë dhe të pyesin çka po ndodh. Ata erdhën, Zoti e di se si po flasim ne, po bëjmë kafe, “Çka ka ndodh? Si keni kaluar? A ka vdekur ndokush a jo?” Dhe gjëra të tilla, thonë ata, “A e dini si, çka ka qenë ka qenë. Neve na duhet të vazhdojmë me punën”. “Natyrisht që duhet të vazhdojmë. Hajde po shohim si t’ia bëjmë”

Edhe kishe do të vijnë këta të KFOR-it dhe me ta do ta zgjidhim kadal-dale. Dhe ne po flasim kështu, dhe njerëzit shkuan te shpia. Të nesërmen vijnë siç kanë mundur, shqiptarët fillojnë të vijnë në punë. Mirëpo këta të tonët nuk i pranojnë, ata janë ende këtu, pra kësi gjëra. Vjen KFOR-i, dhe ka qenë një njeri me të vërtetë i mirë, po mendoj, shumë mirë e ka kryer punën e vet. Dhe filluan ata të na organizojnë takime, pra në mes të serbëve dhe shqiptarëve, të cilët janë kishe….

Dhe në këto takime merrnin pjesë ky drejtori i jonë dhe unë, një grua drejtoreshë e financave dhe drejtori komercial, dhe kështu katër-pesë vetë ne dhe nga ana e tyre, nga shqiptarët, ishte ky Berat Ahmeti i cili më vonë u bë drejtor dhe një njeri nga Mira, për të cilin të gjithë u çuditën kush është, e ai me gjasë ka qenë përfaqësues nga UÇK-ja edhe një tjetër ashtu nga UÇK dhe kështu. Dhe ne kishe po kemi takime dhe po merremi vesh se çka do të bejmë, si do t’ia bëjmë, kush do të punojë dhe kush nuk do të punojë. Do të thotë, ne ishim tetë-nëntë vetë, aq ishin edhe ushtarë të KFOR-it, të cilët e mbanin secilin nën shënjestër. Do të thotë, takimi ishte i tillë, ne të ulur në tavolinë, përreth ata, e kohë pas kohë e kisha kështu armën {tregon distancën me dorë}.

Kur i kujtoj ato skena, jao me të vërtetë, edhe këtë është dashur mbijetuar dhe përjetuar. Dhe kishe po flasim. Kur kjo ndodhi për herë të parë, kur ai takimi i parë ndodhi, dhe drejtori im e ka pasur një fotografi të madhe të Sllobodan të Millosheviqit në zyre dhe kur unë kam dalur dhe e kam vërejtur që ajo fotografi nuk është më aty, pra edhe diçka tjetër ka qenë ashtu, një përkujtimore a diçka ashtu, dhe ky i ka thënë, “Prej sot këtu nuk do të ketë simbole nacionaliste dhe fotografi të njerëzve të dalluar në atë pikëpamje” dhe këtij i është dashur ta pranoj. Fotografija e tij e preferuar, dhe atij i mbeti vendi i zbrazët [në muri].

Dhe kjo ka zgjatur, pra tre-katër takime, dhe këta tonët, serbët mendoheshin nëse po e dojnë, apo jo, poshtë-naltë, derisa këta KFOR-it nuk u shpërngulën dhe thanë, erdhi në një takim, “E dini çka? Këtu do të vazhdojnë të punojnë ata që duan të punojnë, pra serbë apo shqiptarë, mirëpo nuk do të jetë më serbi drejtor, drejtor do të jetë përfaqësuesi i shqiptarëve, si komb”. Dhe përfundoi. Dhe më kujtohet që në atë takim ai drejtori im u ngrit dhe tha, “Unë shkova!” Ndërsa pranë meje ka qenë e ulur, si quhet ajo grua e cila ka qenë drejtoreshë e sektorit të financave dhe më pyeti, “A do të shkojmë ne?” Unë thashë, “Unë nuk po shkoj, ti shko nëse dëshiron”. Dhe ajo mbeti. Dhe unë atëherë, aq më bëntë që të mbetnin sa më shumë serbë aty, po mendoj sa më shumë, kush dëshiron të punojë këtu, sepse unë e dija që do të shkojë diku ku do të jetë i papunë, pa ushqim, ku nuk do të ketë asnjigjë. Shkuan disa ditë dhe vetëm unë prej serbëve shkoja në punë.

Më kujtohet një situatë, pra në mes të ndërtesës sime dhe asaj, dhe stacionit ku ka qenë zyrja e drejtorit, ku unë zakonisht shkoja në takime dhe të tjera, dhe unë njëherë, pra ka qenë një park, me të vërtetë ka një park të bukur, dhe tash, vetëm është stërritur, unë kam qenë në mes të parkut dhe u ndala u mendoja, “Zoti im, Sllavicë a je normal? Pra a je ti serbja e vetme në Kosovë që po shkon në punë, edhe pse po merresh vesh, po negocijon me shqiptarë, kishe a je ti?” Dhe mandej po them, “Jo, mua nuk më ka thënë askush që unë nuk guxoj të shkojë në punë. Unë jam në vendin tim të punës dhe unë do të qëndrojë këtu për shkak të fëmijëve të mi, për shkak rrogës”. Sepse në atë moment unë nuk mund të fitoja të holla në një vend tjetër, ndërsa të hollat më duheshin. Pra, edhe për fëmijët, për njeriun e sëmurë dhe për vete. Jo, kështu që u ktheva dhe shkova në zyre.

Pra, unë kam përjetuar një persekutim nga njerëzit, nga serbët e atij fshati. Pra, unë i dërgoja fëmijët e mi për dore, ecja rrugës, mundohesha që të sillesha sa më normal që mundesha. Nëse më është dashur të shkoj në dyqan, kam shkuar në dyqan, në këtë relacion askush nuk më ka kufizuar, nuk kam lejuar të më kufizojnë. Mirëpo, të eci rrugës teksa i dërgoja fëmijët për dore dhe i dëgjoj si bërtasin pas meje, “Çka po bën kurvë šiptarska?”[4] Dhe kështu gjëra të tilla.

Megjithatë, kjo me kohë ka kaluar dhe çka, dhe më pas u reduktuam në atë që diku dhjetë-pesëmbëdhjetë vazhduan të punojmë në atë “Banjë” me shqiptarët të cilët erdhën. Ata janë gjindur shumë mirë kur kanë ardhur shqiptarët në këtë kompani. Thjeshtë këtu ka pasur, dhe kishte potencial që këtu të punohet dhe të fitohen të hollat dhe të punësuarit të marrin një rrogë të denjë. Vetëm që serbët deri në atë moment nuk e kanë ditur.

Më kujtohet që rroga ime e fundit deri sa ka kanë qenë serbët në pushtet, të them kështu, ka qenë rroga e majit, e cila ka qenë 150 marka në atë kohë. Rroga ime e korrikut, pra atë të cilën e kam marrë në gusht kur kanë qrë shqiptarët, që filluan të punojnë, ka qenë 540 marka. Këta njerëz thjeshtë kanë prodhuar, dhe menjëherë atë verë, menjëherë ka qenë stacioni i mbushur. Pra sikur të mos kishte pasur luftë, unë nuk e di me të vërtetë, dikush ka vuajtur, vdekur, dikush kështu, dikush me gjasë ka jetuar normal. Pra, ujin e kanë prodhuar dhe e kanë shitur për cash [në anglisht], përderisa të tonët e kanë dhënë me afat, pa afat, dhe shtyheshin me gjygj, gjykime, e gjëra të ndryshme. Thjeshtë nuk kanë ditur të fitojnë të holla prej diçkaje që ka pasur të holla të pastërta, a kuptoni?

Marijana Toma: Kur keni shkuar ju nga Kosova?

Sllavica Jovanoviqi: Në vitin 2001.

Marijana Toma: Cilat kanë qenë arsyet e shkuarjes suaj meqenëse mirë keni jetuar?

Sllavica Jovanoviqi: Çfarë ndodhi është, po, po, po unë që moti, kam menduar që duhet shkuar nga Kosova, pasi që do të duhej për shkak të punës, për shkak karierës, për shkak diçkafit, për ta pasur më mirë diku tjetër. Të mos flas për të ardhmen e fëmijëve, arsimimit e këto. Megjithëse, edhe këtë e kam folur me bashkëshortin tim, do të thotë kjo është një ndër gjërat bazike për të cilat jemi grindur, që duhet të shkojmë që nuk duhet fëmijët t’i mbajmë këtu ku ata nuk i kanë gjërat bazike, po mendoj kushtet për një jetë normale, arsimin e këto. Dhe që kjo nuk po na shpien askund. Do të thotë, fakti që ne po qëndrojmë këtu. Megjithatë, kemi mbetur dhe kështu, ndodhi.

Pra atë muaj qershori të gjithë familjarët e mi kishin shkuar. Edhe prindërit, motra dhe e tërë familja, e ne mbetem këtu, nga njëzetë familje serbe të cilat kanë jetuar në atë ndërtesë, pra mbetën katër familje. Ne kemi qenë kryesisht, njëra është zhvendosur shpejt sepse e kishin shitur banesën, ndërsa ne tre familjet kemi mbetur pasi që të gjithë punonim në “Banjë”, pra ne të asaj drejtorie. Ndërsa një njeri nga ajo familja e tretë ka punuar në fabrikë, ai ka qenë laborant, ai i cili e ka përpunuar ujin, atë ujin mineral. Dhe kjo ka zgjatur, ne kemi jetuar më se normal, ta them kështu.

Dhe më kujtohet një festë e jona, kur u ulëm dhe bisedonim, dhe ky Toma Kojiq, më thotë, “Pse të shkojmë nga këtu? Askush kurrë nuk më ka ardhur [në derë], apo telefonuar në telefon, as nuk më ka thënë të shkoj, dhe ja po punojmë në kushte normale”. Thotë, “Po e marrim rrogën shumë më të mirë se sa që e kemi marrë më herët”. Dhe kështu, thotë, “Pse të shkojmë?” E dini si janë ato tregimet e festave.

Dhe kjo ka zgjatur kështu, pra fëmijët e mi kanë shkuar në shkollë në fshat, megjithatë në ato dy vite unë prapë asgjë nuk kam punuar. Pra, thjeshtë nuk ka pasur vend për mua. Unë në atë kohë kisha filluar të mësojë gjuhën angleze, e kam ditur që do të më duhet një ditë. U furnizova, erdha në Beograd dhe bleva atë me kaseta, nuk e di, rrija në zyrë kinse po dëgjojë diçka, shkruaja. Dhe kështu mua më ka kaluar koha.

Mirëpo, më duhet ta pranoj që atëherë nuk e kam pasur njëjtë, e kam ditur që në mesin e shqiptarëve dikuj do t’i pengoj një serb, dhe i cili me lehtësi do ta merrë armën dhe do të vret, gjë që edhe ka ndodhur në fund. Dhe kam qarkulluar, mirëpo ka qenë kjo, më duhet ta pranoj, kam pasur frikë, mirëpo e kam tejkaluar.

Përndryshe, më duhet të them që atëherë unë dhe bashkëshorti kurrë nuk kemi udhëtuar nëpër ato kolonat të cilat kanë qenë, ne e kemi pasur një Jugo[5] dhe sa herë na është dashur për një javë, apo dhjetë ditë, në cilën pjesë të ditës kemi dashur, ne jemi ulur në veturë dhe kemi shkuar në Bujanovc, i blenim gjëra vetës dhe ktheheshim, bash nuk e kemi vërejtur se çka po ndodh rreth nesh. Unë thjeshtë nuk kam lejuar që kjo të ndikoj në organizimin e jetës sime. A mundemi të pauzojmë, mendoj që është Anxhelina? [i drejtohet intervistuesës].

[Pauzë e shkurtë]

Marijana Toma: Asgjë, vazhdojmë pas pauzës. Filluat të flisni për këtë periudhë e cila ka ndikuar në ju që ju të shkoni nga Kosova.

Sllavica Jovanoviqi: Po. E tëra ka zgjatur kështu deri në ditën kur në zyrën time, diku kah ora 15:30 ka hyrë njeriu i cili ka përgaditur, pastruar në atë drejtori të “Banjës” dhe më tha, “Jao, Sllavicë, ka ndodh diçka e tmerrshme. Hajde, duheni të shkoni në shtëpi”. Tha, “E kanë vrarë Tomën”.

Marijana Toma: Atë fqiun?

Sllavica Jovanoviqi: Aha. Ndërsa unë ndoshta gjysmë ore para kësaj kam qenë në zyre me bashkëshorten e tij dhe dy kolege tjera, rrinim dhe bisedonim. Dhe e kemi parë atë kah kalonte, kaloi, nga dritarja e kemi parë, pasi që gjysmë ore më heret ishte kthyer nga puna. Dhe them unë, në moment kur ai më tregoi, “E kanë vrarë Tomën?” E paramendoj që e kanë vrarë në vendin e tij të punës në fabrikë. Aspak s’e kam parasysh ku, veç kisha harruar që ne e kishim parë atë para 15-20 minuta. Dhe ai, “Çfarë budallë, çfarë kanë bërë? Përse e kanë vra një njeri të tillë? Këtë-atë….” Dhe ky thotë, “Shkoni në shtëpi!” Dhe unë i them, “Mirë, do shkoj”. Dhe ndodhi që ata organizoheshin, diçka festonin, vendosnin, diçka shënjonin, neve serbëve na lëshuan më herët. Dhe ata, mezi pritnim të ishim në shtëpi më herët, natyrisht. U nisëm, dhe askund një shpirt i gjallë, e ajo ndërtesa ku ne punonim ka qenë afër me ndërtesën ku jetonim, diku 50 metra, ndoshta ka edhe njëqind. Dhe nuk e pashë askund askë, pra arritëm te ndërtesa dhe po e shohim një njeri të vdekur.

Marijana Toma: Para ndërtesës?

Sllavica Jovanoviqi: Para ndërtesës, po. Kjo shefja e financave e cila ka qenë më herët te unë ishte shtatëzënë, pra në muajin e katërt-pestë. Dhe ajo fillon të bërtasë, “Jao Sllavicë, po ai është Pegja im, ai është Pegja”. “Nuk është”. Unë tash e di që është ai [Toma], por nuk guxoj t’iu tregoj, as asaj Radës, bashkëshortës së tij me të cilën kam qenë, nuk kam pasur fuqi t’i them, “Toma është vrarë”. E unë e kam ditur dhjetë minuta para kësaj, para se ajo e ka kuptuar, 15 minuta. Dhe sot nuk i kam treguar, edhe pse jemi takuar disa herë. Dhe gruaja e tij, meqenëse jetojnë në hyrjen tjetër ajo shkon në anën tjetër, pra ajo ka kaluar pranë tij, ai ka qenë i shtrirë kah barku, dhe ajo ka kaluar ka ai. Me gjasë nga tmerri, stresi, kumeditë, pra nuk ka shikuar fare, nuk e ka evidentuar që ai është aty. Ajo është ngjitur në katin e katërt, fëmijët e tyre kanë qenë në banesë. I ka pyetur fëmijët, “Ku është baba?” Dhe ata i kanë thënë, “Jo, baba ende nuk është kthyer”. Dhe ajo thotë, “Unë në atë moment e kam kuptuar se çfarë kam parë atje poshtë ka qenë Toma i vdekur”.

Dhe ajo është ngutur, ne pra veç kemi qenë në ndërtesë, para ndërtesës, pasi që hyrjet kanë qenë të mbyllura, ne nuk kemi mundur të hyjmë në hyrjen tonë, sepse ka qenë e mbyllur. E këtu ka qenë njëfarë kafeneje, diçka e improvizuar, aty ka punuar edhe dyqani dhe njerëzit kalonin aty, fqinjët. Dhe unë e shihja, ka qenë prill, kam parë diçka të kuqe dhe çetka për pastrim, disa gra këtu shqiptare lanin tepihat. Sidoqoftë, si ka ndodh, ato me siguri i kanë mbledh ato tepiha, gypat dhe çetkat, çka di, këtu kofet iu kishin mbetur, dhe të tjerët kishin shkuar në shtëpitë e tyre.

Pra ne po e shohim atë të vdekur këtu, në atë moment u shfaq KFOR-i, nuk na lejuan që t’i afrohemi, dhe ajo gruaja ka kukatë dhe ne qëndruam aty edhe pak. Ndërsa fëmijët e mi, diku gjysmë ore, një orë para se që ka ndodhur ka shkuar në shkollë. Pra në të njëjtën rrugë ku ai ka kaluar, ku e kanë vrarë, ata kanë kaluar. Do të thotë, unë më vonë jam vetëdijësuar që fëmijët e mi kanë kaluar kah ata njerëz të cilët kanë vrarë Tomën. Dhe ka ndodhur, kur këta nga fshati kanë dëgjuar që ai, janë mbledhur, e këta nuk kanë lejuar, aty kishte tash grindje dhe bërtima, dhe po mendoj bash një situatë e tmerrshme, dhe më pas thashë, “Ky është, ky është fundi. Thjeshtë këtu nuk ka jetë”. Thjeshtë unë jam frikësuar që mund të ma vrasin djalin. Sepse thjeshtë mund të mendojnë që nuk e ka vendin këtu.

Bashkëshorti im ka qenë i sëmurë. Pra, unë në atë një orë derisa nuk kemi mundur të hyjmë në ndërtesë nuk e kam ditur nëse është gjallë, mos kanë hyrë, dhe kanë vrarë edhe atë. Pra, ashtu kam vendosur, bashkëshorti ishte në karrocë, për një vit pothuaj i palëvizshëm dhe ne jemi dashur të zhvendosemi. I kemi pasur disa kursime të vogla dhe aq të holla më ka dhënë vëllau nga Amerika, dhe ne e kemi blerë një banesë, banesën më të lirë në territorin e qytetit të Beogradit. Ne fillimisht jemi zhvendosur nga ajo banesë, kemi shkuar në fshat te, në një shtëpi të vjetër familjare, jo aty ku kemi jetuar, por në një shtëpi të vjetër ku nuk ka pasur as ujë asnjigjë. Kërkesat janë të mëdha për mjekimin e një të sëmuri, këtë e kupton dikush i cili ka pasur përvojë të tillë.

Dhe këtu kemi qenë për dy mujë dhe e kam parë që kjo nuk na shpie askund, dhe me ato pak para që i kemi pasur, dhe unë në një mengjes kam ardhur dhe jam shfaqur në Beograd, dhe e kam pasur atë ditë për të blerë një banesë. Pra i kam marrë ato shpalljet, “Halo Oglasi”[6] dhe kam kërkuar vetëm sipas çmimit, kam shkuar kah ora 11, 12:00 në atë vend, të parën në të cilën shkova dhe prej disa njerëzve të rinj, diku dhjetë kilometra nga Beogradi, Padinska Skela, tek lagjja, dymbëdhjetë kilometra nga Panska Skela kah Zrenjanini, Vrbovski quhet ai vend. Kam blerë aty një shtëpizë një katëshe, të themi ashtu. Mirëpo kjo për ne ka qenë super.

Do të thotë pas disa, unë kam qenë vetëm aty diku një javë derisa nuk e kam rregulluar dhe i kemi bartur gjërat, apo çka veç kemi pasur, dhe të gjitha ato gjëra nga banesa të cilën e kemi pasur, pas dhjetë ditësh e kam sjellë bashkëshortin, i cili ka qenë në Nish tek familja ime gjatë asaj kohe, fëmijët kanë qëndruar për të kryer klasën, pra ata diku në prill kur jemi bartur, ata kanë kryer klasën, në Nish e kanë kryer klasën aty ku e kam pasur familjen dhe pas kësaj edhe ata erdhën.  Mirëpo, atje për neve ka qenë, aty kemi jetuar tre vjet e gjysmë, mirëpo për fëmijët ka qenë super, ne në atë fshat kemi qenë shumë mirë të pranuar. E di që njerëzit kanë pasur përvoja të ndryshme, motra ime në Prokuple, siç e përmenda raportin e serbëve me kroatët, kroatët, ndaj refugjatëve nga Kroacia, pra raport i tillë ka qenë edhe me neve, kur ne ishin refugjatë nga Kosova.

Mirëpo, unë këtë nuk e kam përjetuar. Njëmend, këta njerëz kanë qenë të mrekullueshëm, ata kanë qenë të lumtur që një familje është bartur në një fshat të vogël. Fëmijët kanë qenë mirë të pranuar, kanë pasur miq të mrekullueshëm, djali im është kënaqur. Unë kësaj i jam frikësuar, Danubi ka qenë afër, mirëpo ai e ka adhuruar, një kanal një mal, ata aty tërë kohën kanë ndërtuar shtëpiza në drunjë dhe bash e kanë pasur mirë. Mirëpo, kur e kuptuan që duhet të udhëtojnë deri te shkolla, pas dy-tre vjetësh, insistonin që të bartemi në qytet, gjë që falë Zotit edhe ka ndodhur, kështu që…

Ka qenë tmerrsisht vështirë. Bashkëshorti im ka vdekur në shtator të vitit 2003. Disa muaj para kësaj ka qenë në spital sepse nuk ka dashur të jetë në shtëpi para fëmijëve dhe unë kam pranuar në një moment që ai të shkojë, sepse i frikësoheshim asaj situate dhe asaj traume, që të ndodh që ai të vdes dhe unë të mos jem aty, por vetëm fëmijët. Kështu që, atë kohë e mbaj në mend si një periudhë me shumë shumë punë. Unë shpesh e përmendi këtë, që thjeshtë nuk kam pasur kohë të ushqehem, për shkak të gjitha obligimeve. Kam udhëtuar, pra për gjashtë muaj kam qenë pa punë dhe kemi qenë pa të holla. Pra unë në atë kohë. Në atë kohë fitoja të holla, kështu që më kishin mbetur 50 marka në atë kohë, me të cilat shkoja në Panqevë, dhe në atë kohë quhej buvljak[7] dhe bleja çfarë kam mundur, gjëra të imta që shiteshin aty dhe në atë lagjen e afërt i shitja dhe fitoja taman aq sa fitoja në Kosovë me rrogë.

Pra sa i përket kësaj, të hollat nuk mungonin, mirëpo ka qenë bash mundim i madh. Më vonë, pra, gjatë gjithë kohës kam konkuruar, kam kërkuar punë në Beograd, kudo, në cilëndo formë që kam dëgjuar. Megjithatë, nuk kam mundur, kam qenë në shumë biseda në zyre të avokatëve dhe më duhet t’u them që kur dëgjonin që jam nga Kosova, ajo merrte fund. Që nuk do të punojë….

Dhe ndodhi që kuptova për një konkurs në HBT-u, Habitat[8], njëjtë merreshin me patundshmërinë e serbëve nga Kosova. Dhe do të thotë diku deri në orën 4:00 pasdite, po nesër kanë qenë zgjedhjet, mendoj që kjo ka qenë në Nish, në Nish, po, unë jam ulur në tren, dhe në 6:00 mëngjes kam qenë në Nish, dhe në orën 8:00 kam pritur në atë, çka po di, kam marrë pjesë në atë konkurs dhe pas disa muajsh më kanë thirrë për punë. Në dhjetor kam filluar të punoj në Kralevë. Për tre muaj unë kam qenë aty vetëm, pasi që nëna ime ka qenë me neve, dhe ajo është kujdesur për fëmijët dhe bashkëshortin, dhe më pas ajo ka shkuar tek vëllau në Amerikë. Dhe unë për katër ditë më është dashur ta organizojë bartjen, çregjistrimin e fëmijëve nga shkolla, të gjitha për Kralevë. Dhe ne i kaluam tre muaj në Kralevë dhe zyrën time e bartën në Beograd dhe unë kam punuar këtu HBT një vit e gjysmë.

Pra kjo ishte, atë kohë e mbaj në mend, kam punuar me të rinjë, me njerëz të mençur dhe me të vërtetë e kam pasur mirë. Rroga ka qenë e mirë. Mirëpo, pas një viti ata e zvogëluan numrin e të punësuarve dhe për mua nuk ka pasur më vend. Këtë e kam marrë shumë vështirë, jo shumë, mirëpo hajde i kisha ca kursime, dhe do e shtyeja disi deri në punën e ardhshme. Mirëpo e kam pasur fatin të punësohem menjëherë, dhe në ndërkohë derisa kam punuar atje, unë kam konkuruar dhe kam kërkuar punë, dhe jam punuësuar në Zyrën për ndërtimin e qytetit të Beogradit. Rroga ka qenë kurrëfare, mirëpo njerëzit kanë qenë shumë të mirë. Dhe unë mendoj që aty kam filluar të punoj pasi që për këtë ka vendosur një grua, Branka Kadijeviq e ka emrin, e cila është një person i mrekullueshëm, me të vërtetë. E cila ka qenë refugjate nga Kroacia dhe e cila e ka kuptuar tregimin tim.

Dhe për fat të mirë, mua më vjen mirë që është ashtu, ata kanë qenë të kënaqur me punën time dhe unë kam qenë e lumtur që e kam pasë këtë mundësi të hyjë në një shoqëri të juristëve të Beogradit dhe pas kësaj të eci tutje, pasi që veç kam punuar. Dhe ka qenë një rreth me të vërtetë i mirë, megjithatë kjo është një organizatë shtetërore, dhe për ndonjë arsye është gati para shpërbërjes. Po.

Marijana Toma: Dhe ju që nga ai vit, cili vit është ky?

Sllavica Jovanoviqi: 2001. 18 maj, kur kam ardhur për herë të parë me gjëra në Beograd.

Marijana Toma: Kur keni ardhur permanent në Beograd nga Kraleva, kur ishte kjo?

Sllavica Jovanoviqi: Kjo ka qenë pra, pra ka qenë muaji maj, fundi i majit, fundi i majit i vitit 2002. Po.

Marijana Toma: Dhe pas kësaj bashkëshorti juaj ka vdekur, a është kështu?

Sllavica Jovanoviqi: Po, ai në shtator të vitit 2003 ka vdekur. Po.

Marijana Toma: Ju që prej atëhere jeni në Beograd?

Sllavica Jovanoviqi: Fëmijët e mi, po, tre vjet, pra regjistroheshin në një shkollë në një vend, klasën, pra e regjistronin klasën në një vend dhe e mbarojnë në një vend tjetër. Regjistrojnë klasën në një vend e mbarojnë në një vend tjetër.

Marijana Toma: Sot çfarë punoni?

Sllavica Jovanoviqi: Tash jam notere publike në Vellika Gradishte, pranë Gjykatës Themelore, dhe kjo është hera e dytë që jam notere publike. Kam qenë e emëruar në vitin 2014, në zgjedhjen e parë të noterëve, dhe kam qenë notere për një vjet e diçka në Mlladenovac. Mirëpo kam pasur probleme shëndetësore, sa ka ndikuar kjo që ka ndodhur nuk e di, mirëpo besoj që po, thjeshtë në një moment e kam ndier që nuk mund ta bëjë mirë atë punë. Thjeshtë nuk kam mundur t’i shikoj dokumentet, nuk kam mundur të flas me njerëzit, disi erdhi deri aty dhe vetvetën e kam shkarkuar nga aty, kështu ta them thjeshtë.

E kam paraqitur kërkesën për shkarkim, dhe pas një muaji kam punuar përsëri në Fond dhe ndodh që kjo e ka pasur një vlerë ajo punë në librin e Kosovës[9] dhe ky tregim në të cilin jam kthyer në gjithçka traumatike nga jeta ime dhe fakti që kam shkuar disa herë në Kosovë dhe që kam folur me njerëz, nuk e di, ndoshta kam pasur nevojë që prapë të kthehem në [vendin] tim. Dhe ky një vit ka qenë i tmerrshëm për mua. Unë besoj, nuk kam shkuar atëherë te mjeku, thjeshtë nuk kam pasur fuqi, mirëpo për një vit, një vit e gjysmë kam qenë në një depresion të tmerrshëm. Pra, e tëra që kam mundur ka qenë të shkoj në punë dhe të punoj, pra të vijë në shtëpi dhe të jem në këtë shtrat.

Pra mua më ka ndodhur që për një javë ditë të mos flasë me fëmijët e mi. Nuk kisha fuqi, pra nuk mund të flisja. Këtë kohë gati një kolege nga Fondi, jo gati, mirëpo kur shkova ajo më tha, “Ti je e mrekullueshme dhe super” dhe më pas kemi bashkëpunuar për mrekulli dhe jemi shoqëruar në kohën të fundit, mirëpo më tha, “Shumë më bëje nervoz në fillim, tmerrsisht shumë. Hyje në zyre dhe nuk thoje as ‘Mirëdita!’” Mirëpo, unë nuk mundesha të thoja ‘Mirëdita!’, e tëra ka qenë… Mirëpo, kur veç, pas një viti kur bëra më mirë, kur u ktheva përsëri, ajo çfarë them, vetës, unë kam dashur dhe e dua këtë punë, dhe kjo ka qenë, unë gjithnjë kam fantazuar ta kem punën time. Pra të punoj ashtu, dhe u thoja kolegeve, “Më në fund një punë të cilën mund ta punojë vetëm unë dhe ligji”. Pra nuk ka askush të më thotë, “Kështu do ta interpretosh këtë ligj, kështu do ta bësh këtë punë”. Mirëpo, unë të jem ndërmjetsuesja në këtë proces, ashtu siç mundem dhe di.

Dhe njëmend më vie keq, këtë që e kam përjetuar si dështim shumë të madh personal dhe dobësi, fakti që më është dashur ta mbylli atë zyrën. Mirëpo, ashtu ka qenë dhe unë nuk kam mundur ndryshe. Edhe njerëzit në Dhomën e Tregtisë, i falenderoj kanë pasur shumë mirëkuptim, edhe në Ministrinë e Drejtësisë, më kanë emëruar prapë dhe unë tash e jap maksimumin që atë punë ta punoj ashtu siç e meriton.

Marijana Toma: Fëmijët tash bëjnë çfarë?

Sllavica Jovanoviqi: Fëmijët janë, vajza është në vitin e pestë, në përfundim të vitit të pestë të Stomatologjisë, ndërsa djali ka përfunduar Elektro-teknikën dhe menjëherë, po atë vit, në vitin e katërt e ka fituar bursën për studimet e doktoraturës në Kanadë. Nëse di ta them si duhet, pra ai po doktoron në të biomedicinës, në teknologji biomedicinale, inxhinjer biomedicinal. Viti i parë i ka shkuar shumë mirë, ka qenë, ka qenë këtu tre javë para dhjetë ditëve. A ka dhjetë ditë që ka shkuar Nina [i drejtohet vajzës së saj]? Po, dhjetë ditë ka.

Mua shpesh më pyesin si e kam përballuar kur ai ka shkuar, për mua nuk ka qenë e vështirë, njëmend, unë këtë e kam përjetuar si shumë normale, sepse ai në një moment  do të shkonte nga shtëpia. Ku dhe si, kjo nuk ka rëndësi. Në një rrugë më poshtë, apo atje diku, kështu që njëmend nuk më ka ardhur rëndë, së pari sepse ai atje është në një vend shumë të mirë, me njerëz të mençur, dhe punon dicka shumë të mirë, kështu që më vjen shumë mirë për këtë. Posaçërisht mburrem që nuk është këtu [duke studiuar].

Marijana Toma: Sllavicë, Unë e kisha përfunduar, nëse ju nuk keni asgjë për të shtuar, unë do t’u kisha falenderuar që keni ndarë tregimin tuaj me ne. Dhe t’iu uroj.

Sllavica Jovanoviqi: Faleminderit, Marijana, për mua ka qenë kënaqësi, nuk e di sa kam qenë e kjartë, mirëpo dikush që atje “poshtë” e dinë për çka po flas, ata do të kuptojnë.

Marijana Toma: Shumë faleminderit!


[1] E ka fjalën në markat gjermane, Deutsche Mark, të cilat që nga fillimi i krizës në ish-Jugosllavi ka qenë valuta dominante në tregun e zi.

[2] Serb: Socijalistička Partija Srbije, Partija Socialiste e Serbisë, partia të cilën e ka drejtuar Sllobodan Millosheviqi.

[3] Marrëveshja është ndërmjet NATO-s dhe Ushtrisë së Jugosllavisë, me të cilën është ndërprerë intervenimi mbi Jugosllavinë.

[4] Ky është një term derogativ për shqiptarët nga Kosova, për t’i dalluar ata nga Shqiptarët e Shqipërisë, Albanac/Albanci/ Albanka.

[5] Veturë e popullarizuar në Jugosllavi, ka qenë prodhim i Zastavës, Kragujevc, Serbi.

[6] Halo Oglasi, bukfalisht Tungjatjeta Shpalljet, gazetë e shpalljeve në Beograd.

[7] Serb. Buvljak, i referohet pazarit ku shiten gjërat e dorës së dytë.

[8] Ang.: Habitat for Humanity, organizatë humanitare joqeveritare.

[9] Libri i Kujtimeve të Kosovës, të dhëna mbi të gjithë personat të cilët kanë humbur jetën në konflikt të armatosur në Kosovë, të cilën e ka publikuar Fondi për të Drejtën Humanitare.

Download PDF