Pjesa e Dytë
Marijana Toma: E përmende “Pandën” më pas mikun tënd Draganin i cili ka vdekur dhe Vlladën i cili është lënduar.
Nikolla Jovanoviq: I cili është lënduar, po.
Marijana Toma: Ti i ke pasur 18 vjet kur kjo ka ndodhur. A të kujtohet edhe diçka tjetër?
Nikolla Jovanoviq: 17 vjet, po, e mundshme që i kam mbushur 18. Ky është dhjetori i ‘98-tës, pra vetëm sa i kam mbushur 18. Më kujtohet, si nuk më kujtohet. Po mendoj, “Panda” ka qenë kafeneja jonë e preferuar, që nga viti i parë, ai është pranë gjimnazit, kafeneja. Të gjithë kemi shkuar aty, ai ishte vendi, place to be [Anglisht]. Dhe për Vitin e Ri shkon në një ndejë dhe së pari shkon në “Panda” për kafe më pas atje. Në mëngjes shkon sa më herët që të arrish ta pijsh kafën para orës së parë. Ashtu e hapë, e kemi ditur ku është çelësi, pronari, ky Suki na ka dhënë çelësin dhe ti ke shkuar ia ke rregulluar atij super. E kemi ndezur shporetin, i bëjmë gati të gjitha dhe ai kur të vije vetëm mund t’ia fillonte punën. Ne kemi shkuar aty gati, gati se çdo ditë. Pra ky ishte vendi ynë, ku ti e kalon pasditen, madje edhe kur nuk ke mësim e kalon pasditen aty dhe mbrëmjen, sepse këtu shikoheshin ndeshjet, këtu luhen letrat, luhen edhe lorum, firz e çka po di. Këtu ka hajgare, këtu është, po mendoj këtu kemi jetuar, ky ishte vendi ynë.
Dhe më pas, ksi atë ditë nuk kam shkuar. Kjo është ajo sociologjia të cilën e kam urryer nga thellësia e shpirtit që ma ka shpëtuar jetën, pasi që kam pasur njish dhe jam dashur ta përmirësoj para gjysëm-vjetorit dhe jam dashur… Themi, që atë profesoreshën shumë e kam urryer, sepse sociologjinë, ajo nuk e ka ligjeruar aq mirë. Unë sociologjinë më vonë e kam pëlqyer përmes punës, mirëpo kisha ndenjur në shtëpi për të mësuar. Dhe më kujtohet sikur dje që ishte, që kemi luajtur Sony playstation, nuk e di kemi folur nëse do të shkojmë apo jo. Almiri, ky Jasharoviqi, ai i cili thoshte, “500 vjet, 500 vjet keni qenë ndër ne”. Ky Almiri, unë, Dragani dhe Dragani ka qenë këtu pak kohë dhe ka qenë Trbo dhe nuk di kush tjetër ka qenë. Jo, Trbo nuk ka qenë këtu, Trbo ka qenë te shtëpia e tij. Mandej kemi folur nëse do të shkojmë, nuk di, “Më duhet të mësojë, ndodh që vi më vonë”. Kishe do të vijmë, kishe jo. Më kujtohet që kam qenë në shtëpi dhe u dëgjova me Trbon, “A po shkojmë a jo?” Por edhe ai duhej të mësonte, “Hajt dëgjohemi më vonë”. Kjo ishte e tëra.
Më pas, po mendoj, dikush ka thirrë në shtëpi dhe ky i ka pyetur këta të familjes nëse jam aty. Nëna ashtu, “Po, qe po mëson”. “Të lutem verifikoje nëse është në dhomë”. Ajo i ka thënë, “Po”. Ai i ka treguar, “Ka pasur masakër në ‘Panda’ nuk e dijmë çka ka ndodhur. E dijmë që ka pasur të shtëna dhe shumë prej tyre janë të lënduar”. Dhe tash, unë, veç çka nuk dola nga lëkura ime. Unë në atë moment dhe në muajt në vijim jam ndier si tradhtar, bukfalisht. Pasi që çdo ditë kemi qenë së bashku, çdo ditë të njëjtën e kemi bërë së bashku, dhe unë përnjëheri nuk kam qenëêaty. Dhe kjo është… dhe kjo më ka përcjellur. Tash unë nga kjo perspektivë me siguri menjëherë kisha shkuar, kisha shkuar te dikush për të folur, të ndonjë profesionist, me ndonjë psikolog, psikiatër, por atëherë nuk [është praktikuar]. Atëherë pas një kohe, të familjes më dërguan në Çaçak te ky Lekica për disa ditë për ta kthjellur kokën. Mirëpo më kujtohet, që nuk e dija çfarë të bëj me vetën. Unë do të kisha shkuar tash sepse nuk e di kush kishte shkuar. Nuk kemi pasur telefona mobil, nuk e di. Unë do të vrapoja deri te shtëpia e Draganit, mirëpo nuk guxoj, sepse nuk kam shumë ide. Nuk kam asnji informacion, nuk di asgjë.
Dhe më pas filluan të arrijnë lajmet njëra pas tjetrës që kaq janë të vdekur, kaq të lënduar, që shpejt po ngiset, që një veturë shkoi me Svetën. Ai më pas në spital, në tavolinën e operacionit apo në veturë kishte vdekur, që Vllado Llonqar ishte i lënduar, i bërë shoshë nga plumat, që atij nuk i kanë dhënë asnjë shansë por ai ka mbijetuar në fund. Mendoj që atë mbi 15 pluma i kanë rënë apo kaluar nëpër të, i ka munguar një një pjesë kaq {tregon me duar} e ashtit, kështu që i ka bartur ato fiksueset për një kohë të gjatë, nuk di.
Po mendoj, më pas kemi dëgjuar kush krejt, dhe kjo ka qenë një shok. Pra, më kujtohet që kam qenë i ulur dhe kam shikuar në një pikë dhe asgjë, nuk kam pasur emocione, asgjë, vetëm zbrazëti. Dhe mendoj që unë për herë të parë kam qajtur dikur pas varrimit, po, po, po tek atëherë ia kam lëshuar, pasi që atëherë e kam kuptuar sepse deri në atë moment ka qenë ashtu. Po mendoj, krejt kjo ka qenë e organizume. Ne kemi qenë, po, përndryshe nuk ta tregova, kujdesi dhe këto varrime kanë qenë shumë mirë të organizuara, sepse në atë verë ‘98, disi çdo ditë dikush ka vdekur dhe çdo ditë është dashur dhe më pas ka pasur [tubime] përkujtimore dhe të gjitha, dhe po çdo ditë është dashur ndonjë ndihmë në varreza. Dhe ne kemi shkuar kështu varësisht kush dhe sa ka pasur kohë për të shërbyer, për të ndihmuar dhe shumë të kordinuar kemi qenë. Kështu më vonë kur ndodhën varrimet e prindërve të të afërmive kisha munguar sepse më nuk mund të shihja varreza me sy dhe as zakonet rreth krejt kësaj.
Tash i tëri ky organizim, më kujtohet që të gjithë mundoheshim të ishim të dobishëm dhe ndodh që edhe kjo na ka ndihmuar paksa. Besoj që po, të gjithë na thonin që ju tash duhet të jeni të urtë, duhet të ndihmoni, duheni të merreni me këtë dhe këtë, s’ka mendime të këqija, nuk ka ju të shkoni dhe të hakmerreni, nuk kam lidhje sepse ka pasur edhe ide të tilla. Por disi, po, na arritën lajmet që këta të tonët po kërkojnë krejt këto, përndjekje, çka po di. Dhe ka qenë, më kujtohet ky varrim me një numër të madh të njerëzve të cilët kishin ardhur nga të gjitha anët, i tëri ky varrim dhe i tëri ky disi, po mendoj, nuk kam lidhje gjithçka ka qenë në numër të madh, mirëpo kur gjithçka përfundon, atëherë të nesërmen mbesim ne, dhe nuk e di.
Më falni, vështirë është, nuk mundem shumë po thellohem në këtë. Shumë gjatë nuk kam menduar apo folur për këtë. Në ta mendoj, natyrisht i kujtoj sa herë shikoj fotografitë dhe çdo 14 dhjetor, edhepse nuk shkoj në kishë që një kohë të gjatë, atëherë shkoj, e ndezi një qiri për ta, mendoj në ta dhe të gjitha, por…. Po mendoj, ideja e tërë që ti përnjëheri, po mendoj në fakt atëherë ka përfunduar fëmijëria. Ai është momenti kur fëmijëria përfundon pasi që kjo, më nuk mundesh të mendosh për këtë, prej aty nuk ka dalje, ku do të shkojmë ne, shkolla, çfarë shkolle? Kush po mërzitet për shkollë?
Më kujtohen të gjitha, ky ishte gjysëm-vjetori i dytë, kjo nuk ka ekzistuar. Në fund unë kam adhuruar historinë, dhe kam shkruar punimin e maturës në histori te profesori im i preferuar. Ai njëjtë e ka adhuruar basketbollin dhe ka qenë grobarčin[1] i madh, andaj e kam adhuruar dhe kam shkruar diçka paraprakisht, një punim të madh për Napoleonin dhe kështu që unë tashm e kisha, mirëpo nuk jemi dashur. Në fund vetëm na i kanë ndarë ato diploma dhe kishe, “Hajde gëzuar!” Dhe më kujtohet sa pikllueshëm ka qenë kur u paraqitëm në shkollë për t’i marrë ato. Kishe, duhesh me qenë i lumtur që e ke përfunduar shkollën.
Ne në fund nuk e kemi pasur as mbrëmjen e maturës. E kemi pasur dikur krejt vonë, kur njëri nga gjenerata jonë, Raja, Nikolla Rajoviq, ai njëjtë ka qenë në “Panda” atëherë, edhepse ai ishte i lumtur, ai nuk ka qenë i lënduar. Atij vetëm i është kapur diçka për gishta, ai pasi që ka pasur mundësi, ai e organizoi për 18 vjetorin, kishe maturën pas 18 viteve. Dhe ai i ka organizuar të gjitha dhe ai tash e organizon çdo dy vite, ai i paguan të gjitha. Herën e parë kemi qenë në hotelin e tij në Velika Plana, mandej kemi qenë para disa viteve në Selanik. Ai i organizon të gjitha, autobusin, akomodimin, çdo gjë ai e paguan vetëm që ne të mblidhemi. Dhe atëherë bëhemi bashkë aq sa mundemi. Kjo me të vërtetë është një gjë e bukur dhe kjo është pak që na mundëson të jemi bashkë, nëse asgjë tjetër. Të gjitha gjeneratat tjera e kanë pasur një fund të shkollës kudo, kurdo herë, kanë pasur diçka. Vetëm ne kemi qenë ajo gjenerata e nemun e cila nuk ka pasur asnjigjë prej kësaj.
Marijana Toma: Dhe tash pas “Pandës” nuk do të pyes më për këtë, por…
Nikolla Jovanoviq: Më pyetni lirshëm, momenti është pak, por Ok. Mendoj që duhet të flitet për këtë.
Marijana Toma: Kjo është nga ato ngjarjet që nuk dihet shumë për to, dhe ka lloj-lloj tregimesh, dhe disi ajo qëndron e pasqaruar e patreguar dhe ky është një ndër krimet e para të cilët ndodhin në Kosovë. Cilat kanë qenë reagimet e para? Ke përmendur pak, natyrisht…
Nikolla Jovanoviq: Po, tek ne nuk ka pasur dyshim që këtë e kanë bërë shqiptarët. Thjeshtë ata kishin qenë njerëz me maska. Shumë shpejt ka dalur ai informacion që ka qenë municion dhe kallashnikov kinez, sepse janë bllokuar. Këta që kanë mbijetuar na kanë treguar se ato janë bllokuar dhe nuk kanë arritur të shtiejnë në të gjithë, këta dy. Ne thjeshtë e kemi ditur që janë shqiptarë dhe kjo ishte e tëra. Nuk ka këtu, nuk e dinë as kush janë as çka janë. Supozohej që kjo ka ndodhur për shkak të ndodhive në Koshare dhe të gjithë kemi menduar që ishte ashtu. Dhe menjëherë policia është nisur në akcionin e madh në Kapeshnicë. Nuk e di, vinin informatat si e kanë arrestuar këtë apo atë, dhe thjeshtë nuk ka pasur ide tjetër që dikush tjetër ka mundur të jetë, që dikush nga anash ka mund ta bëjë këtë.
Dhe më pas, mua më kujtohet që vite më vonë unë kam qenë në Sutomore te, meqenëse atje jeton familja, prindërit dhe familja e të ndjerit Dragan, dhe u ktheva që t’i shoh. Mandej ajo, nëna e tij më ka treguar kur ata i kanë përjashtuar nga shtëpia, që kanë stopuar kur e kanë parë kush është, dhe kur e kanë parë, ata nuk i kanë keqtrajtuar, nuk i kanë rrahur në dalje mirëpo u kanë thënë, “Hajde dilni jashtë, mirëpo do të befasoheni kur ta kuptoni se kush ua ka vrarë djalin”. Dhe ajo tash, ajo e kishte këtë informatë, ajo i kishte fyer ata, “Si mundesh ti mua…” ky është spin. Mirëpo kur ti tash vite më vonë e dëgjon që diçka e tillë, që mundësia ekziston që mund të ketë qenë DB [Sigurimi Shtetëror], unë tash kur e shikoj kështu, kur e shikoj, unë edhe tash nuk mund ta besoj këtë. Edhe tash nuk mund ta besoj që madje njerëzit më të këqij që ekzistojnë janë në mesin… të cilët shteti i Serbisë i ka organizuar që ‘poshtë’ në Kosovë të bëjnë shumëçka, unë ende nuk mund ta paramendoj që ata kanë sulmuar për të vrarë fëmijë. Po mendoj, mirë, hajde Ok e gjuajnë ndonjë bombë në qendër [të qytetit], nuk e di, që të bëjnë shoshë nga plumat nuk di çka, por fëmijët? Nuk e di, gjithçka është e mundshme natyrisht.
Unë do të doja që me të vërtetë, në fakt këtu më së shumti më iriton që kryeministri, tash është president, thotë që këtu ekziston mundësia, mirëpo ai nuk e din, nuk dihet dhe do të ishte tepër e madhe nëse publikohet. Unë mendoj që duhet të publikohet. Unë mendoj që as ai as askush nuk mund ta kuptoj sa shumë shqetësim i ka shkaktuar mjedisit tonë. Kur po them që kjo mua më ka shqetësuar, mund të paramendoj vetëm prindërit e viktimave sa shumë ata i ka shqetësuar, sepse po them, që në fund të fundit ata kanë vrarë fëmijë dhe kjo do të duhej të ishte relevante, mirëpo nuk është. Tash të kuptosh që shteti yt ta ka vrarë fëmiun, po kjo nuk e di, kjo është fundi i botës. Nuk e di çfarë të bëj me vetën.
Kështu që ka qenë tmerr, e them e tëra kjo, e tëra pas kësaj, sa më përket mua dhe miqëve të mi, kjo nuk është kaluar me mllef. Në neve, po mendoj, mllefi veç ka ekzistuar. Ti vetëm ke vërejtur që Ok, tash këta përnjëheri janë ndarë në dy anë, serbët kundër šiptara dhe kjo është kjo. Tash ne kinse po e mbrojmë tonën, ata kinse po i sulmojnë të tonët. Po mendoj, unë tash këtë të tonën dhe të tyren nuk e kuptoj. Në rregull të të sulmojë një amerikan, dhe të themi që kjo është e jona, ne jetojmë këtu. Kur ne të gjithë jetojmë këtu, e imja, NATO, e jona, nuk e di. Mirëpo Ok, unë them edhe sot që mua më vjen keq që atëherë, nuk, që nuk ka zgjatur disa vite dhe që gjeneratat e reja, ne të rinjtë, që ne të bashkojmë forcat, serbë dhe shqiptarë kundër Beogradit, që të kërkojmë që Kosova të merr atë që i takon edhe autonominë ekonomike dhe të gjitha, investimet, nuk kam lidhje, sepse kjo është e vetmja që njerëzve iu përshtatet.
Po, sigurisht që kanë qenë, më kujtohet kur shkon për Prishtinë, shkon në Mitrovicë, dhe janë edhe ato fshatrat e ngritura për anash. Duket sikur fshatrat në Asteriks, Obeliks[2] muret e nalta e të gjitha këto. Këtu ke tregime të ndryshme, që nga këtu nuk del askush me vjet, që vetëm njëri del për furnizim dhe kthehet, po mendoj këto janë tregime të çmendura, mirëpo ka pasur bindje të tilla, ku besoj që ka pasur edukim ultra të ultë dhe që lehtë është atyre njerëzve me ua dhënë pushkën dhe t’u thuash, “Eh, po shkojmë ta pushtojmë sepse ata po na shtypin”, nuk e di. Kur po e mendoj si shtypje, pasi që në fshat asgjë serbe për 50 vite nuk ka hyrë? Zakonet lokale, nuk ka këtu zakone të Kosovës, apo Serbisë apo të Jugosllavisë, nuk ka.
Mirëpo tash e them që njëfarë lloj mllefi ka ekzistuar edhe për shkak të “Pandës”, por mendoj që nuk ka ekzistuar. Mendoj që ne shumë gjatë kemi qenë në gjendje shoku. Nuk ka mundur mua më askush asgjë, dhe ka pasur frikë për këtë. Ka pasur shumë frikë, sepse edhe mua më kujtohet kjo, sepse edhe unë e kam pasë këtë tmerr. Baba, nuk e di, tash ai do ta kuptojë nëse e shikon ndonjëherë, shpresoj që jo, unë në çantë, në janxhik e kam bartur armën e tij. Sepse në mbrëmje kur shkoja, jo gjatë ditës, mirëpo në mbrëmje e di që kur binte terri unë e bartja me veti sepse nuk e di. Thjeshtë më ka dhënë njëfarë sigurie, unë e mbaja këtu, nuk kishte pluma, nuk e di si. Kur mendoj tash, nuk e di si e kisha nxerrë atë armë, lidhje nuk kam, kanë mundur tre herë të më vrasin për këtë, mirëpo mua më ka dhënë siguri.
Tash kur po e kthej filmin, ti bre je fëmijë 17, 18 vjet, i cili bartë armë në janxhik dhe po shkon nëpër qytet? Tash vet ideja që unë jam në një mjedis të tillë dhe që më duhet ta bëjë këtë më jep tmerr. Po mendoj, tash unë, e vetmja gjë që ndoshta mund të them është t’i fajësoj prindërit e mi, edhepse Ok, as ata nuk kanë mundur apo ditur më mirë. Unë tash fëmiun tim kurrë nuk e kisha vënë në pozitën time. Pra, unë menjëherë e kisha paketuar atë dhe të gjithë dhe kisha shkuar, jo në Beograd, por jashtë vendit përgjithmonë. Thjeshtë nuk dua të gjendem në atë mjedis dhe tërë asaj. Mendoj, njëjtë shikuar nga kjo perspektivë, po mua më ka bërë më të fortë krejt kjo, po më ka bërë më të pavarur, me siguri edhë më normal. Edhe nuk e di, kur mua dikush m’i shpreh paragjykimet për këtë dhe ate. Paragjykime, po çfarë paragjykime ke ti? Ti je prej, nuk e di, atij fshatit pranë Kragujevcit dhe kurrë nuk ke parë njeri të huaj në jetë, e ti ki paragjykime për gjermanët, turqit, shqiptarët, amerikanët. Çfarë paragjykime o njeri, nuk ke pa asnjigjë, ashtu ke qenë në deti diku edhe kjo është e tëra.
Tash mua kjo me të vërtetë më dhemb, mirëpo nuk kisha [bërë] kurrë [këtë] në jetë fëmiut tim dhe poqëse e kisha parë që diçka po shkon keq, që ekziston mundësia për diçka ashtu, biletat e aeroplanit dhe Ciao! Një kofer dhe nuk më intereson, po mendoj nuk di. Nuk do të lejoja kurrë që fëmiu im të rritej ashtu, më mirë të jetë amerikan i lazdruar apo gjerman i cili lidhje nuk ka, se sa të përjeton atë që jam dashur unë ta përjetoj.
Marijana Toma: Tregove më herët rreth bombardimeve dhe si është dukur, e pushkat etj. A të kujtohet diçka tjetër e shkuar, diçka para kësaj? The që baba yt e ka murosur shtëpinë dhe që ka jetuar me bindjen që nuk do të ndodh. Mua më…
Nikolla Jovanoviq: Po, ai e ka murosur shtëpinë sa kanë qenë bombardimet. Ai tërë kohën e ka murosur shtëpinë. Ne jemi qeshur me të, i çmendur! Sepse ai, “Po kjo do të kalojë, Pejën nuk e sulmojnë.” Një herë është dëgjuar sirena, në fillim dhe në fund të bombardimeve, sepse gjatë gjithë kohës kanë fluturuar nga Avijano mbi Pejën, kështu që nuk kemi pasur arsye për të ikur në podrum, nuk di, kjo është e tëra. Më kujtohet që e vetmja që na ka munguar atëherë ka qenë duhani. Eh po tash, dëgjon që aty afër Brzhenikut ka duhan. Dhe më pas shkon me bicikletë atje dhe më kujtohet që kam shkuar. Tash mëtanë rrugës së Brzhenikut është ajo kazerma e madhe e Pejës, të cilën e kanë bombarduar, nuk e di sa herë, dhe më kujtohet që unë kam kaluar dhe hyrë në shtëpi të një shoqës kur e kanë gjuajtur. Gjithçka është lëkundur, bukfalisht aty ku kam kaluar. Dhe kjo ka qenë, “Ok, ndoshta isha dashur të kam më shumë kujdes”. Mirëpo para kësaj nuk ka pasur diçka serioze.
Hajde para bombardimeve ka pasur tregime të ndryshme, pasi që këtu kanë qenë mbikëqyrësit ndërkombëtar në Kosovë, nuk e di si quheshin, nëse UN apo ashtu diçka, nuk e di por më kujtohet që ata, unë atëherë lëvizja me makinë, orët e para të vozitjes. Unë gjithnjë kam… u kam thënë atyre që jam baksuz pasi që kur fillova vozitjen nisën bombardimet, herën e dytë kur fillova orët e vozitjes në Beograd, kjo shkolla u mbyll dhe për një kohë nuk kam dashur pasi që isha baksuz. Më kujtohet që atëherë kur fillova, që instruktori im më tha, “Dhashtë Zoti të përfundoj kjo në shpejtësi”. Kishe shumëçka mund të ndodh. I tha njëri që jetonte me të në shtëpi, me gjasë ky ia ka dhënë me qira banesën, kishe diçka do të ndodh dhe ata duhet të largohen, që do të thotë diçka do të fillojë.
Thashë, “Mirë, ok, s’ke çka”. Dhe ne nuk e kemi pasur atë… ka pasur tregime që nuk do të ketë dhe nëse do të ketë diçka, çka mund të ketë? A janë bombat, a janë invazionet, a është ndonjë lloj lufte? Nuk ke pasur shumë ide se çfarë lloj i intervenimit, por diçka do të ketë. As tash, unë tash që i kam përjetuar bombardimet, tash mund ta di dhe të them që kanë qenë të mëdha apo të vogla mirëpo atëherë, nuk ke ide çka janë ato, dhe çfarë bomba janë ato, nuk di. Më kujtohet që kemi ndenjur pas darkës, natyrisht të gjithë e dijmë momentin kur ka filluar, ku kemi qenë, çka kemi bërë, dhe më kujtohet që nana dhe baba shikonin njifarë seriali të trashë, njëfarë, s’e di a ka qenë turke, spanjolle, ku ta di, njëra prej atyre dramave televizive. Dhe, më kujtohet që ai shoku im Vllado Vuqinic kërsiti me njëfarë kaishi prej rrypi, kinse po shkon në luftë, “Bombardimet, hajde po shkojmë në podrum”, I them, “Çka?” Dhe më pas filluan me sahat dhe ia nisi. Mendoj që në Pejë nuk ka ndodhur shumë atë natë, në princip asgjë. Baba tha, “Nëse dëshiron me dalë para ndërtesës, dil. Nuk do t’i gjuajnë ndërtesat sigurt”. Dhe tani ka qenë njifarë ngazëllimi, ka qenë diçka, po ndodh diçka, dhe më pas kur filloi mandej ka pasur gjithçka.
Në ditët e para ka qenë pak situatë e pakandshme sepse kanë gjuajtur atë radarin në Karagaç në qendër të qytetit, kanë gjuajtur këtu kazermën mirëpo përtej kësaj nuk ka pasur asgjë speciale. Po, kanë gjuajtur mbi kodrat përreth Pejës, pasi që aty kanë qenë bunkerët e vjetër nga Lufta e Parë, Dytë, dhe këtu kanë menduar që ka diçka dhe e kanë gjuajtur, çka po di. Dhe kjo ishte kjo. Perveç kësaj ka qenë kryesisht qetë në qytetin tim. Për neve sinqerisht ka qenë problem serioz këta dezerterët. Pasi që ka pasë dezerterë të ndryshëm të cilët vinin, që fsheheshin këtu, po fsheheshin. Nuk ishin dezerterë, nuk e di, fëmijë të mirë të mamit dhe babit, por ishin dezerterë të cilët kush e di ku kanë vjedhur të holla, dhe tash ka ardhur dhe kanë hapur lokal dhe nuk e di çka bëjnë këtu. Dhe më shumë na bënin probleme këta sepse nuk e dije çfarë mund të ndodh dhe me kë mund të ndeshesh.
Disi ndryshoi qyteti, shumë njerëz kishin shkuar nga qyteti. Pasi që tash, këtu fillova të kuptojë që Peja ka pasur shumë malazezë. Deri atëherë kemi qenë thjeshtë ne. Shumë prej tyre kishin shkuar për, për, për Mal të Zi te të vetit. Ne të cilët qëndruam, paj, në princip ka qenë shumë mërzitshëm. Nuk ke pasur çfarë të bësh, shpesh nuk ka pasë rrymë, ndonjëherë nuk ka pasur as ujë me ditë të tëra, kryesisht telefonat nuk kanë punuar absolutisht. Ashtu, kemi komunikuar atëherë kur jemi takuar, i kemi pasur disa pika ku jemi takuar, jemi mbledhur nëpër shtëpia, të llojit nuk e di, shoku nga soliteri, shqiptarët të cilët kishin shkuar dhe atyre ua kishin dhënë çelësat dhe ne në shtëpi bënim jetë aty dhe shoqëroheshim. Dhe po, ata kanë pasur një televizion të madh, dhe kemi marrë kaseta dhe shikonim filma dhe çka po di.
Përafërsisht, po mendoj, jeta jonë ka qenë a do të gjejmë duhan për të blerë dhe kjo ishte. Nuk ka, mërzitshëm ka qenë, tmerr. Njëmend ka qenë ultra mërzitshëm, nuk kemi pasur ne tregime se kur do të niset. Po, natyrisht ka pasur tregime, këtu kanë gjuajtur këtë apo atë. Ka qenë kohë pas kohe. Po, meqenëse ka pasur ato masat e paramilitarëve, në princip “Munja Pejane”[3] dhe ata të “Legijes”, çka po di. Kohë pas kohe ata vinin në qytet, dhe shkonin nga qyteti, ajo ka qenë, i ke shikuar dhe lidhje nuk ke pasur kush është a çka janë. Ndonjëherë kalonte ndonjë ushtri, ndonjëherë jo, po mendoj mërzitshëm. Eh pra, një pjesë të mirë të ditës ke fjetur pasi që natën ke mabjtur atë kujdestarinë e çmendur. E kjo ishte diçka që me të vërtetë… për najfarë arsye birraria e Pejës ende punonte. Tash nuk e di, a ka punuar me kapacitet të plotë, mirëpo më kujtohet që në 6:00 në mëngjes kalonte cisterna, dhe cisterna ndalej e mbushte atë birrën e pasterilizuar në ato gallonat, dhe ne më pas i bartnim në shtëpi. Ajo është birra më e mirë që mund të ekzistoj, për shembull nga cisterna, e ngrirë e krejt kjo. Këto janë disa detaje.
Kjo pjesa tjetër e tregimit, ai pikëllimi. Mua më kujtohet që kjo, kur filloi, më kujtohen edhe kolonat. Ajo, kjo është ajo që ka lënë gjurmë për të cilën mendoj dhe nuk më pëlqen shumë t’i kthehem sepse është bash fort, bash emocionale. Më kujtohen miqtë tanë nga fqinjësia të cilët i shihje në kolonë dhe e dije që nuk guxon të vraposh pas tyre t’i përqafosh dhe nuk guxon t’i përshëndetësh pasi që këta “tonët” të cilët e ruanin kolonën do të mund të të goditin, Zot mos e bëj që të gjuaj me armë, nuk di. Po mendoj, nuk do të gjuanin në një fëmijë, mirëpo ku ta di. Dhe ti tash qëndron, shikon si dikush me të cilin je rritur ecën në kolonë, o njeri. Po mendoj, tmerr, çka tash? Tash ty të vijnë disa informata që vetëm një pjesë e tyre po shkojnë, që kanë organizuar autobus për ta, që ata po shkojnë, nuk di, tani kemi marrë informatën që ata vetë kanë vendosur të shkojnë, nuk e di. Unë nuk e di, ai që thotë, po, edhe sot që mendon nga ata që e kanë parë atë kolonë në atë moment që nuk e ka ditur që ata nuk po shkojnë me vullnetin e tyre, të mos e gënjejnë vetën. Po, disa nuk kanë dashur të qëndrojnë, sepse e kanë ditur çka mund t’iu ndodh, por po mendoj, të mos e gënjejmë vetën, nuk kanë shkuar me vullnetin e tyre.
Ka pasur këtu tregime, nuk e di, afër nesh aty te “Bananja” ai ka qenë një dyqan i madh, e tërë kompania është quajtur “Bananja” që këtu te “Bananja” njëri, një gjysh ka dalur dhe ka thënë, “Unë nuk mund të shkoj”, dhe ata e kanë vrarë aty për aty dhe ia kanë lënë trupin të qëndrojë aty. Unë këtë nuk e kam parë, mirëpo këto janë ato tregimet të cilat më kujtohen, të cilat janë të tmerrshme. Ishte këtu, dhe arsyeja pse nuk kemi guxuar t’iu afrohemi, sepse ka pasur tregime që këta tonët janë afruar t’u japin boca me ujë, dhe këta tonët i kanë rrahur me shufra gome, çka po di, “Atyre ua kemi organizuar të gjitha, çka po u afroheni?”
Këto janë gjëra shumë të tmerrshme të cilat nuk kisha dashur askujt t’i ndodhin, sepse po them, mua absolutisht nuk më intereson kush e filloi, absolutisht nuk më intereson kush është krahu i ligë këtu, absolutisht nuk më intereson kush ka të drejtë, nëse duhet, nëse Kosova duhet të jetë e pavarur apo jo, do të thotë është absolutisht irelevante. Ata mua dhe miqëve të mi, familjes time dhe të gjithëve, do të thotë njerëzve tëêmjedisit tim ua kanë shkatërruar fëmijërinë, pra ma kanë shkatërruar një pjesë të bukur të jetës.
Pra, te unë, veçanërisht në Pejë, unë me të vërtetë nuk e di kush nga Peja, nga ata shqiptarë nga Peja ka mundur të dëshirojë luftë apo diçka tjetër. Pasi që e tërë ekonomija është në duart e tyre. Të gjithë, nuk e di, e gjithë tregtia, të tërën e mbajnë shqiptarët. Kush mërzitet që ata [politikanët] ndërrojnë diçka këtu? Çka kanë me ndrru? Të gjithë ndërtojnë shtëpia, pesëkatëshe çka po di, po mendoj budallakina. Dhe tani duhet, të presësh sot prej teje që ti të lejosh një… që t’i të shprehësh qëndrim karshi asaj se Kosova është e pavarur apo jo. Mendoj që kjo është çështje aq irelevante, irelevante. Pra ajo çka mua më intereson tash është që tash kur baba im shkon në Pejë, ka filluar para disa viteve të shkojë disa herë në vit në një Shoqatë të Pejanëve, nuk di. Mua më intereson që ai të jetë i sigurtë atje ‘poshtë’, që ai të mund të shkojë te “Buçuku” në çebapa, të mund të shkojë në pazar, dhe të mund ta takojë njërin nga i cili kemi blerë djathë tërë jetën, edhe kajmakun e Rugovës, dhe nuk di, që ai të mund të shkojë në këmbë deri në Patriarshi dhe të kthehet.
Pra mua nuk më intereson, me të vërtetë nuk më intereson, unë jam plotësisht i hapur, për mua është gjë e çmendur që dikush në shek. XXI ndërton komb. Po mendoj, kombi si koncept përgjithësisht, kufijtë si koncept. Për mua është e çmendur plotësisht, pra unë mund ta kuptojë që ti dëshiron më shumë, dëshiron më shumë të drejta, dëshiron jetë më të mirë, i dëshiron të gjitha këto dhe mund ta kuptojë që një shumësi e njerëzve të paedukuar nga të dyja anët mund të përfitojnë në tërë këtë tregim, por të keshë njerëz të cilët edhe në ditët e sotme nga të dyja anët mendojnë në atë formë të, kush ka ardh këtu i pari? Apo e kujt është krejt kjo? Nuk e di, apo kush para treqind vjetëve, a ka qenë kjo xhami apo kishë apo ka qenë kishë tani xhami? Apo që, që apo që jeta me qenë e orientume kah nacionaliteti, besimi që e ke dhe idealisht je i lidhur me të dyja. Unë këtë nuk mundem, me të vërtetë nuk mundem të kuptoj. Mua aq ma vret mendjen sa që ndonjëherë nuk e shoh kuptimin e jetës në këtë regjion. Ku është kjo kaq e rëndësishme, aq sa duhet të përfolet nëse sot je i sigurt të shkosh në Prishtinë apo nëse është e sigurt për ta të vijnë në Beograd?
Neve shpesh na vijnë miqtë nga Beogradi, kur shkojnë për ndonjë vizë dhe vijnë t’i shohin prindërit, disa janë shqiptarë, disa turq, nuk është me rëndësi ata jetojnë në Pejë. Dhe tash i tërë ky koncept, kjo do të merr shumë kohë. Mirëpo tash, po, nesër Vuciqi do të del dhe të thotë që Kosova është e pavarur, por ai konflikt edhe tutje do të zgjatë sepse nuk ka vullnet për pajtim, ashtu siç kemi tregime ende rreth asaj nëse Srebrenica është gjenocid apo masakër, nëse janë tetë mijë, apo tre mijë njerëz? Mendoj që këto janë biseda të çmendura në këtë regjion që mua vërtetë ma vret mendjen, nuk është që kam nevojë të bashkohemi sepse jemi Jugosllav, jo. Unë jam për ta shkatërruar atë koncept të kombit, dhe absolutisht, jo [t’i themi] besimit, religjioni të largohet nga jeta publike që ajo të jetë çështje individuale, që të mos mund të ketë ndikim në askend. Dhe kur e them, po, kush m përcjellë në internet e di mirë që jam kritik i SPC-së[4] dhe i të gjithave, mirëpo këtu njëmend mendoj i të gjithave, të gjitha besimet, religjionet, të gjitha këto.
Këto koncepte në shek. XXI për mua janë të pabesueshme, nevrikosem kur flas për këtë. Me gjasë për shkak se kjo është, unë mendoj që kjo është, këto koncepte janë arsyeja pse unë nuk kam shtëpi në Pejë, në të cilën baba im ka ndërtuar gjithçka që ai ka që prej gjithëmonë. Kjo është arsyeja pse unë nuk kam qenë ‘poshtë’ aq gjatë, dhe pse në fund bre nuk i kam të gjithë ata shokë me të cilët jam rritur. Po mendoj tash po ndjekemi në Facebook, ashtu po gjindemi, po e kompenzojmë, mirëpo me muaj qetësi. Ne po kompenzojmë, po i bëjmë lajka fotografive të njëri-tjetrit, mirëpo nuk flasim. Unë tash, pasi që, unë tash shikoj nga kandi im, nuk e di si ti adresohem, nuk e di në cilën gjuhë t’i flas, nuk e di nëse njeriu ende flet serbisht, kanë kaluar 20 vjet. Nuk e di çfarë t’i them. Nuk e di tash do të mblidhemi, dhe ngadalë, ngadalë do të takohemi dhe do ta dijmë si të flasim.
Mirëpo, unë këtë nuk, në fakt kjo ma ka vrarë mendjen që unë nuk e kam zgjedhur këtë, por këtë ka zgjedhur dikush ta vlerësojë që ‘poshtë’ duhet të luftohet dhe që duhet… që shqiptarët janë të ligë, apo në mesin e shqiptarëve serbët janë të ligë, jo Sloba Millosheviqi por serbët duhet ata t’i shpërngulin. Po mendoj, nuk di. Për këtë më herët kam qenë shumë agresiv në këtë komunikim rreth shprehjes së këtyre qëndrimeve dhe një numër i madh i pejanëve kanë hequr dorë nga unë, dhe kjo sot nuk bëhet përmes politikës por ata ta bëjnë unfriend [heqin miqësinë] nga Facebooku, shumë prej tyre mendojnë që unë jam liberal, tradhtar i popullit serb e të tjera. Mirëpo përgjithësisht këta janë njerëz të cilët e lidhin besimin me kombin, kishe ky është identiteti i tyre, pjesë e rëndësishme e identitetit tyre, gjë që unë gjeneralisht nuk e kundërshtoj. Ok, jam kundër kombit dhe religjionit, mirëpo nuk e kundërshtoj që kjo është pjesë e identitetit të dikujt, por që kjo të jetë pjesë e imja, kjo është e çmendur. Shiko bre sa shumë botë ke o njeri, një jetë ke, e ti po merresh me atë se kush ka ardhur i pari në Kosovë, kush po ia vë veshin? Shko në Tajlandë hulumto pak.
Marijana Toma: Prapë do të të kthej, tash përmende identitetin. Një ngjarje e rëndësishme në jetën e secilit njeri lidhur me identitetin, ti e përmende kur, largimi yt nga Kosova kur prindërit tuaj të dërgojnë në Beograd, por ti kthehesh. Ky është qershori i vitit ‘99.
Nikolla Jovanoviq: Po.
Marijana Toma: Si dukej Beogradi për ty? Çka përfaqëson ti në atë moment në Beograd?
Nikolla Jovanoviq: Eh, çfarë jam unë? Turist ende. Unë kam ardhur ta regjistroj fakultetin dhe të kthehem.
Marijana Toma: Më fal, cilin fakultet ke regjistruar?
Nikolla Jovanoviq: Në fund kam regjistruar Tregtinë dhe Banka në BK[5] pasi që kam dashur, kam dashur FON[6], kam dashur Shkenca Politike. Kam dashur paralelisht gazetarinë dhe këtë, FON, dhe përgjatë FON edhe IT. Edhe në njërën edhe tjetrën më kanë thënë që duhet të regjistrohem në Prishtinë, që ka ardhur nga lartë urdhëri që nuk guxojnë të më pranojnë. Unë kam qenë në konsultime në shërbimin për studentët, “Unë do të studioj…” “Jo, jo, jo, na ka ardhur urdhëri nga lartë që askush nga Kosova nuk mund të regjistrohet”.
Dhe unë kam qëndruar një kohë dhe më pas kam regjistruar Fakultetin pë Tregti dhe Banka, thjeshtë sepse ka qenë fakulteti i Kariqëve, ai fakultet bukfalisht është konceptuar në shtëpinë time sepse ai fakultet është dashur të jetë në Pejë, mandej filloi ajo në Kosovë dhe ata e kanë bartur në Beograd së bashku me fakultetin e menaxhmentit. Dhe tash dekanja, e cila ashtu miqësisht, po mendoj ajo ka qenë te na në banesë, ka qenë në Pejë disa herë, i tërë shërbimi i studentëve me pejanë, edhe hajde po e regjistroj këtë. Bankat jo që nuk më kanë interesuar në jetë, por kurrë as nuk e kam përfunduar atë fakultet, mirëpo e kam regjistruar. Ai fakultet më ka dhënë diçka më mirë. Më ka dhënë mundësinë të bëhem pjesë e AIESEC[7], asaj organizatës studentore e cila m’i ka hapur horizontet, dhe u ka dhënë fund atyre paragjykimeve të cilat kam menduar që nuk i kam, e cila më ka mundësuar të gjithë miqët më të mirë, madje edhe gruan që e kam sot dhe të gjitha. Dhe jam shumë i kënaqur me zgjedhjen time atëherë, sepse me pasë qenë në FON, kishte qenë pikëpytje nëse do të isha anëtarësuar. Ata kanë pasur më shumë nga këto organizatat studentore dhe nuk besoj që isha antarësuar kështu siç kam qenë këtu.
Eh tash për mua ka qenë konfuze, e din. Unë veç kam qenë për një javë ditë dhe unë tërë kohën e kam kaluar me Vllado Lonqareviqin, me atë që ka qenë i lënduar, kështu që kemi shkuar çdo ditë në banjë, që të shërohet me rryma, që t’i gjallërohen nervat e dorës, pasi që ka pasur fiksatorë dhe të gjitha këto. Kështu që, unë kam kaluar kohë me të dhe kemi qenë fqinjë, mjaft afër kemi jetuar në Beogradin e Ri, unë bash te komuna, të dytë këtu, ai këtu te fontana, unë te komuna. Mandej kemi shkuar me 78-shin, këtë e kujtoj, “Shkojmë në banjë të pjekemi në rrymë”, zezateshim. Mandej ktheheshim dhe kështu e kam përjetuar këtë me të deri në operacionin të cilin ai është dashur t’i nënshtrohet, nxerrjen e plumbit, nuk e di, gjithçka, po mendoj tmerr.
Pranë kësaj më kujtohet që kam humbur njëherë. Tash kjo Brigada Rinore 2, ndërtesa te rrethi, po shikoj prej dritares ku duhet të shkoj, deri te Mcdonalds dhe dal nga ndërtesa dhe shkoj në drejtimin e kundërt që për mua ka qenë vështirë dhe më është dashur kohë të mësohem. Më është dashur të fillojë të punoj menjëherë. Unë kam regjistruar atë fakultet, thjeshtë dhe nuk kam pasur ndonjë dëshirë rreth stilit të jetës, thjeshtë më janë dashur të hollat se prindërit nuk e kanë përballuar financiarisht.
Baba erdhi, nuk ka dashur të imponohet. Po mendoj Kariqët atëherë kanë ndihmuar një numër të madh të njerëzve të cilët kanë punuar për ta, dhe atyre që nuk kanë punuar për ta, shokë, ata janë munduar t’i punësojnë kudo që kanë mundur vetëm t’u ndihmojnë. Tash baba nuk ka dashur të imponohet, edhepse ai ka qenë një prej njerëzve më të rëndësishëm atje ‘poshtë’. Ai dikur e gjeti një punë, nuk ka qenë ndonjë pozitë e lartë, mirëpo një punë me të cilën ka qenë i kënaqur, ka pasur rrogë, e të tjerë. Nana natyrisht nuk ka punuar, ka ndenjur në shtëpi, edhe ajo ka pasur oferta në këto laboratoret por ajo thjeshtë nuk ka qenë për asgjë pas kidnapimit dhe të gjitha atyre, kështu që ajo ka ndenjur në shtëpi dhe unë jam dashur të punoj. Dhe kjo ka qenë njejtë tek Kariqët në studion e dizajnit, që për mua ka qenë atëherë dream job [puna e ëndërrave], sepse kam ëndërruar të merrem me dizajn. Atje më shumë isha pengesë, të kuptohemi kam bërë disa power point prezantime, disa budallaki, dhe kjo është për një kohë.
Më pas e kam lëshuar punën dhe më pas kam qenë madje në qeverinë e Gjingjiqit[8] në Agjencinë për Siguri Shtetërore, më i vogël se ai që merret me kuverta, kam bartur letër, mirëpo atëhere drejtoresha Sonjica Bruno ajo vërejti diçka në mua dhe ajo pak më ka mentoruar dhe më ka udhëzuar si të zhvillohem, këte-ate, dhe sot e kësaj dite i falenderohem për këtë. Dhe tash këtu isha paralelisht me fakultetin, puna dhe AIESEC nuk bën. Unë për fat kam zgjedhur AIESEC dhe punën, dhe me të dyja jam marrë aktivisht, madje full time [tërë kohën]. Puna në agjension, agjencinë e kam braktisur kur punonim në atë kongresin e madh ndërkombëtar në Serbi. Dhe për mua ka qenë mjaft vështirë pasi që unë kurrë nuk kam qenë i rekrutuar, sepse ashtu më kanë humbur…
Dhe më kujtohet si ka ndodhur në Pejë, që ata vijnë në shkollë, dhe kush nuk është rekrutuar, të lajmrohemi vetë, “Të shkoni nesër në kazermë!” dhe unë kam shkuar në ndërkohë ka qenë e shtunë, dhe po ta gjeja sot atë ushtar i cili ka qenë te dera i cili më ka thënë, “Eh, e shtunë është nuk ka njeri. Mirëpo, më dëgjo do të më falenderohesh. Mos eja më këtu! A je çmendur? Ik nga ushtria!”. Dhe unë kurrë nuk jam paraqitur më dhe më vjen keq që nuk ia kam marrë emrin dhe mbiemrin që ta gjejë dhe ta qarosi.
Për mua ka qenë problem i madh nuk kam mundur ta nxerri pasaportën, atëherë duhej dokumenti nga ushtria për pasaport dhe nuk kam mundur të udhëtoj. E mira e AIESEC, është që me AIESEC mund të udhëtosh botën me pare të vogla. Ke akomodim në çdo vend, shpenzimet e udhëtimit dhe gjithçka e gjallë. Në një moment arrita të shkoj në Kanadë, nuk është me rëndësi, dhe më pas e kemi organizuar kongresin e madh në Beograd i cili për mua ka qenë punë full time [me orar të plotë]. Kemi punuar madje edhe pa të holla, mirëpo e kemi pasur të premtuar një si rrogë sepse kishte buxhet të madh.
Dhe më pas kam qenë në konferenca të qyteteve dhe komunave, kam filluar nga poshtë, kam nxerrë letra nga printeri, kam mbajtur rrjetin e IT-së, madje kam themeluar departamentin e tyre. Grupet punuese për drejtorinë e IT-ve në komuna dhe qytete dhe kështu filloi të më rritej kariera, mirëpo e kuptova që nuk dua të merrem me këtë dhe kam shkuar në një punë praktike përmes AIESEC, që në fakt ka qenë punë full time në Stamboll në Mikrosoft, zyrja në Lindje të Mesme dhe Afrikë, ku jam marrë me punësimin shoqërisht të përgjegjshëm, me CRS-në[9], normal me tërë atë regjion prej Pakistanit deri në Afrikën Jugore, një pozitë fantastike.
Dhe mandej, unë budalla u ktheva mbrapa, në shtëpi, madje kam insistuar të kthehem dhe drejtoresha nuk më lejoi dhe madje unë kam shpikur, këtë më duhet t’ia sqaroj ndonjëherë, t’ia pranoj të vërtetën, unë kam shpikur që më duhet ta bëj një operacion të këmbës për t’u kthyer në Serbi, sepse ajo nuk lejonte. Ajo madje dëshironte të ma paguante, edhepse ajo e dinte që unë nuk kam fakultet dhe më duhej edhe një vit përvojë që të pranohesha për menaxher, që të mund të ma paguaj executive master[10] në London School of Economics në Londër për CRS. Dhe unë e dija që kjo është mirë, mirëpo do të ketë mundësi tjera. Dhe u ktheva në Beograd të themeloj një OJQ që merret me punësimin shoqërisht të përgjegjshëm dhe këtu u ndesha me një mur të tonin në sektorin e OJQ-ve. Nuk e kam ditur që duhesh të njohësh njerëz për të marrë ndonjë pare, pa marrë parasysh çfare është projekti.
Pra refuzova edhe një pozitë, njëjtë budallë në Kaliforni në Hewlett-Packard dhe më pas përfundova në resurset njerëzore gjë me të cilën edhe sot mirrem. Kam qenë në ERSTE Bank lokale, mandej në ERSTE Grupin, në univerzitetin e tyre korporativ dhe ja qe pesë vite jam këshilltar, merrem me mediat dixhitale, resurset njerëzore, zhvillimin organizativ, organizimin e kulturës dhe me gjëra të tilla. Mirëpo prapë them, çështja reale është, poqëse nuk kisha ardhur në atë mënyrë dhe poqëse nuk e kam regjistruar fakultetin në atë mënyrë dhe inkuadruar në AIESEC, a do të ishte kariera ime e tillë dhe jeta, me të cilën jam shumë i kënaqur? Mirëpo, nuk do të doja të përsëritem me ato detajet nga fëmijëria.
Marijana Toma: Mua më intereson edhe prindërit e tu, kur ata vijnë në Beograd?
Nikolla Jovanoviq: Po ata kanë ardhur dhjetë ditë pas nënshkrimit të paqes. Pra ata qëndruan, ua kemi dërguar të parën, dytën ditë, ua kemi dërguar veturën ‘poshtë’. E dërguam njërën veturë përmes një shoku, e mbushëm dhe njëri nga shokët e kanë vozitur. Dhe atyre u ka konvenuar pasi që kanë pasur më shumë vend në veturën e tyre të paketojnë më shumë gjëra. Kanë paketuar fotografi, disa kofera me garderobë dhe këto, dhe ata qëndruan me qëllim që të mbesin. Nëna ka qenë më e vetëdijshme me idenë, “Hajde po shkojmë”, ndërsa baba, ashtu, “Ku të shkojmë ne? Kjo është e jona, e imja, unë kam lindur këtu. Baba im ka lindur këtu, gjyshi. Si bre të shkoj unë nga këtu?” Sikur t’i kishte pasur 80 vjet, e jo… Baba ka qenë pak i verbuar, ka shikuar gjithçka përmes syzave rozë dhe më pas ndodhi çka ndodhi dhe më pas erdhën pas tre ditë. Po mendoj, ata kanë qenë të burgosur, nuk di ndryshe si ta quaj, pesë, gjashtë ditë, nuk jam i sigurt sakt sa. Dhe ata thjeshtë janë ulur në pick-up dhe erdhën në Beograd.
Marijana Toma: Çka ka ndodhur me pronën?
Nikolla Jovanoviq: Me pronën? Po, baba arriti t’i shesë të gjitha në fund. Tash kjo është… në banesë ka hyrë një, një nga fqinjtë tonë të parë me të cilët jam rritur. Po, këtu janë disa tregime interesante. Të mos ta detajizoj, por atë [babën] më të vjetrin e patën arrestuar dhe tek ai patën gjetur një listë. Atëherë ashtu ka qenë e organizuar derisa nuk ka dalë publikisht UÇK-ja, ata ashtu kanë funkcionuar nëpër qelija dhe kudo. Te ai patën gjetur listën, ai u arrestua dhe edhe baba ka shkuar ta nxerrë nga policia sepse kishe s’ka kuptim është fqinji ynë, “Mos ma arrestoni fqiun, a jeni normal?” Atëherë baba i ka përdorur të gjitha lidhjet dhe ata i kanë thanë babës, “Nuk ka problem do ta lirojmë, por ai duhet të zhduket nga qyteti”. Kishe tek ai kanë gjetur listën ku ishim ne në listë për likvidim në rast se do të vie deri te lufta. Bukfalisht, ai është dashur të na vriste. Tash ai nuk ka qenë me atë mendësi, e di, jemi rritur bashkë, nuk ka këtu çka. Mirëpo ai e ka pasur listën. Dhe pas kësaj ai u zhduk, thjeshtë ka shkuar, është tërhequr, kudo që… veç ka qenë ai.
Djali i tij Ramizi të cilin unë e adhuroj i cili ka qenë model për mua në fëmijëri. Ashtu, i gjatë, i fortë, i madh, i mençur, ai na ka organizuar, nuk e di, një karakter super. Ai ka qenë një, madje komandant i lartë në UÇK, nuk e di. Pas luftës ata kanë hyrë në shtëpinë tonë dhe kanë qenë aty gjatë. Ne atëherë ende nuk kemi komunikuar me ta, tek kur organizata e UNMIK-ut apo s’di kush, nuk e di, mirëpo ajo organizatë e cila është marrë me pronë të tonën të cilën e kemi me tapi, dhe ata na kanë thënë që ai është në banesë dhe ne kemi thënë, “Ok, të paktën e dijmë kush është ai”, dhe asgjë tjetër.
Ne e kemi pasur atë banesë, një dyqan e cila ka qenë garazhë pas ndërtesës dhe baba e pat shndërruar në dyqan sikur të gjithë. Në fund atë e shkatërruan, atë nuk ka mundur ta shes, atë e rrafshuan me tokë dhe aty e kanë ndërtuar një shetitore, çka tjetër, e kemi pasur atë shtëpi të cilën baba fatkeqësisht e ka ndërtuar gjithë ato vite. Dhe në fund banesën e kemi shitur, thjeshtë një njeri u lajmërua dhe këtë e zgjidhëm përmes avokatëve, për shumë pak të hollla, por neve na ka ndihmuar t’i kthejmë borxhet, pasi që ne tani ishim në Beograd.
Ne kemi qenë në njërën nga banesat, pronar e së cilës kanë qenë Kariqët, kështu që atë banesë e kemi marrë në përdordim dhe në një moment jemi dashur… ka qenë e vogël, mirëpo e mirë ka qenë dhe i falenderoj shumë për këtë, mirëpo na është dashur të dalim nga aty. Dhe tash, baba ka bërë… baba ka qenë një njeri me shumë lidhje, dhe me vjet u ka bërë mirë njerëzve… dhe tash disa prej atyre të shumtëve i lajmëroheshin atij për t’i ndihmuar. Kështu që, ai mandej e mori pak tokë për pak të holla apo falas. Nuk jam më as i sigurtë dhe ka filluar të ndërtojë atë objekt, ku poshtë e ka një dyqan dhe lartë dy banesa me 50 metra katrorë. Dhe më pas jemi dashur këtë ta rregullojmë shumë shpejt për të dalur nga ajo banesë. Ai ca të holla edhe i ka huazuar që kjo banesë të rregullohet, dhe më pas të hollat nga banesa në Pejë na kanë ardhur mirë pasi që i kemi kthyer borxhet dhe diçka pak i kemi ruajtur në bank si kursime.
Shtëpinë e kanë ndërtuar prapë, si ta them, ajo shtëpi ka qenë pranë përfundimit. Bukfalisht i ka pasur edhe një javë punë, vetëm të instalohet nxemja dhe të bartemi. Dhe ata e kanë rindërtuar të gjithë atë, sepse nxemjen e kishin marrë, i kishin hequr të gjitha, të gjitha të reja. Kështu që në fund baba e ka shitur të tërën, shtëpinë dhe tokën, njëjtë për pak të holla. Gjatë e ka rezistu këtë sepse ishte e tija, kjo është diçka që e lidhë ate për ‘poshtë’, mirëpo në atë moment e kuptoi që nuk ka kthim, nuk ka. Të mos e gënjejmë vetën. Ndoshta ai ka shpresuar që dikur pranë fundit, pranë vdekjes shkon ‘poshtë’, nuk e di çka. Nuk ka, ne jetojmë në Beograd tash edhe nëse shkojmë nga këtu, shkojmë diku më larg, kthim ‘poshtë’ nuk ka.
Marijana Toma: Më tregove që… më duket që jeta yte ndahet në ate në Pejë dhe në Beograd, me këtë AIESEC, më këto udhëtimet dhe të gjitha. Në fakt deshta të të pyes si e ke njoftuar bashkëshortën tënde të tanishme?
Nikolla Jovanoviq: Po edhe është ashtu në njëfarë mënyre. Tash, nuk jam i sigurt nëse ka të bëjë me gjithçka që kam përjetuar në Kosovë apo thjeshtë kishte me qenë njëjtë nëse kisha ardhur këtu për të studiuar. Nuk kam lidhje sepse mendoj që kjo në njëfarë forme ka të bëjë me interesimin tim. Nuk është që unë tash, mendoj Ok, nuk shkoj me i mbledh pejanët kjo nuk më intereson. Mua më pëlqen t’i takojë miqtë e mi, mirëpo ata mund t’i shoh edhe përtej kësaj teme, mirëpo t’i takojë e t’i dëgjoj disa, që njëqind njerëz të më pyesin, “Hej a ke shitur diçka atje ‘poshtë’?” Nuk mundem këtë. Mirëpo nuk është kjo diçka që i shmangem.
Unë njëmend takohem dhe jam në kontakt me një numër të madh të njerëzve, posaçërisht me gjeneratën time nga shkolla. Prej se Nikolla Rajeviqi ka filluar të na mbledh të gjithëve jemi afëruar dhe shoqërohemi mjaft me njëri tjetrin. Edhepse fëmijët i kemi të moshave të ndryshme, disave fëmijët u shkojnë në fakultet, e unë kishe në rregull. Kështu që, po mendoj, nuk janë botëra të ndara, mirëpo faktikisht miqtë më të afërt i kam ata nga koha e studimevfe dhe AIESEC, dhe gjeneralisht nga vendet e ndryshme të punës. Që nga viti 2000 unë punoj, kështu që kam shumë kolegë etj.
Bashkëshorten e kam njoftuar përmes AIESEC. Ajo e ka drejtuar zyrën në Nish, unë kam qenë në zyrë në Beograd dhe, po mendoj, jemi njohur përmes organizatës dhe unë kam qenë i angazhuar nga ata si një lloj mentori që t’u ndihmojë, dhe kam kaluar shumë kohë atje poshtë, mirëpo atëherë me të vërtetë kemi qenë miq. Ne tek më vonë, në fakt kur kam shkuar unë për herë të parë në Stamboll, ne atëherë ia patëm filluar të shihemi. Ajo ka ardhur në Stamboll në një konferencë dhe aty ia kemi filluar. Dhe në vitet në vijim kjo ka qenë ajo vuajtja ime, pasi që unë kam qenë Stamboll një vjet e gjysmë, mandej kam ardhur në Beograd, më pas ajo ka shkuar në Paris për një vit e kusur dhe unë kam udhëtuar non-stop.
Unë atëherë veç isha në ERSTE Group dhe e kam përdorur këtë. Gjithnjë bëjë hajgare si ende nuk i kam paguar borxhet e kartelës për gjithë ato udhëtime me aeroplan, mirëpo ia ka vlejtur secili cent. Dhe tek atëherë kur u kthye ajo nga Parisi kemi filluar të jetojmë së bashku. Po të mos ishte AIESEC dhe ato studimet, me siguri nuk ishim njohur dhe takuar kurrë, thjeshtë ajo ka qenë në Nish, unë në Beograd.
Por, këtu është një anekdotë. Baba i saj madje edhe kur nuk ishim së bashku, shumë para kësaj unë për shkak AIESEC-ut isha në Nish, dhe kisha fjetur tek ta sepse të gjithë sa herë udhëtojmë flejm te dikush. Dhe atëherë baba i saj më ka zezatë pak, “Eh tash, nuk ka këtu, ke fjetur tek ne tash duhesh të martohesh me të”. Edhe unë e kisha marrë seriozisht, dhe ja. Eh, edhe kjo është anekdotë, baba i saj të dyja vajzave u kishte thënë, “Bëni çfarë të doni, por mos ma bini n’shpi kosovarin edhe malazezin”. Meqenëse tash në Nish ka një numër të madh të kosovarëve dhe malaziasve të cilët studiojnë dhe ata njihen si të egër nëpër kafene. Dhe ja njëra është martuar me malazias dhe tjetra me kosovar.
Marijana Toma: Tash e ke Filipin i cili është?
Nikolla Jovanoviq: Dy vjet e gjysmë.
Marijana Toma: Dy e gjysmë. Më the më herët që ekziston mundësia që një ditë nëse shkon në Kosovë ndodh që e merr edhe ate. Dhe kisha dashur të kthehem edhe një herë për fund, cila është gjëja e parë të cilën ia kishe mësuar fëmijës tënd për Kosovën, Pejën?
Nikolla Jovanoviq: Po, ai është vendi më i mirë me birrën ma të mirë. Kjo është ajo. Për mua, dhe e them, edhe sa kemi qenë ‘poshtë’ ne gjithnjë kemi bërë hajgare, kemi pasur psudonime për të gjithë ata nga qytetet tjera, dhe gjithnjë kemi bërë hajgare me ta, kjo na ka mbajtur [bashkë], ne ishim më përparimtar se ata, ne ishim perëndimi për të gjithë ata, dhe de facto ne kemi qenë perëndimi i Kosovës. Dhe e ka pasë njëfarë kulture të cilën edhe sot e shoh kur takoj grupe të tilla, shpesh sheh njerz si shoqërohen me njëri tjetrin vetëm pse janë nga Kosova. Dhe thjeshtë njerëz që sikur ata kanë kaluar nëpër gjëra të njëjta e tjerë, dhe atëherë më lehtë shoqërohen. Ndërsa pejanët, thjeshtë shoqërohen vetëm me pejanë. Nuk shoqërohen me askend tjetër nga Kosova pos me pejanë. E tillë është ajo kultura jonë.
Dhe mendoj që nëse ndonjëherë e marrë me veti Filipin, dua që ai ta vërej këtë më së pari, që me të vërtetë Peja është qytet i bukur, me pamje nga Rugova, Patriarshinë e Pejës, e cila ëshrë një vend i veçantë. Mua më kujtohet njëjtë që si i vogël më është dukur çuditshëm kur na tregonin që këtu vijnë njerëzit nga vendet e ndryshme të botës, nga religjione të ndryshme, vijnë këtu dhe luten jo pse janë pagëzuar aty, sepse ta them të drejtën për mua nuk ka rëndësi, mirëpo sepse është një vend i veçantë i kulturës dhe i historisë, nëse për asgjë tjetër.
Madje, as nuk kam në mendje ndonjë histori të veçantë, mirëpo aty po krijohet historia. Ai është një vend i cili është një shembull fenomenal se në çfarë mënyre duhet funkcionuar, në çfarë mënyre të paktën duhet munduar të integrohesh në komunitetin lokal, irelevante nëse ajo është Republika e Kosovës, Republika Metohija apo Serbija, jo thjeshtë pse kjo është kjo. Pra kur ta marrë Filipin me siguri do të jetë ky rrafsh, Peja, Deçani, Prizreni, i cili është qyteti më i bukur, por për mua natyrisht i dyti më i bukur në botë, dhe kjo është e tëra.
Marijana Toma: A ka diçka që do të dëshirojë të shtoje?
Nikolla Jovanoviq: Po, lidhje nuk kam, nuk e di, gjeneralisht të them, po mendoj do të doja…. Kur po mendoj për këtë që më është dashur të vijë këtu dhe ta bëjë këtë, nuk e kam ditur çfarë të pres nga kjo, as nuk kam dashur, kam dashur të përgaditem së pari, prit, të flas për këtë apo atë, por e kuptova që jo. Do të lejojë ty ta udhëheqës, po mendoj ashtu është më mirë dhe që njëmend këto të jenë kujtimet e mia. E tëra çfarë kam thënë janë gjëra tëpër subjektive, të shikuara nga kandi im. Ndoshta edhe disa gjëra të cilat kanë qenë të rëndësishme për mua dhe unë i ka… ashtu i mbaj në mend.
Mendoj që është me rëndësi të flitet për tërë këtë, mendoj që është me rëndësi t’i dëgjojmë tregimet e njëri tjetrit. Po mendoj, të shohim që të gjithë kemi kaluar nëpër gjëra të ngjashme… sepse unë ende kam miq që vijnë nga Peja, ju tregova që vijnë tek ne. Dhe ju dëgjoni nga ata tregime. Nuk është që tash atje ‘poshtë’ është mjaltë dhe qumësht, ata përjetojnë gjëra të tmerrshme ende. Ato janë shantazhet, ashtu është kur ke biznesin tënd, këta miqtë tanë të gjithë janë biznesmenë, dhe ti duhet të paguash një lloj haraçi. Këta janë Shoqatat e Veteranëve të UÇK-së, këto shoqata, dhe duhesh të paguash. Përndryshe të bëjnë vërejtje vetëm pse je i tillë, dhe mund të ta gjuajnë dyqanin me gurë dhe çkado tjetër, presioni është i madh.
Edhe kjo më duket interesant, që e sheh njëfarë nostalgjie prej anës së tyre. Prapë them këta janë disa njerëz nga Peja. Këta janë njerëzit tanë. Këta nuk kanë qenë ata njerëz të cilët kanë menduar a duhet Kosova të bëhet e pavarur, të bëhet shtet dhe që ia vlen të shkosh në luftë për këtë. Këta janë njerëz të cilët… ne kemi jetuar me ta së bashku. Atyre tash, ne atyre u mungojmë sikurse ata neve. Pra ato janë lidhje miqësore. Dhe dëshiroj që sa më shumë t’u ipet mundësia, siç më është dhënë mua mundësia që ta tregojë përvojën time, që ata njerëz t’i tregojnë tregimet e tyre sepse ne nuk kemi shumë mundësi të flasim me njëri tjetrin.
Zakonisht ose flasin qeveritë apo ndonjë organizatë të cilat janë serbe në Serbi, të cilat përjetohen si tradhtare, të Kosovës në Kosovë që poashtu përjetohen si tradhtare. Dhe kjo nuk është mirë, po mendoj, nuk është e shëndetshme dhe kjo nuk do të na…. Këto janë organizata njëjtë shumë të rëndësishme apo jo, sepse mbledhin të dhëna për të zhdukurit e tjerë, por mendoj që këtu duhet japur mundësia sa më shuimë njerëzve të thjeshtë që ata tash të…. Tash nuk e di se në çfarë forme, të mos hyjmë në këtë, por mendoj që kjo nuk është forma e vetme që ne të kuptojmë që ne në fakt jemi të njëjtë, që njëjtë na keqtrajtojnë qeveritë tona, që njëjtë kalojmë nëpër secilat zgjedhje, nacionalizëm edhe te ata edhe te na dhe kjo askujt asgjë të mirë nuk i ka sjellë. Na bllokojnë për shkak të kësaj, sidomos ata në Kosovë. Pasaportat, vizat, nuk e di. Neve më pak ato vizat, mirëpo ka mjaft paragjykime ndaj neve për shkak të gjithave, andaj mendoj që sa më shumë komunikim, mendoj që kjo është e vetmja mënyrë përpara. Ja pra.
Marijana Toma: Shumë faleminderit, Nikolla.
Nikolla Jovanoviq: Faleminderit prej teje.
[1] Serb. grobarčin, varrëtar, është një term kolokial që i referohet tifozëve të klubit të Partizanit në Serbi.
[2] Strip francez mbi Galët.
[3] Munje kanë qenë njësi lokale policore e cila ka operuar në Pejë dhe rrethinë, pranë MUP (Ministrisë së Punëve të Brendshme) të Serbisë. Pjesë e këtij njësiti ka qenë Šakali [Shakalli], edhe pse sot nuk ka pajtueshmëri nëse Šakali kanë operuar në kuadër të njësitit Munja. Komandant i këtij njësiti ka qenë deri në vdekjen e tij Vitomir Šalipur. Ky njësit është përgjegjës për masakrat mbi civilët shqiptar në fshatin Qyshk në maj, 1999. Burimi: War Crimes in Kosovo [Krimet e luftës në Kosovë], Human Rights Watch, 2001.
[4] Serb. Srpska pravoslavna crkva – Kisha ortodokse Srbe.
[5] Serb. Univerzitet Braća Karić – Univerziteti Vëllezërit Kariq.
[6] Serb. Fakultet Organizacionih Nauka – Fakulteti i Shkencave Organizative.
[7]Association Internationale des Étudiants en Sciences Économiques et Commerciales [Asociacioni Ndërkombëtar i Stundentëve të Shkencave Ekonomike]. AIESEC më nuk përdoret si akronim, mirëpo vetëm si emër i organizatës.
[8] Zoran Đinđić, kryeministri i parë i zgjedhur në mënyrë demokratike në Republikën e Serbisë, viti 2001-2003.
[9] Ang. Corporate-social responsibility – Përgjegjësia Shoqërore Korporative.
[10] Studime të magjistraturës për profesionistë me rangim të mesëm apo të lartë me pozitë, zakonisht e lidhur me administratë apo menaxhment.
