[Pjesët në vijim të intervistës janë realizuar më 8 maj, 2015]
Pjesa e Tretë
Musa Dobruna: Përqafimi i Lëvizjes Antifashiste… i turmave po flas për Gjakovën, jo për naj vend tjetër, se nuk e di. Ka qenë aq i madh sa dihet, fashistët Gjakovën e kanë qujtë Moska e Vogël. Italianët i thojshin “Piccola Moskva”. Tash do ta ilustroj edhe me diçka tjetër të viteve të ‘60-a. Pllenumi i Katërt i Lidhjes të Komunistëve të Jugosllavisë, por e vazhdoj këto masanej… Emin Duraku me shokë, Hajdar Dushi, Xheladin Hana, Alush Gashi, Xhevdet Hamza, Enver Pula, Xhavit Nimani me vllazën e motra, e shumë të tjerë nëpër Kosovë, e kanë përqafu si luftë shumë të drejtë për çlirimin kombëtar dhe social, që masnej me ndrrimin e raporteve, murr kahje paksa anti-popullore. Kto anti-popullore lexoni anti-shqiptare, se ishte koha e nji frymëmarrjeje tjetër. U hapën shkollat, deri te universitetet edhe Akademia e Shkencave që ishte pengesë e shovenistëve serbë, që bijke ndesh me ideologjinë e kishës ortodokse serbe e cila sot udhëheqë politikën shtetnore serbe edhe sot. Kryetari i shtetit serb duhet të betohet në librin e shenjtë ortodoks {zgjatë dorën sikur të jetë mbi libër}, pro-sllav, qysh të dush m’i thonë. Osht’ punë e tyne! Puna jonë osht’ të punojmë për vetveten, jo kundër tjerëve. Megjithëse, kjo si e tillë, na ka kushtu dhe na ka rrudhë aq sa jemi. Për shkak të njifarë tolerance pak të teprume. Me ia nisë për msusët?
Jeta Rexha: Po.
Musa Dobruna: Mas fillimit të luftës në Jugosllavinë e atëhershme që ishte fillimi i Luftës së Dytë Botnore për ne, grupe qytetarësh që për çfarëdo arsye i kanë tkundë Shipninë gjatë periudhës së Jugosllavisë Mbretënore ktheheshin. Një pjesë e tyne në krye me Emin Durakum, Fadil Hoxhën, Hysni Zajmin, Xheraldin Hanën, Hajdar Dushin, dhe nji plejadë mësusish të tjerë, Zeki Shehu për shembull daja i Pajazit Nushit erdhën dhe e fillunë hapjen e shkollave shqipe. Kjo ndodhi diku në maj të ‘41, ishte periudha maj ‘41. E maj në mend që në shkollë jom regjistru si dhetë vjeçar në klasën e parë fillore. Dhe më ka regjistru Jusuf Puka. Osht’ interesant me e përmen Jusuf Pukën, për shkak se ka qenë edhe mësus i babës tim (qeshë). Dhe vjen, e ban regjistrimin na ndajnë klasët, germat e para, shkronjat e para siç doni me ju thonë, m’i mëson Haki Taha të cilin e kanë vra pastaj Shërbimi Sekret i Serbisë, atëhere i Jugosllavisë. Dhe e kanë lonë kinse ai e ka vra Milladin Popoviqin, çka nuk ka qenë e vërtetë. Dhe, masnej ndërrohen msust sipas nevojës që ka qenë dhe vjen puna deri te Zeki Shehu m’mson, ai vdes shpejt. Dhe na ndrroheshin msustë shumë shpejt. Prej të gjithëve kemi mësu se Lëvizja Antifashiste Nacional-Çlirimtare osht’ lëvizje për çlirimin nacional dhe social të popullit, pa përjashtim… pa përcaktime fetare dhe nacionale.
Fati historik ka deshtë që ne t’i bashkohemi [lëvizjes] anti-hitleriane, anti-fashiste, anti-naziste qysh të doni me i thanë, dhe kjo i përket rreshtimit të Lëvizjes Antifashiste Nacional-Çlirimtare në krahun e aleatëve të mëdhej Shteteve të Bashkume të Amerikës, Anglisë, Francës dhe Kinës në atë kohë, Bashkimit Sovjetik kuptohet. Bashkë me ne, atktivitetin anti-fashist e kanë zhvillu edhe serbët edhe malazezët edhe të tjerë. Komunistët kanë pasë vizion dhe e kanë shfrytëzu nji moment kritik në Gjakovë. Me ardhjen e italianëve u hapën gjashtë-shtatë bordele, më falni që po shprehem kështu, dhe e shfrytëzunë mosknaqësinë e popullit ndaj ktyne akteve. Dhe, na u bashkunë të gjitha forcat anti-fashiste, në mesin e të cilëve nuk kishte komunistë. Kishte njerëz që nuk e dojshin komunizmin, nuk e kanë deshtë komunizmin. Pse? Ata e kanë identifiku me Rusinë, rusi osht’… ia kemi pa sherrin gjithmonë edhe maroi puna aty.
Megjithate, populli na u bashku, dhe komunistët si organizatorë të mirë dhe propagantorë të shkëlqyshëm kisha me thonë, e mobilizunë popullin e Gjakovës. E unë kom bindjen se nuk ka pasë qytetarë gjakovarë që kanë luftu kundër partizanëve, edhepse e kanë ditë edhe nuk i kanë deshtë partizanët. Akte anti të armatosuna nuk ka pasë. Tash, unë e kom bindjen e thellë, dikush mund të thotë se, mund të mos pajtohet, por të gjitha lëvizjet që kanë ekzistu gjatë Luftës së Dytë Botnore kanë qenë shqiptarë. Për çashtjen shqiptare kanë luftu në mënyrën e vet. Edhe Balli Kombëtar nuk ka pasë ndikim të madh në Kosovë. Zogistët, Legaliteti dhe intelektualët e pavarun qata që i kemi pasë. Edhe shpiunët ma të mëdhenj siç ka qenë Beqir Maloku për shembull, ai ka qenë komandant i xhandarmërisë, ka ditë si merr frymë Gjakova po nuk ka marrë masa. Osht’ bo atentat në te si komandant se edhe si shpiun shumë i afirmumë me karrierë qysh në kohën e Turqisë. Kanë bo atentat në të, Fadil Hoxha me shokë, por vetëm osht’ plagosë. Ai ka ditë se si merr frymë Gjakova. Gjakova ka qenë krejt në lëvizje (qeshë) dhe italianët e qujshin “Piccola Moskva” – Moska e Vogël.
Kisha me bo nji digresion, mas Luftës së Dytë Botnore, në vitet ‘60 kur mbahej Pllenumi i Katërt i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë, ku u demasku Shërbimi Sekret Jugosllav, sidomos ai serb. Dhe e pys nji operativist si i thojshin atëhere që osht’ gjallë hala, në tavolinë ishin katër, dy u çunë, ai nuk e ka pi duhanin, po nuk ia ndante cigare mas cigares, i thom, “Mirë Nuhi, çka osht’? Kur ia nise duhonit?” Tha, “Çka osht’ politika?” Masi e kom kry stazhin në punë në Sekretariatin e Punëve të Mrendshme, t’u shërby nëpër të gjitha qendrat e Kosovës, jom pensionu dhe ka marrë vesh Dushan Mugosha atëhere sekretar politik, udhëheqës kryesor i Krahinës Autonome në atë kohë dhe thotë m’u kthy në shërbim dhe, “Ki me shku me shërby në Gjakovë”. Dhe, notat që i jep ai tash, por thotë, “Kom punu me sukses në të gjitha qendrat, por ma vështirë se me punu në Gjakovë nuk ka”. ”Pse?” “Për shkak se nuk dijmë kurrëniherë se me kon kem punë”. Osht’… s’e di, osht’ popullatë interesante. Jonë shumë pragmatistë, por në pafuqinë e tyne tash kanë metë {ulë duart kah dyshemeja} shtaga e lypës.
Aktualisht, shtagën e lypësit ia kanë dhonë Gjakovës edhepse kanë rreth tre mijë në UÇK, në mesin e tyne unë kom… jemi njimdhetë na që kemi marrë pjesë, fëmitë e motrës edhe të vllazënve. Qët digresion e bona për me pa se çka osht’ Gjakova. Gjakova sot osht’ e nëpërkambur. Kjo o bindja ime e palëkundur. Gjakova që ka pasë 27 mijë punëtorë, sot mezi e lidhin mujin me mujë. Për mu, prijësit e UÇK-së Gjakovën e kanë tradhëtu. Le të thojnë çka të dojnë ata. Murrëm dy havanxhi që e grijshin duhanin, ashtu bohej (buzëqeshë) në mënyrë… Dhe kemi pasë dy vajza që bojshin paketë. Atë duhan të paketum, zakonisht kah pesë qind kilogram i ngarkonte baba e i çonte në Raushiq afër Pejës dhe prej andej me karavan me kuaj të ngarkum i çonte në Sijenicë. Kalonte nëpër viset që i kanë pasë çetnikët, praktikisht i ka korruptu t’u i dhonë duhan, e duhoni në atë kohë nuk gjindej. Kalonte në zonën e partizanëve, edhe aty u deshtë me iu dhonë duhon dhe mrrinte me aq sa i ka tepru duhon në Sijenicë te udhëheqësi mbiemnin e të cilit nuk ia di, por Dedë e ka pasë emnin. Atë duhon e këmbente me dhenë, mish të terun, bylmet, kuaj, qylyma e tjera sene, po pare jo.
Kur erdh në Gjakovë, pa u bo dy ditë, unë me vllaun i kullosnim delet, dhentë. Erdh baba im me Ismet Mulën dhe Asim Blutën dhe ata aktivistë të Lëvizjes Antifashiste Nacional Çlirimtare. Letrën e morra… Ismet Mula dhe baba u kthynë, Asim Bluta erdh me mu. Rrugës për në Devë, takojmë një njeri e kishte pasë shoqën përmas në kali. Na pytë, “Ku po shkoni?” Asimi u përgjigjë se po shkojmë te filani… nji njeri që na pyti e njifke. Dhe po vazhdojmë rrugën, ai shkoi në punë të vet. Mrrijmë në Devë masi ra muzgu. Në kullën e parë që pamë dritë trokitëm në derë, dul nji partizan. Ia dhamë letrën, thotë “Këte ia tregoni komandantit”. Komandanti zbriti shkallëve, e morri letrën, e lexoi, tha, “Nuk osht’ për mu” E mbylli, thotë “Ejani nalt”. U ulëm, ai, dy partizane edhe nji partizan ishin rreth nesh. Na verifikun s’pari se kush ishim, dhe për me ia mbyllë krytë asaj na vetën a dijmë kangë partizane. E knum pa… menjihere, kangë për Hysni Zajmin dhe Shahmanoviqin, Hajro Shahmanoviqin që jonë vra tradhëtisht në Plavë. E knumë kangën, ju pëlqei shumë dhe murrëm m’u çu. Komandanti tha “Jo, do të hani darkë e pastaj do të ju jap përcjelljen dhe do të shkoni në Babaj të Bokës.”
Komandant ishte Elez Isufi, mësus i vllaut tim. Elez Isufi ishte bir i Isuf Elezit që ka marrë pjesë bashkë me Ismail Qemalin në Shpalljen e Shipnisë të pamvarun. U çumë morrëm rrugë për Babaj të Bokës, natën nëpër hanë, ishte vjeshtë e bukur. Mrrijmë në Babaj të Bokës dhe iu drejtumë komandantit të Brigadës Pesë, Shefqet Peqi. Ai dul, si ndodhi me Elez Isufin, e ndezi shkrepsën {bën sikur po lexon letrën}, “S’osht’ për mu. Shoku Fadil gjindet në operacionet kundër kolonave gjermane që po tërhiqen prej Greqisë. Nesër kthehen,” dhe shkumë me pushu. Hyjmë në nji kasolle atje, tokë. E bomë nji pushim (qeshë), pushim i thoshim. Të nesërmen u çumë paksa heret dhe dolëm në sheshin e fshatit, në loma i thojshin ata ku bohej hedhja e grunit, në mënyrën tonë kështu dhe pamë nji grup partizanësh. Komandanti në komë i qortonte se, “Ne kemi marrë pushkën me luftu kundër fashizmit por sa ma pak m’u damtu. Nuk osht’ mirë që të luftoni në kamë. Toskët luftojshin në kamë” (qeshë), qashtu ka qenë atëhere… toska i vogël.
Në qato fjalë erdh komandant Shefqet Peqi edhe tha, “Gjindemi në pragun e shlirimit definitiv të atdheut të Shiprisë, por operacionet tona do të vazhdojnë edhe në tokat jugosllave deri në dëbimin e plotë të forcave naziste nga vendi. Ky është urdhëri i gjeneral i kolonel Enver Hoxhës, komandantit tonë gjeneral kolonel Enver Hoxhës.” Me këte e përfundoi, ne u çumë. Erdh Asimi, “Po shkojmë se erdh Fadili” në kullën e gjyshit të Jusuf Bajraktarit, akademik, ka qenë drejtor i Institutit të Historisë. Hyjmë në dhomën e pritjes të burrave si i thojshin atëhere (qeshë), qysh i thojnë edhe sot. Më priti Hysen Zherka, Ceni që i thojshim se ka qenë shok i imi. Më prezentoi para Fadil Hoxhës dhe ai vazhdoi muhabetin me… të pranishmit aty. Në mesin e të pranishmëve ishin edhe dy partizanë të brigadës maqedone, po të veshun me tesha shqiptare me plisa të rrafshët dibranë, edhe herkë edhe tirqë të zi. I zoti i shpisë gjatë gjithë kohës ka heshtë. Erdh koha e sillës e shtrumë bukën. Nji sofër të pasun qysh dijnë shqiptarët kur dojnë me pritë mysafirët e nderumë. U kry silla, erdhën kafet e elbit (qeshë). Sikur tash që po i reklamojnë edhe t’u pi kafe, i zoti i shpisë e morri fjalën edhe iu drejtu Fadil Hoxhës, “Fadil,” i tha “djali jem, po e shoh që nuk qenke vetëm. Ktyne nuk iu zihet besë”.
Kjo ka qenë refren në kohën e Luftës [së Dytë] Botnore në Gjakovë, du me besu se edhe në Kosovë, se me serbë edhe malazezë nuk ka besë. Na e dojmë dhe e përkrahim Lëvizjen, por sa herë që iu bjen në men lufta e përbashkët me serbë e malazezë, njerëzit kanë rezervë. Kjo ka qenë bindje manej e krejt Shtabit të Lëvizjes Antifashiste Nacional-Çlirimtare, komunistëve shqiptarë po flas, për komunistë. Shqiptarë të Kosovës të cilët kanë marrë vazhdimisht qësi informatash se populli osht’ me Lëvizjen Nacional-Çlirimtare, por Vllaznim Bashkimi s’iu pëlqente për shkak të vujtjeve shumë të mëdha që ka pësu populli shqiptar në Jugosllavi në atë kohë, në Jugosllavinë Mretënore. Mas sillës dhe kafet që i pimë morrëm rrugë për në Krunë, ku ka qenë shtabi operativ për Kosovë në Rrafshin e Dukagjinit. Shtabi ishte vendosur në internatin në Kosovë ku kanë, i kanë kry shkollat djemtë që për çfarëdo arsye kanë ikë nga Jugosllavia në Shipni.
Në rrugë për Krunë iu afrunë Devës. Në nji moment njifarë Musa Efendia ka qenë luftëtar i Lëvizjes Nacional Çlirimtare ashtu… i tha Fadil Hoxhës, “A të hijmë te Begu ta pijmë ka ni kafe?” Aty ka pasë shtabin Gani Begu. Gani Begu Kryeziu i cili e ka pasë Akademinë Ushtarake të kohës të Jugosllavisë të kryme, ka qenë doktor epror ushtarak. Por, s’i ka pasë njësitë e veta, edhe ai ka luftu kundër fashizmit. Bashkëpunimi me komunistët ka qenë i ngushtë për aq sa ai ka pasë besim. Në propozimin e Musait, Fadili tha, “Jo!” “Pse?” “Osht’ idhnu me mu. Ma ka çu nji letër ‘Pse po m’i merr partizanët?’” Ai në shpinë të letrës, të njejtës letër i shkrun, “Unë nuk kam stërlinga me iu dhonë”. Do të thotë, Begu ka qenë njeri i blemë, ka punu me ndihmën kundër fashizmit, me ndihmën e Aleatit të Britanisë të Madhe në atë kohë që i ka çu funta stërlinga ari për m’u financu Lëvizja.
Dy kanta të metalta qasi i kemi pasë në shpi tonë. Ndodhi që nana ime e hapë po pa e pytë babën. Edhe në moment vjen baba, “Çka po bon?” “Po e marr veç nji stërlingë,” ari ato “me ia bo djalit kur të bohet për martesë”. Baba ia murrë e la aty, e mbylli dhe ia dorëzon Gani Begut. E lamë Devën dhe mbrrimë në Qafë të Prushit ku ka qenë kufini, ku edhe sot ekziston kufini me… atdheun (qeshë). Qishtu i thonte Teki Dervishi, “Kufini me atdheun”. Aty iu tremb kali Fadil Hoxhës se i doli gjarpëri, nëpërka që ka plot atje në shtigjet shkambore në kufi. Shkoi Musa Efendia e shkeli, vazhdumë rrugën dhe u nalëm në Golaj. Në Golaj Fadili e thirri Ibrahim Zherkën, ka vdekë i ri, ka qenë historian i cili e ka deshtë Fadilin si birin e vet. Thirri po s’u përgjigjë kërrkush dhe vazhdum rrugën. Për me bo ma të lehtë rrugën Musa Efendia pyti prapë, “Ani Fadil, kom marrë letër edhe prej Demë Ali Pozharit”. “Ani?” “Ma ka çu ni letër, thotë: ‘A ma falë jetën se po bohna me ty, me kô kom?” Fadili i përgjigjet në letër, “Jo. Nëse na bjen rasti m’u taku na në fund kem m’u kqyrë nëpër thumb të pushkës”. Këte për shkak se Demë Ali Pozhari ka luftu me armë kundër partizanëve.
Por, Fadili nuk e ka ditë nji detaj. Aty ku ka vu pritë Demë Ali Pozhari me të vetë, dhe ka konstatu se në mesin e partizanëve nuk ka serbë e malazezë, osht’ tërhekë, nuk ka luftu. Po aty ku ka pasë serbë e malazezë kurrë pushkën s’iu ka ndalë. Demë Ali Pozhari mas Luftës të Dytë Botnore, në vigjilien e mbarimit të Luftës të Dytë Botnore ia therrë shkon në Greqi e manej në Turqi edhe vdes në migrim. Dhe prapë edhe nji pytje tjetër tash me e shkurtu rrugën, Musa Efendiu i thotë Fadilit, “Ani a ke [e pakuptim] diçka tjetër?” “Kom marrë letër prej Ejup Binakut”. Ejup Binaku ka qenë sekretar i Partisë Fashiste në Gjakovë, edhe në shpinë të letrës ia kthen thotë, “Eja kur të dush”. Tash vjen pytja logjike e Musait, tha, “Ne jemi në luftë me fashizmin, nazizmin. Ti i refuzove dy, pranon me ardhë në hallall Ejup Binakun si sekretar të Partisë Fashiste”. Ktu ndryshojnë punët. Ejup Binaku osht’ person i cili në mes të dy luftërave botnore ka ndihmu sa ka mujtë të rijtë që për çfarëdo arsye jonë largu prej Jugosllavisë e kanë kalu në Shipni. Osht’ angazhu në shkollimin e tyne, punësimin dhe strehimin. Atij i kom borxh, dhe Ejup Binaku vjen në hallall.
Mrrijmë në Krunë dhe mu më caktojnë me fjetë në dhomë me Hilmi Aganin, profesor, ma vonë profesor Hilmi Agani që ka qenë. Ai mas disa javëve… masi osht’ siguru se unë jam besnik, po më thotë nji natë, “Kom me të thonë diçka, por në qoftëse ma jep besën se nuk flet, nuk i tregon kërkujna”. Thashë, “Po”. “Nji rast të rrethumë prej forcave të Muharrem Bajraktarit, na osht’ deshtë që dy netë e tri ditë të fshihemi nëpër shkurra në Has të Gjakovës, për shkak se ai ka qenë në forca të mëdha na ka rrethu. Na jemi fshehë dy netë e nji ditë,” tha, “edhe etjen e ujin e kemi shu tu marrë pemë të egra. Dhe kemi marrë lajm se forcat e Muharrem Bajraktarit jonë tërhekë. Na jemi kthy për në Krunë, rrugës për në Krunë në fshatin Cahan, Pavle Joviçeviq që ka qenë udhëheqës i Partisë në Shtabin Operativ për Kosovën në Rrafshin e Dukagjinit, i jep letër me çu në Kishaj nji fshat gjithashtu në Shipni osht’, me pritë me marrë përgjigje dhe me u kthy, me ia kthy përgjigjen, edhepse e dinte se jom i dërrmum, i lodhun, i untë. E morra detyrën, shkova e kreva dhe në ë kthim u nala në nji shtrojerë me pushu. Nuk ka zgjatë shumë dhe po i nij hapat e dikujt që po afrohet me përcjellsët, truprojet e tyne. Shkova ia dhashë raportin, u ktheva në vend temin. Ata nxorrën pite e mish, po hanë. Mu nuk më thirrën edhepse e kanë ditë që jom i dërrmum edhe unë”. “Çka osht’ kjo?” “Veç ta dish” (qeshë), vetëm kaq. Për mu ky ka qenë indoktrinimi i parë se bashkëpunimi me serbë e malazezë osht’ shumë i vështirë.
Dhe ndodhi masnej tërheqja prej Krune për me iu afru Gjakovës, kalumë në Tropojë. Në Tropojë u vendosëm, mu më caktunë me fjetë në depo të pëlhurave dhe të rrobave të ndryshme, bashkë me nji serb të Gjakovës dhe nji shkodran. Masi u vendosëm, dulëm, ramë poshtë për me marrë darkën. Une e kom pasë nji gavetë, gavetë që vehet ktu {tregon brezin}, për ushqim e për me pi e me hongër. E nxjerr ato e përgjegja serbisht, “Nisi na evidencija” “Nuk je në evidencë në kompaninë e parë, po je në të dytën”. Unë si i ndigjushëm, shkoj në të dytën, e shtrij dorën, prapë, “Nisi na evidencija”. Dhe i idhnumë, por pa protestu. Kthehem në dhomë dhe e gjej aty bacën Bajram, atë farë burri shkodran, ai e vërejti që diçka s’o në rregull me mu edhe më tha, “Çka ke mor?” Thashë, “Kurgjo!” Tha, “Jo, jo, ti nji dreq e ke” (qeshë). Dhe i tregova ngjarjen. “Çohu!” tha. Më murrë për dore, sa i kisha unë, pa i mushë 14 vjet. Shkoj në kuzhinë, “Nxirre gavetën”, ia qes, tak {bën sikur po mbushë gavetën}, ma jepi ushqimin. Edhe kjo zgjati me javë. Herë më përcillte, më shoqënonte Safete Nimani, herë Dragi Kirljeoviq, herë Xhafer Vokshi, anëtar i shtabit.