Lufta
Ajo ka qenë një periudhë shumë stresuse për të gjithë ne si për t’gjithë kosovarët, ashtu edhe për mu edhe për familjen time. N’atë kohë, domethanë aktivizmi ka vazhdu’ n’vitin ‘98, n’fillim t’vitit ‘99. Në shkurt, kah fundi i shkurtit t’viti ‘99 ne fillum me u rrallu’, edhe fillum mos me u taku’ shumë me pjesëtarët e Kryqit t’Kuq edhe t’Shtabit t’Emergjencës, se na takoheshim. Dhe fillun ato lidhjet me u shkëputë edhe m’u mbyllë nëpër banesa, nëpër shtëpi. Në banesën tonë erdhën edhe disa familjarë tjerë që menojshin që do t’jenë ma t’sigurtë n’Prishtinë apo nuk e di pse. Dhe, fillun njerëzit me u mbyllë nëpër shtëpi, fillun me u thy shitoret, vitrinat, edhe serbët fillun me i marrë senet prej shitoreve se shqiptarët nuk guxojshin me dalë. Domethanë unë banesën e kom pasë n’qendër edhe ne nuk guxojshim me dalë prej shpisë.
Ne pregaditshim ushqim n’shpi, përveç kësaj, edhe lidhjet telefonike edhe kjo m’u ka dukë shumë interesante dhe e pamundun, po ja që ishte e mundun, lidhjet telefonike të shqiptarëve u ndërprenë, ndërsa të serbëve funksionojshin. Unë kom mendu’ që për shkak t’situatës jonë ndërpre lidhjet telefonike, por jo, serbët kishin telefon, na nuk mujshim me komuniku’ me askend. Kte e kom pa, e kom vërejtë sepse kojshia i parë kishte ble banesën prej nji serbës, edhe te ajo funksiononte telefoni, pse osht’ banesa në emën të serbit. Dhe me kto ndërpremje të komunikimit, nuk dijsha ku e kom babën, ku e kom vllaun, ku i kanë ata familjet. Dhe, një ditë, prej telefonit t’kojshisë e thirra hallën n’Shkup, edhe m’tregun që vllau im me familje dhe baba kanë shku’ në Shkup. Kanë pritë shumë n’kufi, por ata kanë arritë me dalë. Po, ne nuk dojshim me u largu’ prej Prishtine, prej Kosove, ne nuk kemi bo kurgjo, po dojmë me nejtë n’banesën tonë.
Mirëpo, prej banesës… hymja jonë i ka çdo kat pesë banesa, dhe është 12 katëshe, domethënë 120 familje kanë qenë aty. Prej t’gjitha familjeve vetëm 14 familje mbetëm shqiptare, n’atë ndërtesë. Dhe, një ditë kojshia i parë i joni serb, erdh e trokiti në derë edhe e kërkoi burrin tim edhe bisedun. I tha, “T’lutem a mundesh, a mundemi me u marrë vesh që nëse ju rrezikoheni, unë do t’ju mbroj familjen e juj se po shoh që keni shumë antarë aty, Por, nëse ne rrezikohemi, atëherë a mundeni ju me na mbrojtë prej noj rreziku t’mundshëm?”, “Mirë,” thamë “por, a bon t’lutem me folë me telefon me familjarët t’shofim ku janë, ku s’janë”. Edhe tha “N’rregull, qe merre çelësin, munesh me folë n’telefon, me përdorë telefonin”. Edhe kur kom shku’ aty kom bisedu’ me vllaun prapë edhe ai tha, “Merrni tesha, se osht’ jashtëzakonisht ftoftë, keni me mbetë shumë në kufi”. Edhe, n’rregull, jemi marrë vesh ashtu, kur e kom pa në ballkon ka qenë një snajper edhe nji çese plot e mbushun me plumba. Domethanë që ai kojshia i ka pasë.
Mandej, fillunë t’gjithë kojshitë, djemtë edhe burrat serbë me u veshë me veshje t’ushtrisë, dhe me 4 prill, me 4 prill neve na kanë detyru’, t’vitit ‘99 me dalë prej banesës. Edhe ata katër familjarë, katër banesa që ishin shqiptarë, kemi qenë t’detyrum me lshu’ banesën. Dhe, fmitë kanë qenë t’vegjël. Pra, kur kemi shiqu’ me marrë, me i marrë gjanat elementare t’domosdoshme dhe kemi dalë prej banesës. Po ku me shku’? Kemi pa lumin e njerëzve, nji lum prej njerëzve që po shkojnë me boshqe me tesha kah treni. Edhe, na kanë thanë policia, “Shkoni këndej te treni, te hekurudha afër Dragodanit”. Aty kemi hypë në tren edhe në Bllacë osht’ ndalë treni edhe kemi zbritë prej trenit. Na kanë udhëzu’ mos me hecë jashtë prej shinave, vetëm ku janë binarët, për arsye se thanë osht’ e minume. Nuk guxoni me i lshu’ binarët e trenit. “Shkoni drejt binarëve, deri në kufirin e Bllacës”.
E maj n’mend që ka qenë jashtëzakonisht ftoftë, 4 prilli i vitit ’99, jashtëzakonisht ftoftë, shumë shumë ftoftë. Dhe, aty ku mbrrimë, ne mbrrimë ne që kemi zbritë prej trenit. Aty na pritshin plot njerëz që kanë shku’ ma heret në kufi, dhe krejt ishin të zi n’ftyrë {prek fytyrën}, si me hi si me… për shkak të fabrikës që ishte aty. Edhe, na pritshin neve, në anën e majtë i kemi pasë policë, e n’anën e djathtë edhe përpara plot shqiptarë që jonë vendosë në Bllacë. Dhe polici n’anën tjetër i ka bërtitë njenit, nuk di për çfarë arsye. “Dodji vamo!”, edhe e ka gjujtë me plumb. Aty ka qenë burri im përpara, edhe vajza ime, vajza e vogël edhe e ka mbrojtë vajzën {mban kyçin e dorës} mos t’i ndodhë asaj diçka. Por, fatmirësisht nuk ka ndodhë, plumbi nuk e ka qëllu’ kërkend, por ka qenë një përvojë mjaft traumatike e jonja.
Aty filloi me u errësu’, filloi me u ftofë dhe plotësisht kur u errësu’, fshatërat përreth Bllacës kanë fillu’ me t’madhe me pru’ materiale të ndryshme çfarëdo copa me u mlu njerëzit mos me nirthtë. Pastaj bukë, pastaj qumësht, pastaj… gjëra ushqimore për me kalu’ na natën sa ma mirë. Po, me t’vërtetë shumë vështirë ka qenë. T’nesërmen, rreth orës dy, ne jemi… se aty ka qenë si nji livadh – Bllaca. Na jemi kyçë në rrugë, jemi kyçë në kolonë, kolona e cila ka zgjatë 15 orë. Domethanë prej orës dy të ditës t’prillit, viti ‘99. Ne, në dy t’natës, jo po n’pesë t’mëngjesit kemi arritë me ardhë në kufi. Ju e dini kufini osht’ aty shumë shkurt, ajo pjesa osht’ shumë e shkurtë {tregon distancën me duar}, disa metra. Por, ne atë pjesë e kemi kalu’ për 15 orë. Aq njerëz ka pasë, edhe aq ngadalë në kufirin e Maqedonisë, kufitarët i kanë lshu’ njerëzit me kalu’ kufirin. Edhe në nji moment, na kanë nda familjen, tha, “Ju kaloni {tregon me dorë}, ju rrini”. Unë kom fillu’ me lutë atë kufitarin, thashë, “T’lutem a bon me e lshu’ se kunati ishte andej {tregon kahjen me dorë}, gruja këndej, fmitë…” Shumë agresive, “Hajt, hajde kalo” diqysh askush nuk e ka meritu’ atë sjellje t’atij ashtu.
Dhe, kemi hypë nëpër autobusa, nuk e kemi ditë ku po shkojmë, as ku po na çojnë. Kemi rastisë që na kanë dërgu’ në kampin e Stankovecit. Aty veç ishin vendosë shatora t’bardhë, t’hollë, dhe jemi vendosë në nji shator e gjithë familja. Domethanë ka qenë familja jonë e ngushtë me pesë anëtarë, dy kunetë me gra edhe me familjet e tyre, fmitë e tyre edhe anëtarë tjerë t’familjes, fmitë e tezes t’burrit kanë qenë. Domethanë disa vetë jemi vendosë në nji shator. Dhe ne nuk kemi… pastaj aty u çelën zyret për me shku’ jashtë. Ndërsa, në Shkup nuk ke mujtë me dalë, se ka pasë rreth kampit, brenda rreth kampit dhe jashtë grilave t’kampit ka pasë ushtarë maqedonë. Domethonë, nuk ke mujtë me dalë, si duket i jonë frigu nji balanci nacional që do t’krijohej në Maqedoni po që se shqiptarët nga Kosova vazhdojnë me jetu’ në Maqedoni. Dhe, nuk ke mujtë me dalë, o’ dashtë me nejtë aty ose me dalë jashtë nëpër shtetet e ndryshme t’Evropës apo në Amerikë. Por, ne pasi që nuk e kemi synu’ ate, ne kemi qëndru’ aty për nja dy javë ditë.
Edhe një ditë prej ditëve në kamp, ka ardhë një aktiviste maqedone. Ajo osht’ Savka, Savka Todorovska, ajo kishte qenë udhëheqëse drejtoreshë e Rrjetit t’Grave t’Maqedonisë, unë nuk e kam ditë. Por, burri im kishte punu’ nji punë t’vogël me burrin e saj, rastësisht. Edhe, burri i vet kur ka kuptu’ që ne jemi në kamp, ai kishte qenë shumë i smutë, edhe n’spital kishte qenë, edhe nuk ka mujtë me ardhë me na vizitu’, po e ka lutë grunë e vet, “T’lutem shko se ata jonë njerëz, ata jonë njerëz sikur na.” I kishte thonë qysh m’a spjegoi (buzëqeshë). “Ata jonë njerëz si na edhe nuk e meritojnë nji gjendje të tillë”. Edhe, erdh ajo Savka edha na gjet shatorin ku ishim ne. Edhe u prezentu’, tha jom kjo, kjo, kishte pru’ disa gjana për fmi. Edhe une e luta me më nxjerrë prej kampit, me m’nxjerrë prej kampit sepse une e kisha hallën në Shkup edhe halla edhe familja e burrit t’hallës për ne kishin siguru’ banesat e veta, i kanë lshu’ shpijat e veta, dhomat e veta i kanë siguru’ për ne që me mujtë me shku’ me u vendosë aty.
Unë domethanë dola prej kampit, shkova te halla edhe Savka më ndihmoi me i nxjerrë edhe familjarët e mi, sepse shumë dyer i cokatë për me mujtë me marrë lejen për me dalë na prej kampit. Kryqin e Kuq e nuk di, n’Ministri e… nuk di ku nuk ka trokitë për me na leju’ neve për me dalë prej kampit. Ne jemi vendosë në Shkup, në një banesë ku kemi qenë tri familje, tri familje në nji banesë, tri dhoma – tri familje. Unë kom vazhdu’ te Savka jom angazhu’. Savka m’tha, “Çka ke bo ti? Çka ke punu’?” Unë i tregova, thashë “Kom qenë aktiviste, kom bo punë vullnetare humanitare, me gra me fmijë”. Tha, “Po, okej po a po don me u kyçë? Se kanë ardhë disa gra të Bosnjës, të Kroacisë, po pysin për juve çka, çfarë pozite jeni”. Unë u gzova dhe shkova menihere n’zyre te ajo. Aty kishin ardhë plot gra prej Suedisë, kishte ardhë Kristin Berger, për herë t’parë jom taku’ me Kristin Gerber – drejtoresha e fondacionit Gratë për Gra, Kvinna til Kvinna nga Suedia. Kishte ardhë Nuna Zvizdic prej Bosnjës sepse ata e kanë përjetu’ kto përjetimet tona që i përjetojshim atëherë, dhe disa aktiviste tjera.
Pastaj, gra aktiviste prej Tetovës, Miki Emerus vinte shpesh me u marrë vesh, si çka me ba. Dhe, thamë “Nesër kemi me u taku’ me nji aktiviste nga Kosova, a po vjen edhe ti?” Thashë, “Po kush osht’ ajo?” s“Igballe Rugova”. Edhe, t’nesërmen dulëm aty, ka qenë nji park. Me Nunën e pritëm Igon, u takum me Igon. Edhe Igo kishte marrë nji, ashtu një… me vete, disa qese me fletore, me lapsa, me ngjyra po m’duket edhe tha, “Qe kto i kam për kamp”. “Për ku?”, “Për kamp në Çegran”. Okej, mu m’erdh mirë që u njoftova se shumë kisha ndëgju’ për te, por nuk m’kishte ra me u taku’ me te. Dhe, që nga ajo ditë, çdo mëngjes takoheshim disa aktiviste në Hotel Evropa, domethonë jashtë takoheshim edhe shkojshim në Çegran n’kamp. Igo ka pasë një program jashtëzakonisht të mirë që e zhvillojke atje me aktiviste të ndryshme. E di edhe Iliriana ka qenë, Iliriana Loxha, sepse ai kamp ka qenë i tipit t’hapur. Edhe, aty mandej për qëllim të evitimit të dukurive negative, aty zhvillohej program mjafti i pasun për vetëdijësim. Ka pasë gazetare shumë që vijshin prej shteteve të ndryshme për me përshkru’ situatën si osht’.
Dhe, pas kësaj… ne filllum, çka me ba ma tutje, e morrëm nji dhomë me qira edhe e qujtëm “Dera e Hapur” për gra refugjate, gra që ishin domethanë t’kampit, edhe t’vendosura nëpër familje të ndryshme në Shkup. Dhe, që nga ajo kohë domethonë viti ‘99 e tash, ekziston qendra e grusë “Dera e Hapur” të cilën domethanë bashkë me aktivistet e kemi themelu’ edhe që funksionon ende.
Trafikimi ishte aktual atëherë {pin ujë}. Me qëllim të evitimit të kësaj dukurije, zhvilloheshin aktivitete vetëdijësimi të ndryshme me artiste, kurse të gjuhës, edhe aktivitete të ndryshme,. Shumë aktivitete të ndryshme Igo me “Motrat Qiriazi” ka zhvillu’ atëherë në kamp, në kampin e Çegranit. Të kthehemi te kjo dhoma që u qujtë “Dera e Hapur”, ktu mendojshim çka osht’ mirë për gra me bo. Fillum aktivitete psiko-sociale, sepse gratë kishin nevojë për mbështetje psikologjike, për me bisedu’ për përvojat traumatike të cilat i kanë pasë gjatë asaj kohe. Pastaj, diçka tjetër që ish e nevojshme, ishte e nevojshme kujdesi shëndetësor, kujdesi primar sepse edhe shëndeti i grusë ishte mjaft i rrënuar atëherë, por edhe të drejtat e grusë sepse Maqedonia n’atë kohë ligjet e veta i përshtati n’asi mënyre që ti mos me pasë t’drejtë që ti si refugjat, mos me pasë t’drejtë me pasë kurrfarë t’drejte.
Kshtu që, kto tri objektiva vetit ia kemi caktu’ edhe u takojshim çdo t’marte edhe çdo t’mërkure. Osht’ interesant se edhe pas shumë viteve, edhe pas gjithë ktyre viteve, pas 16 viteve ne t’marteve dhe t’mërkureve takohemi në punëtori psiko-sociale, edhe kreative-relakususe që i kemi qujtë në qendrën tonë tash që e kemi në Prishtinë. Pra, kto aktivitete i kemi vazhdu’ deri në fund të tetorit të vitit ‘99 edhepse familja ime u kthy në Prishtinë se me hyrjen e NATO-s, domethonë me 12 qershor, edhe familja me 13-14 qershor kanë ardhë nji nga nji, por une kom vazhdu’ me punu’ në qendër. Vikendeve vijsha n’Prishtinë, gjatë punës ditëve t’javës punojsha me gra. Pastaj, në bisedë me Kerstin Gerberg, i thash “Po kto gra kanë me pasë nevojë edhe n’Prishtinë për kto aktivitete. Si me ia ba?” Ajo tha, “Në nëntor edhe dhetor shko n’Prishtinë edhe përgatite vendin, gjeje vendin edhe përgatite çka po don me bo atje”. Edhe kshtu ka ndodhë, në nantor edhe dhetor t’vitit ‘99, unë kom ardhë n’Prishtinë, e kom gjetë lokacionin, nji banesë rreth 70 metra katror. E kom shkru’ projektin, projektin e kom shkru’ me laps edhe me qiri domethonë, se s’kishte rrymë, ishte shumë situata e vshtirë, ishte jeta e vshtirë n’Kosovë pas luftës. Edhe ai dimni i parë ka qenë jashtëzakonisht i vshtirë, shumë i fotftë. Kompjuter nuk kishim, edhe nuk dijshim me shkru’, projekte nuk dijshim me shkru’ se n’fakultet nuk kemi pasë ndonji landë që t’ka msu diçka t’tillë me bo, po ashtu’ kom shkru’ prej, t’u mendu’ m’i qitë nevoja e grave në letër.
Domethanë, çka ato kanë nevojë, me i qitë në letër. Dhe, kanë ardhë kto aktivistet e Kvinna til Kvinnës të Suedisë, edhe ma s’pari une e kom kalu’ kufinin prej Maqedonisë, kur kom ardhë n’Prishtnë s’bashku’ me aktivistet e Kvinna til Kvinnës. Dhe jemi marrë vesh çka përshkrun projekti edhe ato menihere e kanë pranu’, kshtu që me 1 janar të vitit 2000 kemi fillu’ me qendrën e grusë “Dera e Hapur” në Prishtinë, në Dardani, në lokalet të cilat i kemi identifiku’ si t’përshtatshme për ne. Dhe gratë kanë fillu’, ato gratë që kanë qenë refugjate atje, fillimisht, ato kanë fillu’ me ardhë në qendër.