Pjesa e Parë
[Intervistuesja kërkon nga folësi që ta prezantojë vetën, familjen dhe rrethin në të cilin është rritur. Pyetja është prerë nga video-intervista]
Agim Vinca: Po, unë jam Agim Vinca, profesor i Fakultetit Filologjik të Univerzitetit të Prishtinës, dhe shkrimtar. Kam lindur para 69 vjetësh, në një fshat shqipëtar në Maqedoni që quhet Veleshtë. Banorët e Veleshtës quhen Veleshtarë burrat, Veleshtare gratë. Ka edhe një këngë nja një qind vjet të lashtë që është shumë e njohur, kënga veleshtare “Moj Kokone”. Veleshta është shtatë-tetë kilometra në largësi të… larg nga Struga, në drejtim të rrugës që të çon nga Struga për në Dibër, rrugës magjistrale. Në të majtë janë vargmalet e Jabllanicës, ku është edhe kufiri shtetërorë midis Shqipërisë dhe atëherë Jugosllavisë, tani Maqedonisë, në të djathtë Drini i Zi që buron nga Shën Naumi, nga liqeni Ohrit dhe rrjedh në drejtim të Dibrës, për të kaluar kufirin atje te ura e Spilës që thuhet, dhe për t’u takuar me vëllan e tij Drinin e Bardhë në afërsi të Kukësit.
Jam fëmija i tetë i prindërve të mi, nënës Nadirës dhe babait Nexhatit. Nëna amvise, babai bujk. Nëna e pa shkollë, analfabete, por jashtëzakonisht inteligjente, të gjithë i lavdojnë nanat e veta, por nëna ime ishte {tund kokën} e paparë. Një grua me një dhunti të rrallë për ta menaxhuar familjen, shtëpinë, për t’i pritur miqtë, për t’i rritur fmitë, për t’i edukuar, për të gjitha. Babai i kishte kryer katër shkollë [klasë] fillore në ish-Jugosllavinë e Parë, kishte qenë nxënës i shkëlqyeshëm dhe deri sa vdiq i mbante mend vjershat serbishte që i kishte mësuar te msusi i tij Derebanovic, që i thoshte.
Jam, si thashë fëmija më i vogël, sugari si thuhet te shqiptarët, prindërit e mi lindën tetë fëmijë, tetë të gjallë, katër djem dhe katër vajza. Fshati im është një fshat i madh, i banuar vetëm me shqiptarë, me një natyrë të bukur, me njerëz bujarë, punëtorë, të vyeshëm, nga pak edhe sherret, por i kanë ndjekur shumë edhe rrugët e gurbetit. Por, edhe kanë ikur edhe kanë mbetur, dhe ata që kanë ikur rikthehen, gjatë pushimeve sidomos, dasmat i bëjnë aty e kështu me radhë. Unë jam rritur aty në atë fshat, me një natyrë të bukur, me shumë gjelbërim, me ajër të pastër, me ujëra që rrjedhin, me bagëti, me punë fushe. Arat familja ime i ka pasur kryesisht buzë Drinit të Zi, i cili atëherë kishte një shtrat, një shtrat të mrekullueshëm, uji ishte i gjelbër, ndoshta edhe që reflektoheshin bimësia, shumë i kthjellët, kishte edhe një bio, biodiversitet shumë të pasur, gjithçka kishte. Më vonë e prishën mandej, e prishën në emër të ndreçjes, melorimit të tokës që thojshin në fillim të viteve ‘60-të.
Nganjëherë them me shaka se nuk e di, a më parë kam filluar të eci apo të notoj, sepse meqë jam rritur buzë Drinit jam hedhur shpejt në lum, me guximin e një fëmije qe s’është i vetëdijshëm për rreziqet mbas. Po fëmijëria ime është sigurisht një kapitull interesant i jetës sime, sikurse dhe i çdo individi në këtë botë. Por, meqenëse, unë në çastin kur po e bëjë këtë rrëfim, ketë bisedë me ju, kam një si jubile timin personal edhe të brezit tim, unë do ta kapërcej pak fëmijërinë {kollitet}. Me falni! Edhe do të ndalem te djalëria, te rinia.
Në Veleshtë, ku linda dhe u rrita, e kreva edhe shkollën fillore, shkollën fillore tetëvjeçare si thuhej atëherë, shkolla kishte emrin Fejzi Vinca në atë kohë, tani ia kanë ndërrue. Fejzi Vinca ishte një njeri i fisit tim, që kishte bërë përpjekje të hapte shkollë shqipe në Veleshtë qysh në vitin 1908, në kohën e Hyrjetit [Kushtetutës Otomane], por pa sukses mjerisht, por ai kish sjellë abetarën e parë aty nga Selaniku, ku kish studiuar. Kish sjellë ide të Rilindasve, atë frymë, domethënë frymën e të qenit shqipëtar, bijtë e Skënderbeut, edhe idetë e Rilindasve, të Naim Frashërit me shokë. Që atëherë në fshatin tim ka ardhur kënga, “O trima luftëtarë, o bijtë e Skënderbeut” dhe në familjen Vinca. Por, fanatizmi ka qenë i madh sigurisht dhe ai nuk ka pasur sukses ta hapë shkollën shqipe. Shkolla shqipe pastaj është hapur në kohë të Shqipërisë, si thuhet në vitet ‘41, ‘43, pas okupimit italian, kur është krijuar e ashtuquajtura Shqipëri e Madhe, kanë qenë zona të ndikimit italian, gjerman, e të tjera, sipas ndarjeve të atëhershme gjeopolitike, periudhës së Luftës së Dytë Botërore.
Pasi e kam kryer shkollën fillore, si nxanës i shkëlqyeshëm në kushte të vështira, tetë fëmijë, familje e përndjekur që jetonte nga bujqësia. Dy vëllezërit e mëdhenj, njëri ka pasë ra në burg, tjetri ka bërë shërbimin ushtarak në vitet kur unë kam qenë fëmijë. Babai me punët e bujqësisë edhe me ndihmën e motrave bile, dy motrave qe s’ishin martuar ende, se një, e madhja ishte martuar gati kur kisha lindur unë, edhe pastaj shkollën e mesme e kam ndjekur në Strugë, gjimnazin. Për fat, në vitin, në vitin 1960, në Strugë u hap për herë të parë një shkollë e mesme, gjimnazi. Kishte një emër të dy personaliteteve të kulturës bullgaro-maqedonase, dikur bullgarë atëherë maqedonasit, “Vëllezërit Milladinov”. Atë emër e mbante shkolla sepse emrat shqip ata s’i preferonin, pushteti i atëhershëm bile as i sotmi. Edhe në vitin 1960 u hap shkolla sepse deri atëherë në Maqedoni shkollë të mesme kishte vetëm në Shkup, ishte ajo normalja e famshme “Zef Lush Marku”, dhe në Tetovë kishte më duket normale dhe gjimnaz, kurse në këto qendrat tjera shqiptare si Struga, Dibra, Kërçova, Gostivari, Kumanova u hapën shkollat në vitet ‘60.
I takoja brezit të tretë të gjimnazistëve, domethënë dy gjenerata kishin kaluar para meje. Dhe në ‘62, si të thuash, u ndava nga jeta fëmijërore, u ndava edhe nga ato kafshët e shtëpisë me të cilat unë isha rritur edhe i doja kështu si njerëzit edhe fillova një jetë të re, jetën e një djaloshi adoleshent i cili tashti do të ndiqte rrugën, jetën në shkollë të mesme. Nga fshati në qytet udhëtonim herë në këmbë, herë me biçikletë, herë me autobus. Kishte një autobus që qarkullonte, sigurisht autobusi edhe duhej paguar bileta, ne nuk kishim shumë mundësi, prandej herë-herë udhëtonim me biçikletë, ndonjëherë edhe në këmbë. Tetë kilometra rrugë ishin, në këmbe bëhej për një orë, me biçikletë për 15-20 minuta. Kështu, në mëngjes shkonim në shkollë, një ndërrim kishte atëherë sepse ishin gjithsej tre paralele, dy ishin në gjuhën maqedonase dhe një në gjuhën shqipe.
Ky udhëtimi me biçikletë është një rrëfim në vete, sepse udhëtonim edhe në sezonin dimëror, kur binte shi e bore. Dhe unë mbaj mend në një nga ato vajtjet për në shkollë me dy apo tre shokë të tjerë të klasës, ose dy nga ata ishin pak më të mëdhenj [një] gjeneratë para, në një fshat që është midis fshatit tim Veleshtës dhe Strugës, Vranishtë quhet dhe është fshat i banuar me popullatë maqedonase. Binte shi dhe borë bashkë, më shumë borë se shi, ajo quhet skllotë, dhe ne vozisnim biçikletat ashtu siç ishim të veshur hollë, me duart lakuriq, si të thuash, pa dorëza sigurisht. Dhe e di se kur sasia e të reshurave u shtua ne e kthym aty në fshatin Vranishtë, ishte një shtallë, shtalla kishte mbet nga koha e kolektivizimit të bujqësisë që ishte bërë në Jugosllavinë e viteve ‘48, ‘50, ’51. Pastaj, meqë Jugosllavia e atëhershme u riorientua diqysh, u hoq dore prej kolektivizimit, por shtalla kishte mbetur dhe ishte buzë rrugës, rruga ish e paasfaltuar, xhade[1]. Dhe ne kthyem aty të pushonim pak derisa të pushonte bora, shiu.
Dhe mbaj mend se ishim mbështetur për muri, dhe nga të ftohtit mu më ka rënë të fiktë në çast, dhe shtalla ishte, aty kishin ndenjur bagëtia. Atëherë s’kishte më bagëti, por ishte me kashtë, sanë që i thonë në Kosovë, madje edhe me bagla, dhe për një çast më ka rënë të fiktë. Dhe po, kanë qenë dy shokët e mi të cilët janë shqetësuar shumë edhe më kanë rënë faqeve dhe kanë rënë [me] ujë {tregon me duart}. Pas disa çastesh jam kthyer domethënë, më është kthyer vetëdija, ata janë shqetësuar shumë dhe pastaj kur kemi shku në shkollë, e kemi vazhdu rrugën, i kanë treguar dikujt dhe u murr vesh kjo punë. Dhe meqë vëllai im ishte edhe profesor i imi, pas asaj një kohë kam ndenjur ne banesën e tij në Strugë për sezonin dimëror. Eh, ajo jeta shkollore (psherëtinë) ka qenë interesante si gjithmonë, me kujtime, me vështirësi, me probleme të ndryshme.
Unë me këtë rast do të thosha se më së pari kur filluam në gjimnazin, ne nxënsit shqiptarë 70 përqind të lëndëve, mos më shumë, ne i kishim në gjuhën maqedonase, sepse nuk kishte kuadër. Ishin nja dy-tre gjithsej mësimdhënës shqiptarë, i gjuhës shqipe, i fizikës, matematikës, lëndët tjera histori, gjeografi, biologji, kimi, e të tjera, që ishin… të gjitha i dëgjonim në gjuhën maqedonase. Dhe ne që vinim nga fshatra etnikisht të pastra ku nuk kishte të tjerë, dhe ku flitet vetëm shqip, nuk e dinim gjuhën, kishim shumë probleme, shumë vështirësi. Kishim mësuar edhe në shkolle fillore nga pak maqedonisht, por atë e mbanin disa mësus shqiptarë që s’e dinin as vetë mirë. Edhe në fillim patëm shumë vështirësi, ata të qytetit jo, ata e dinin maqedonishten, të Strugës edhe ndonjë që ishte nga një fshat i përzier, ne të tjerët nga fshatrat etnikisht të pastra Veleshtë, Laderishtë, Thangall, Livadhi, Dollogozhd, Zagraqan, Shumë Kalishtë, Kalishta pak ndryshon, nuk dinim dhe mësonim përmendësh, po përmendësh.
Unë e mbaj mend edhe nuk e kom aspak problem ta them, bile e them me kënaqësi, se humori më i mirë është humori në llogari të vetëvetës. Në biologji kishim një profesoresh të imët me trup, me syze, që kishte mbiemër serb, ishte serbe që kishte ardhur në Maqedoni, jetonte në Ohër jo në Strugë. Quhej Roza Stojanovic, ky ishte mbiemri. E pamartuar ose e ndarë nga burri, me një fëmijë, një vajzë, dhe ajo udhëtonte. Edhe ajo nga Ohri vinte me autobus mbante mësim, kthehej. Ajo shpjegonte mësimin, por ne nuk e kuptonim, unë për vete flas dhe mbaj mend se kur ajo na ka shpjeguar trurin, trurin njerëzorë, unë kam pasë mësuar përmendësh, pa e ditur që mozok [truri] maqedonisht, serbishte i thonë mozak, maqedonishte mozok një germ kanë dallim mozak – mozok, napredak – napredok. Mozok e mbaj mend edhe pas 50 e më shumë vjetësh definicionin: mozok je jedno masno tkivo koja se sastoji od slojnih zlezdi, që do të thotë, truri është një masë yndyrore që përbëhet nga gjëndra dhjamore. Ky është, dhe në fillim e kam mësuar përmendësh. U desh të kaloj një muaj e gjys, dy-tre që unë ta kuptoja se mozak ishte truri domethënë.
Po kështu edhe në lëndët tjera, sidomos Historia ku ka ja kështu rrëfim gojor, narrativë, mësimdhënësi profesor ishte maqedonas, pak i ngarkuar ndoshta, se ndaj një shokut të klasës që e kisha edhe shok banke, familja e të cilit kish pasë një konflikt me familjen e tij mbante qëndrim shumë denigrues. Por, është interesant të thuhet pasë kaq shumë vitesh se shkencërisht ata ishin më të ndershëm seç janë sot mësimdhënësit edhe në Maqedoni edhe në Kosovë edhe në krejt Ballkanin, edhe në Shqipëri, edhe në Serbi. Sepse ai na thoshte ne qysh atëherë, profesori maqedonas Pande Skeparoski quhej prej fshatrave Drasllavica kështu maqedonas, na thoshte ishte pak thuthuq dhe na thoshte, “Slušajte deca, dëgjoni fëmije. Maqedonasit e sotëm,” thoshte ai, “nuk kanë të bëjnë fare me maqedonasit antik”. Mu kjo më kujtohet shpesh, sepse politika aktuale në Maqedoni sidomos e viteve të fundit po del se është shumë problematike. Ka një tendencë të ndërlidhjes me Maqedoninë antike, bile Shkupi nga qytetet më të bukur të Ballkanit, një qytet shqipëtar, qendër e Vilajetit të Kosovës është ngulfatur, është mbytur, është shkatërruar me kuaj, me luajë, me komitë, me figura të antikitetit grek e tjera e tjera. Kurse atëherë, ai thoshte që maqedonasit e tanishëm, këta sllavo-maqedonasit nuk kane asgjë me ata.
Kjo nga pikëpamja shkencore ishte shumë e drejtë, tjetër që ata herë-herë kishin paragjykime të rënda për shqiptarët. Për shembull, profesoresha e Gjeografisë që ishte po ashtu maqedonase, ishte një grua e re ajo, e gjatë, ndoshta si njeri nuk ishte e keqe kështu, vinte me dukët nga më larg, nga ato fshatrat, qytetet e Maqedonisë lindore. Në vitin e dytë, a tretë kur bëhet gjeografia e Evropës, na foli për të gjitha vendet e Evropës në përjashtim të Shqipërisë. Po kjo duket e pabesueshme sot, por domethënë, dhe ne me atë ndërgjegje, vetëdije që kishim atëherë e diskutuam, “A t’i themi? Po i themi. Kush po e merr përsipër?” E caktuam një shokë të klasës i cili ishte nga Frangova, Selman e kish emrin, po i ramë në Strugë dhe e dinte më mirë maqedonishten. Dhe kur erdhi kjo profesoresha ne e bëmë atë demarshin tonë, “Pse profesoresh mësuam për Bullgarinë, për Greqinë, për Jugosllavinë po se po, për të gjitha vendet rreth e rrotull vetëm për Shqipërinë [jo]?” Ajo duket nuk e priste këtë reagim dhe u nxe pak, më kujtohet dhe tha, “Jo, s’mësuam, sepse është vend i vogël, sepse nuk ka industri të zhvilluar, sepse nuk ka ndonjë ekonomi”. Ne thamë, “Pavarësisht nga kjo, ajo është një vend që ekziston në hartën gjeografike, është shtet, mund t’i thoni këto, po pse i anashkaloni, nuk është mirë”. Mirëpo këto reagimet tona sigurisht që dikush i regjistronte, domethënë.
Erëmirë Krasniqi: Ka pasë konsekuenca?
Agim Vinca: Po, po ka pasë edhe konsekuenca, se pas kësaj ne bëmë, klasa ime të cilës i takoja unë ishim nja 25, 30 ndoshta, në fillim ishim më shumë. Por, pastaj do vajza e lanë shkollën se ende kishte fanatizëm kështu. Për shembull, kisha unë një shoqe te klasës Haxhere e kishe emrin, të cilën e kisha edhe pak si farefis, babai i saj e kishte çuar në shkollë por kur e kishte parë njëherë duke kaluar me qerre te salla e fizkulturës me shorca[2], në atë çast kish marrë vendim ta largoj nga shkolla, dhe ajo nuk e vazhdoi më gjimnazin. Im vëlla që ishte Nuhi Vinca, që ish profesor i Gjuhës Shqipe dhe kujdestar klase, i thotë, “Daja Shukri,” ashtu quhej, “pse po e ndalë vajzën? Është nxënëse e mirë, mëson mirë.” “Krejt, krejt i duroj, por atë me shorca me dalë atje, këmbët lakuriq s’mund me duru”, domethënë kështu ka qenë. Dhe në klasën e katërt ne ishim të gjithë djem vetëm dy vajza, që të dyja ishin nga qyteti. Dy vajza, Pranvera dhe Xhokserja, njëra rron, njëra fatkeqësisht jo.
Dhe tani ajo profesoresha e Biologjisë me mbiemër serb ishte zevzeke pak, ndonjëherë kërkonte shumë, dhe ne vendosëm ta bojkotojmë. Hyri pas asaj reagimit ndaj profesoreshës se Gjeografisë, ajo hyri në klasë një ditë me ditar dhe po donë të bëjë përsëritjen e lëndës. “Ngrihu ti, fol?” Nuk fliste, tjetri jo, i treti jo dhe pastaj ne filluam njëfarë murmurime në shenjë proteste, “MMMmmmmmmmmmm”, por kur murmurisin 20, 30 e më shumë zëra përnjëherë, ajo murmurimë bëhët pak a shumë ushtimë. Dhe ajo e pa domethënë që ne kishim vendosur ta bojkotonim, e mori ditarin dhe kur po dilte nga klasa, njëri nga shokët e klasës e kapi një drrasë që merren ato, ishin karrige me dërrasa që dilnin kështu {tregon me duar}, të shkatërruara dhe ia lëshoi kështu parketit, dhe ajo arriti deri te këmbët e profesoreshës. Dhe kjo pastaj u bë problem i madh dhe u quajt akt nacionalist, sepse nxënësit e paraleles së dytë, a të tretë, ngaqë ishin tri paralele, dy të parat ishin maqedonase e treta shqiptare, e kane përzënë nga klasa profesoreshën maqedonase e cila vetëm pse është e kombësisë tjetër. Dhe me këto u mor me ditë të tëra jo vetëm drejtoria e shkollës, por edhe inspektorët e sigurimit shtetëror.
Unë jam njëri nga ata që është marrë në pyetje, domethënë fëmijë 16, jo atëherë kam qene 15, 16 a i kam pasë, a s’i kam pasë. Njëherë nga drejtori i shkollës që ishte maqedonas edhe bërtiste shumë, dhe kërkonin nga unë meqë e kisha vllaun kujdestar klase që unë ta denoncoja atë. Unë e dija kush ishte sigurisht, por nuk e bëja me kurrfarë çmimi. Kjo ishte edukata ime. Bile unë solidarizohesha me shokët e klasës, në mos isha prijësi i aksioneve tilla, edhe më thoshte, “Ti shkel mbi nderin e vëllait tënd,” ai drejtori. Thojsha, “Jo, unë jam individ në vete, ai është profesor, në shtëpi kemi dallim në moshë 15 vjet, as atje s’komunikojmë”. Pastaj kur ai e pa tha, drejtori me musteqe bërtiste shumë {imiton fytyrën e drejtorit} në kupë të qiellit, tha, “Ky më nuk është më problem i imi”, telefonin dhe thirri sigurimin shtetëror UDB-në, UDB-a. Po, UDB-a ishte në qendër të qytetit, edhe erdh inspektori, një inspektor i tmerrshëm i sigurimit shtetëror, Bushko e kishte emrin. Bushko ish i shkurtë, me do sy kështu të nxjerrun, me fytyrë të mbrehtë edhe revolverin e kishte këtu {tregon me duar kah beli}. Po, dhe na merrte një nga një në pyetje, në zyrën e sekretarit dhe kërkonte domethënë, ne i thamë, “Jo,” ne ishim të papërgatitur, “s’mund të flisnim dhe s’e kuptojmë mirë gjuhën, s’e kuptojmë kemi probleme”. Nuk u zbulua.
Erëmirë Krasniqi: Nuk e dorëzuat?
Agim Vinca: Nuk u zbulua, sigurisht. As unë as të tjerët, se edhe të tjerë i mori, bile unë kisha, kishte disa tendenca edhe nga njerëz familjare kështu tërthorazi me tregu cili ishte ai, “Se kanë me ju përjashtu prej shkolle, ty të parin por edhe ata tjerët”, thojsha, “Le të na përjashtojnë, ne s’kemi ba gja, ne kemi kërku në qoftë se ka mundësi të zëvendësohet një profesor shqiptarë”. Dhe kështu ndodhi pastaj në fakt, ajo profesoresha me mbiemër serb u largua, nuk deshi më të jap msim në atë klasë. Dhe në vitin e tretë erdhi një pedagog shqipëtar, i cili kishte kryer agronominë dhe njifte mirë bimësinë, por anatominë s’e njifte fare pothuajse, por na jepte msim ai. Me të pastaj kishim ndoshta telashe tjera po nuk e kishim telashen e gjuhës dhe të paragjykimeve ndërnacionale.
Viti i parë, viti i dytë nisi të ndryshoj nga pak struktura e mësimdhënësve, të përmirësohet. Në vit [të] tretë erdhi edhe një profesor i Filozofisë, Logjikës, Psikologjisë, pastaj edhe ndonjë tjetër, por ende gjysma e lëndëve ishte si të thuash në gjuhën maqedonase. Unë isha nxënës i mirë, shumë i mirë, sepse të kaloje shkëlqyeshëm aty ishte pothuajse e pamundur, një për shkak se lëndët zhvilloheshin maqedonisht, e dyta ngaqë një pjesë e profesorëve, jo të gjithë, kishin edhe një mosdurim, një dozë shovinizmi dhe e treta ngaqë ishte një shkollë me kritere shumë të forta. Atëherë shkollat e mesme ishin të tmerrshme, domethënë shumë nxënës ngelnin në klasë, përsërisnin klasën, tashi është liberalizu sistemi i arsimit është krejt diçka tjetër.
Dhe unë mbaj mend, do të doja ta evokoja edhe këtë kujtim këtu, se e kam 50 vjetorin, si të thuash, të kryerjes së gjimnazit. Në vitin e dytë unë isha kandidat për të kaluar me sukses të shkëlqyer, unë Agim Vinca. Kisha tetë pesëshe në ditar dhe në dëftese. Dëftesën e kam ende, por dëftesat dhe ditarët, e gjitha administrata ishte në gjuhën maqedonase me alfabet cirilik, me mbiemër përpara, ata ne na e shkruanin mbiemrin përpara dhe renditja ne ditar behej me alfabetin cirilik, meqë unë e kam mbiemrin Vinca dhe V-ja ne alfabetin cirilik është shkronja e trete, A, B, V e kane ata, ne e kemi A, B, C, isha numër pesë në ditar, isha kandidat për shkëlqyeshëm. Urdhëro?
Erëmirë Krasniqi: Çirilicën a e njihshe ti?
Agim Vinca: Po, po, e disha, e mësuem.
Erëmirë Krasniqi: Se gjuhën e mësojshit në shqip, apo?
Agim Vinca: Jo, jo, alfabetin ne e dinim, se ne edhe [në] shkollë fillore e kishim mësuar, prej të pestës deri të tetën. Por, në shkollë fillore na jipte një msus i cili s’e dinte as vet mirë, kur na jepte temën e hartimit, në dërrase e shkruante moeto selo, katundi im, pastaj e fshinte atë dhe e shkruante me “J” mojeto dhe më pyeste mu si nxënës i mirë, “Si mendon ti?” Unë thojsha, “Po, s’e di unë, por mendoj që është pa ‘J’”, dhe ashtu ishte në fakt. Por, alfabetin ne e dinim, e dinim se e kishim gjuhën, fjalorin, shprehjet, pastaj i mësuam. Domethënë, isha kandidat për shkëlqyeshëm, kisha tetë pesëshe, këto lëndët shoqërore, por drejtimi ishte matematikor. Meqë ishte një klasë shqiptare, një paralele edhe kur deklaroheshe për drejtimin e shkencave humanitare [humaniste] të fusnin këtu se s’mund të na ndanin edhe kisha domethënë, dysh në fizikë dhe njësh në matematikë.
Nuk më shkonte matematika dhe profesori i matematikës, arsimtari ishte shqiptar i qytetit, vdiq relativisht i ri, ishte shumë i drejtë domethënë, por ishte tmerrësisht i rreptë edhe nuk kishte shumë metodë. Domethënë, ai e njifte vetë mirë matematikën, por nuk kishte aftësi t’ua transmetonte njohuritë nxënësve. Kishte punuar para se të hapej gjimnazi i Strugës në gjimnazin e Tetovës, domethënë ishte Strugan, dhe atje tregoheshin legjenda për të se si në riprovim nxënësve u ka rënë të fiktë duke e zhvilluar problemin në dërrasë të zezë, dhe ky profesori i ka thënë, “Shko laj faqet, fytyrën, sytë edhe kthehu zhvilloje problemin deri në fund, në qoftë se do ta kalosh klasën”. Na la në riprovim, ndonëse isha domethënë kandidat për shkëlqyeshëm edhe ndonëse vëllai im ishte kujdestar klase, ai thotë, disa pedagog thonë, “Të ia përmisosh, të ia vësh tresh që të kaloj shkëlqyeshëm”, ai thotë, “Jo, jo, profesori vendos”, dhe na la në riprovim mu edhe një shokun tim të klasës nga vendlindja ime, Xhelalin edhe të tjerë.
Erëmirë Krasniqi: A e kalutë?
Agim Vinca: Po e kalumë, por derisa e kalumë hoqëm. E ky është një episod që po ashtu vlen te rrëfehet, besoj se flet edhe për rrethanat edhe për mentalitetin edhe për iluzionet djaloshare. Tani meqë na ngeli në klasë, im vëlla që ishte kujdestar klase i thotë kolegut të vet, ai ishte më i vjetër, “Jepu disa probleme [matematikore] gjatë verës të ushtrojnë”, dhe ai na dha disa fletë të shtypura në makinë. Dhe unë edhe shoku im i klasës dhe që është edhe shoku im që e kemi kry tetëvjeçaren bashkë, Xhelali, gjithë verës kemi ushtruar në bahçe, i themi ne, në kopsht nën hijën e mollës. Ai ishte pak më i mirë se unë, gjithë verën e gjatë, korrik, gusht deri në shtator, matematikë i ndanim herë veç ai, veç unë, pastaj a e kemi mirë? Mirë, njëherë, e dy herë, e tri herë po ushtronim. Ushtronim edhe mendonim tash, po mirë, mirë e dhamë provimin, po në qoftë se s’e japim ç’të bëjmë? Po të ngelje në klasë atëherë ishte koritje e madhe, s’kishe fytyrë të dilje në katund as kurrkund.
Edhe ne me mendjen tonë të atëhershme fëmijnore patëm marrë një vendim që ishte vendim shumë i rëndë, në qoftë se ngelim në klasë, nën një, ishte ta vrasim vetën, po të bëjmë vetëvrasj; nën dy, ishte ta vrasim profesorin me thikë se armë nuk kishim, thikë mund të gjenim, s’kishim as thikë, por mund të gjenim, mendja jonë, tre opsione i kishim; dhe nën tre, kjo ishte pak më e lehtë, të iknim në Shqipëri. Vendlindja ime Veleshta, Qafëthanën vendkalimin kufitar Shqipëri-Maqedoni tani i ka dymbëdhjetë kilometra Struga. Në vijë ajrore është edhe më afër maleve, e këtë pjesën nga ai vargmali i Jabllanicës nuk e njihnim ne, por e njihnim mirë pjesën te Shën Naumi ku buron Drini i Zi. Ajo është matanë Liqenit të Ohrit se është shumë i madh, por atje ka qenë një traditë në pranverë edhe kur ishim në shkollë fillore, edhe në gjimnaz bëhej një ekskursion me anije, njëditorë.
Anije, hypnim në anije në Strugë, liman, udhëtonim dy-tre orë ishte udhëtim shumë i bukur, nuk është tash. Edhe shkonim në Shën Naum, rrinim, atje merrnim ushqim me vete, ashtu ato që kishim atëherë. Luanim, këndonim, shokë, shoqe kështu, dhe aty ishte afër kufiri, dhe te kufiri pylli në të dy anët ishte i prerë, i qethur. Në njërën anë ishte pak më lartë, nga ana Jugosllave, a nga ana Shqiptare njërën anë pak më poshtë, po ajo ishte si te thush, sa dy dhoma kështu mos më më shumë. Ne nuk lejohej të afroheshim aty, por e sodisnim nga larg dhe mendonim tashi ne qoftë se s’do ta jepnim provimin nga matematika, ishin tre opsione: vetëvrasja, vrasje edhe ikje. Mendonim që atje mund ta realizojmë ikjen në Shqipëri, sepse për brezin tim dhe për brezin para meje Shqipëria ishte njëfarë parajse dhe të gjithë të rinjtë e asaj moshe ëndërronin të iknin në Shqipëri, po të gjithë.
Erëmirë Krasniqi: A kishte që kanë ikur, a veç pat’ mbet si ëndërr për brezin tuaj?
Agim Vinca: Jo, kishte shumë që kanë ikur. Në fakt janë pak para meje, sidomos nga Normalja e Shkupit, unë njoh edhe sot e kësaj dite njerëz, disa nuk rrojnë ma, që dy shokë, tre kanë ikur. Disa kanë mbetur atje, disa i kanë kthyer, disa i kanë çuar nëpër do kampe të punës, janë mërzitur, janë penduar. “A doni të shkoni në shpi?” I kanë kthyer, i kanë shti në burg pala Jugosllave, ka x raste, ka edhe nga Kosova po këto viset kufitare më shumë. Kjo ishte. Atëherë çdokush e ëndërronte këtë, sepse një që ish ajo dashuria për Shqipërinë vendin ku flitet vetëm shqip, ku edhe polici të flet shqip, ku edhe sekretari i parë i partisë edhe bashkënxënësit me të cilët mund të jesh në shkollë e tjera e tjera, edhe profesorët.
Edhe në këtë e kishim për fat, meqë ne gjatë asaj verës nën hije të mollës, ushtruam, ushtruam pa pushim. Në shtator e dhamë provimin, e kaluam klasën dhe vazhduam vitin e tretë. Në vitin e tretë dhe të katërt, pastaj nuk e di pse na ka dhënë një profesor maqedonas, aty ka shumë maqedonas, shumë maqedonas që janë me origjinë shqiptare, por ortodoks. Për shembull, profesori i edukatës fizike e kishte emrin Ile Misa, jo Misosk, rron ende. E shoh kur shkoj, bile me biçikletë e shifsha, se edhe unë kur shkoj atje e kam një biçikletë. Një profesoreshë e frëngjishtes që vinte nga Ohri, edhe ajo kishte mbiemër Stojna Kotil, jo Miskin, a po kupton? Po ata ishin asimiluar edhe ndodhte që të tillët mund të ishin edhe më të këqinj ndaj të vetëve, si të thuash, sepse është ai kompleksi i distancimit nga origjina, nga raca e vet.
Po, ai profesori maqedonas kishte kritere shumë më të buta se ky shqipëtar, dhe nuk pata më probleme për notë kaluese. Më shumë jo, edhe s’kisha aspirata të bëhem matematikan, qysh atëherë shkruaja vjersha, skica, tregime, botoja te “Flaka” për fëmijët në Shkup, te “Pionieri”, domethënë kishim edhe një grup letrar, edhe ajo ish bota jonë, bota jonë ish botë e librit, ne lexonim shumë. Unë mbaj mend kur vishin pushimet dimërore, zgjasin 15 ditë, në shkollë kishte një bibliotekë me libra shqip, kishte një bibliotekë edhe të qytetit ku punonin dy gra, njëra shqiptare tjetra maqedonase. Edhe një nga këto gjysme-vjetoret, mund të ketë qenë viti i dytë, unë kam marrë me vete një thes me libra, po një thes, me thes {tregon me duar} që t’i lexoj gjatë pushimeve. Dhe e kam bërë rrugën në këmbë atë ditë më kujtohet, Ramazan ishte edhe prej Strugë bashkë me shokë deri në Veleshtë, tetë kilometra ishte, e tjetër çka kishim ne? Në atë kohë radio s’kishte. Në familjen time radio ka hyrë meqë kisha dy vëllezër të shkolluar, dy motra, një vëlla që kishte qenë njëherë në burg, mandej në gyrbet edhe një familje që ishte arsimdashëse, kisha një dajë shumë përparimtar, një nanë shumë inteligjente dhe një baba që edhe vet kish kryer katër klasë në atë Jugosllavinë e Kraljit [Mbretit]. Radio ka hy.
Erëmirë Krasniqi: Çfarë radio dëgjojshit?
Agim Vinca: Radio Tiranën. Po, po, radio Tiranën edhe radio Shkupin edhe radio Prishtinën, këto i dëgjonim. Bile radio ishte, kisha dhënë çmos ta gjeja atë aparat, ishte i madh dhe ishin emrat e qyteteve të Evropës, po më duket edhe Tiranës radiostacioni, Paris, e Shtutgard e ku di unë Romë, e kështu të shkruara edhe ishte me sustë. Unë e mbaj mend, atëherë e kam dëgjuar edhe këngët e Nexhmije Pagarushës, atëherë kam dëgjuar për burgosjen e Adem Demaçit në ‘63-shin, mbas shpërndarjes së flamurëve organizata LRBSH, “Lëvizja Revolucionare për Bashkimin e Shqiptarëve” ka shpërndarë flamuj në krejt Kosovën, Prishtinë, Pejë, Gjakovë, Mitrovicë, Vushtrri, Prizren, ishte organizate e madhe, në krye me bacën Adem. Unë e dëgjojsha, bile me mendjen time të atëhershme thojsha Kosova tashti është bërë Shqipëri sepse si të vie flamuri, kështu mendoja unë, ndërron identiteti.
E bota jonë ish botë e librit, kinemaja ishte po ashtu shumë e frekuentuar. Struga është qytet relativisht i vogël, kishte një rrugë kryesore, një vetëshërbim këndej {tregon drejtimin me dorë}, përballë ishte kinemaja, kino kultura. E aty unë kisha parë filmat e parë kur kam qenë nxënës i klasës së tretë fillore, na kishin çuar prej fshati në qytet, bile mendonim ne se ata, ato figurat, personazhet kur dilnin në gros plan[3] do të dalin tek ne. Në fillim kur ishim fëmijë, pastaj në gjimnaz e frekuentonim vet kinemanë, domethënë prenim biletën shifnim filma. Filmat ishin me titrim serbisht atëherë, vetëm serbisht, as maqedonisht jo, se shqip as që bëhej fjalë. Por, ajo bota e kinemasë sigurisht na e zhvillonte fantazinë përveç kësaj të librit edhe ajo që kishim trashëguar nga vatra familjare, se vendlindja ime dhe familja ime ishte familje që e donte këngën, ku pihej, pihej me shëndet, raki pihej po po me sofër, me dollibash, këndoheshin këngë të bukura të lashta edhe dasmat ishin shumë të bukura, të jashtëzakonshme, por edhe vdekja vajtohet atje. Edhe nëna ime ishte një nga vajtueset më të famshme të fshatit, e kishte të lindur atë, Nadirja thojshin kur vajton {demostron me duar vajtimin}, edhe motrat e mija sidomos, njëra nga motrat e ndjera Shpresa e pat’ trashëguar atë, ajo ishte vajtuese par exellence.
Erëmirë Krasniqi: Ishin dokumentuar ato?
Agim Vinca: Po, se kjo motra ime e ndjerë ishte edhe folkloriste edhe i ka mbledh ato, i ka botuar po, ato janë si tragjeditë antike. Njëra grua i prinë tjerat e ndjekin, kori dhe antikori si te Homeri, te Eskili, te Sofokliu, te Euripidi, është traditë e lashtë ajo, traditë e lashtë. Tani ka ardhë duke u rrënuar sepse zhvillimi, modernizimi i jetës e ka reduktuar. Festat e motmotit po ashtu ishin një bukuri e rrallë, dita e verës, Shën Gjergji, festat e motmotit edhe festat fetare, meqë popullata e atij vendi është shqiptare, myslimane sigurisht edhe Ramazani mbahej jo kaq sa sot. Edhe Bajrami i Madh, Bajrami i Vogël, domethënë na vishnin me naj kmishë të re, pantollone të reja, gëzimi ynë i madh. Mësonim për herë të parë t’i grahim biçikletës, kishte njëri biçiklete dhe paguaje pare që ta msoje biçikletën.
Erëmirë Krasniqi: Për festa i bojshit qeto a?
Agim Vinca: Po, për festa, sidomos ditën e Bajramit të Madh edhe Bajramit të Vogël. Po tani gjimnazi, katër vjet zgjaste shkollimi, kaluan domethënë me ato telashet e fillimit, me gjuhën, me profesoreshën e Biologjisë, me UDB-ën, me inspektorin Bushko që hiqte me qëllim xhaketën që t’i shihej koburja[4] dhe na kanosej. Natyrisht nuk na banë gja domethënë, nuk u zbulua ai personi se e ruajtëm ne edhe na kërcënuan domethënë se do të na burgosnin, se do të na përjashtonin prej shkolle. Me atë idenë e ikjes në Shqipëri në qoftë se s’e japim provimin nga matematika me disa kujtime tjera, edhe ato simpatitë e para për ndonjë shoqe të klasës ose të naj klasë më poshtë, se ishin më shumë dashuri platonike si të thuash me do vargje të Hamletit, “Thuaj yt s’jam zjarr, thua qielli u shua, thuaj toka është varë, veç mos thuaj që s’të dua”. Këto janë vargjet që Hamleti ia reciton Ofelisë, e të tjerë e tjerë. Unë i kam evokuar këto në krijimtarinë time, në poezi sidomos dhe sidomos të një poeme që e kam shkruar para 30 vjetësh dhe e kam ribotuar tani së fundi me rastin e 50 vjetorit të kryerjes se gjimnazit. Erdhi fundi, mbrëmja e maturës në një hotel, këngët, vallëzimet, fotografitë, kujtimet, do fillonte një jetë e re, ku do shkosh ti, çka do të bësh ti, çka do të studiosh ti?
Erëmirë Krasniqi: Çka ishin brengat e asaj gjeneratës juaj, keni jetu me ni vend si Maqedonia, në periferi të saj, larg qendrave universitare?
Agim Vinca: Po atëherë univerzitet s’kishte as Prishtina, Shkupi kishte, sigurisht maqedonisht. Prishtina kishte disa fakultete që ishin filiale të Univerzitetit të Beogradit. Unë dëshiroja të studioja ose dëshiroja të studioja gazetarinë fillimisht, pastaj aktrimin, pastaj letërsinë, e treta e vërteta. Gazetari s’kishte në Prishtinë, kishte në Beograd dhe në Zagreb ndoshta, edhe në Shkup jo. Pasi kryem gjimnazin mu më regjistruan kështu në Shkup, në fakultetin juridik. Im vëlla që ishte njëfarë patriark i familjës tha, “Mirë është drejtësia, është me perspektivë, mund të bëhesh kështu, mund të bëhesh ashtu”, edhe më regjistruan. Shkova pak me vonesë se kishim ne ato bashqet me mollë që duhshin të mblidhen frutat dhe ta kryejmë kta pastaj shko. Edhe ndieja vetën të huaj, nuk kisha as burse as kredi, nuk kisha as banesë. Ndejta te një i afërm, një javë, dy e pashë që s’shkonte, se edhe ata ndoshta e konsideronin si barrë edhe unë ndërpreva studimet në Shkup u çregjistrova, hyra msus në një fshat të Kaçanikut, 19 vjeç, viti 1966-67, si vit shkollor.
Domethënë në ‘66-tën e kreva gjimnazin dhe mund të them se brezi im kemi qenë me fat, se në 1966 në korrik, në ishullin Brione, në detin Adriatik, në Kroaci u mbajt ai Plenumi i Katërt i Lidhjes së Komunistëve të Jugosllavisë ku ra ministri i atëhershëm i punëve të brendshme, famëkeqi Aleksandër Rankovic. I cili kishte… jo vetëm ai edhe të tjerët kishin ushtruar presion të tmerrshëm politik, policor ndaj shqiptarëve në përgjithësi, në Kosovë shpërnguljet në Turqi, burgosjet, aksioni për mbledhjen e armeve, keqtrajtimet të parreshtura, domethënë një dhunë e tmerrshme policore. Në atë kohë ajo kish qenë më e fortë në Kosovë se në Maqedoni, në vitet ‘50 dhe ‘60. Ndoshta, ngaqë edhe rezistenca edhe vetëdija kombëtare ishte më e fortë në Kosovë. Se ndodhte nga Prishtina, Gjakova disa mësimdhënëse vinin t’i jepnin mësim Tetovës, në Shkup atëherë, më vonë do të ishte e kundërta.
Dhe kontakti im i parë me Kosovën ishte viti 1966, në të vërtet ishte i dyti, po i pari kish qenë vetëm kalimthi me tren si nxënës i klasës së tretë në gjimnaz, në vitin 1964, në shtator. Sipas traditës së shkollave të mesme atëherë deri diku edhe sot bëhej një ekskursion nëpër Jugosllavi. Një ekskursion që zgjaste dhjetë ditë, ndoshta dymbëdhjetë, prej ku niseshim domethënë atje në vendlindje deri Slloveni. Edhe ne e patëm në vitin e tretë në fillim këtë. Më kujtohet nga Struga në Shkup erdhëm me autobus, kjo ishte ardhja ime e parë, kontakti im i parë me qytet të madh si Shkupi. Aty hipëm trenit dhe nga Kumanova zbritëm në Beograd, ata profesorët tanë e kishin sajuar, e kishin rregulluar që ne të mbërrinim në Beograd ditën që do të luhej një ndeshje futbollistike midis Jugosllavisë, kombëtares, reprezentacionit të atëhershëm të Jugosllavisë dhe reprezentacionit të Evropës, po në stadiumin e Partizanit.
Po, po, dhe unë e kam ndjekur atë ndeshje, e kam ndjekur po na zu një shi që na bëri pula, s’kishim as çadër dhe kisha veshë një setër të re që e vishja për herë të parë. Përpiqesha të strehohem te çadra e një zotërie të Beogradit që ishte një tifoz i madh i kombëtares Jugosllave. Shkum ne, ata profesorët tonë ishin tifoz të futbollit, edhe na vendosën në një shtëpi atje të Ferialistëve s’di çka ishte diku në periferi, na zu një shi. Më kujtohet bile dhe rezultati, ajo reprezentacioni i Evropës luante një futbollist i famshëm atëherë i Portugalisë që quhej Eusébio, ai ishte gogleteri i jashtëzakonshëm, si Ronaldo sot, Ronaldo a Rolando si quhet, Ronaldo. Edhe na zuri një shi, kur shkum ne vetëm njëri, nifarë Nehati ishte prej fshatrave Tërbesh, atje Ballabenishtë, e ndiqte në televizor, thashë, “Ti dole më i mençuri.” Ai ish thatë aty, mirë, kishte televizor në Beograd, ktu poshtë s’kishte. Edhe pastaj vazhduam ekskursionin deri në Split, deri në Lublanë.
Na kemi vizituar edhe atë shpellën e famshme të Postojnes[5], Zagreb, e Beograd, domethënë me autobus. Ne këtë rrëfim kështu do përmendja edhe një detaj që më ka ngelur në kujtesë. Aty ka qenë edhe kontakti im i parë me detin, meqë ishte shtatë orë më kujtohet në Split ishte koha e mirë edhe ne thamë, “Do lahemi!” Unë si thash që isha rritur buzë Drinit të Zi dhe Liqenit të Ohrit, domethënë isha hedhur në ujëra të ëmbla, në ujin e liqenit fantastik të Ohrit që është një nga liqenet më të bukura në botë siç dihet, edhe të Drinit të Zi, lumit tim të vendlindjes që është muza ime ku jam rritur edhe që e ndjej si aortën time, si damarët e gjakut tim. Dhe hajt thamë me këta shokët e klasës, Tefiku, Refiku, Selmani tjetri Halili u zhveshëm dhe u gjuajtëm dhe unë përjetova një zhgënjim të madh, se unë e kisha dëgjuar detin, shkojmë në det, lahesh në det, atje këtu po…
Erëmirë Krasniqi: Çka ishte dallimi?
Agim Vinca: Dallimi ishte që uji i kripur i detit mu s’më pëlqeu fare edhe unë thashë po ç’i lakmokan këtij? Po ky qenka tmerr, edhe uji i kripur në sy, në gojë. Kështu notuam pak edhe dolëm, thashë, “Jo, ma s’qenka gjë ky det”. Natyrisht që ky ish ai kontakti i parë, pastaj deti megjithatë është det. Liqeni i Ohrit është shumë i bukur, është det, por vetëm krip nuk ka, se për nga madhësia, thellësia, dhe s’e harroj kurrë kta a, sigurisht i rashë në qafë kot unë detit se deti s’kish faj. ‘64 ish kjo.
Erëmirë Krasniqi: Në ‘66-tën, kur erdhët këtu për të punuar si mësues…
Agim Vinca: Tani do kthehem aty, edhe domethënë kjo ishte dalja ime e parë ne botë si të thuash, e shoh kështu flenim nëpër konvikte, nëpër ku na vendosnin, hanim, pinim dhe u kthyem, vazhdum shkollën.
Kur erdha në fshat, mësus në fshatin Doganaj të Kaçanikut është aty buzë Lepencit, ku ndahet rruga që të çon për Tetovë dhe rruga që të çon për Brezovicë dhe emrin nuk e ka marrë rastësisht Doganaj. Bile atëherë, atëherë Erëmirë {i drejtohet intervistueses} i thoshin ende Doganovic, po Doganovic i thoshin edhe shkolla e kish emrin “Millan Zecar”, sot e ka “Ali Asllani”, dhe unë aty erdha për të dhënë Gjuhë Shqipe që e doja. Kisha qenë nxënës i shkëlqyeshëm, hartimet e mija pëlqeheshin, vlerësoheshin me nota të larta, lexoheshin po për të dhënë Gjuhë Shqipe, për Gjuhën Shqipe. Dy-tri ditët e para e kish marrë një Ramadani nga Vushtrria, e mu më thanë ka mbetur vetëm edukata fizike dhe amvisëria, në qoftëse donë? Pranova. Dhashë mësim një vit. Fshati ishte pa korrent, s’kishte rrymë elektrike, banonim në shkollë, ku ngrënë, pa ngrënë ashtu.
Ditëve të diela vija këtu në Prishtinë te kta bashkëvendasit e mi që banonin nëpër banesa private ose konviktet e hershme që kanë qenë aty te Fakulteti i sotëm Filologjik dhe Biblioteka Kombëtare, menza ishte pak më sipër. Ishin kazermat e kohës së Italisë që shfrytëzoheshin si konvikte, se konvikti i parë është ndërtuar në ‘68-tën, numër një. Edhe aty rashë në një mjedis ku kisha kolegë, ishin disa drejtori ishte shumë njeri i mirë, dy-tre arsimtarë të mirë, unë isha më i riu, veç 19 vjeç i kisha, 19 vjet po do ishin qe i kishin përjashtu prej shkollës normale me dy klase tre, do edhe me tetëvjeçare kishte, ata s’bënin tjetër gjë veç lunin shah edhe letra. Karshi shkollës ish një kafe njëfarë “Aziu”, dhe aty unë mësova të luaja me letra pishpirik[6] dhe ata luanin tërë ditën edhe pinin çaj, çaj rusi aty kam mësuar ç‘është çaji i rusit, çaj të rënd pinin aty, ky çaji me dy gjygyma[7].
Edhe ajo dashuria ime për librat e gjimnazit edhe shkollës fillore, qysh klasë shtatë, tetë, ia kisha nisë unë të lexoj “Karvanin e Bardhë”, e “Ata nuk ishin vetëm”, e ku di unë “Afërdita”, aty gjeti truall të papërshtatshëm. Dhe unë në gjysmëvjetor fillova ta lexoj romanin e famshëm të Rabindranath Tagores, një shkrimtar indian “Stuhi në Gang”, por e kreva në qershor, kur shkova në pushimet e verës në shpi dhe s’u ktheva më aty. Vazhdova studimet në vitin e dytë, se provimet i dhashë, isha regjistruar këtu në Gjuhë dhe Letërsi Shqipe, dhe provimet i dhashë në shtator unë. Hoqa dorë prej gazetarisë, bëra një provë për t’u regjistruar në studion e aktrimit, nuk u pranova edhe iu ktheva letërsisë. Ai ishte vokacioni im i vërtetë edhe aty e gjeta vetën, dhe tashi jam ky që jam me nja 30 libra të botuar, thonë që kanë edhe vlera, s’më takon mu të flas. Aty, domethënë në një mjedis të tillë unë lexoja vetëm “Rilindjen”, na sillte berberi që vinte prej Kaçaniku, në një thes bashkë me bukën që na e sillte ne tre katër msusve, që s’ishim vendor, por ishim nga larg dhe banonim aty edhe “Rilindjen” dhe asgjë tjetër.
E tash është me interes ky kontakti im i parë, i dytë tash me Kosovën. I pari ishte kur shkum në ekskursion në ‘64, shkum nga Shkupi, Kumanova por u kthyem nga Mitrovica, domethënë Beograd me tren Kraljeve andej ka shkohej gjithë ato qytetet e Serbisë, Shumadisë dhe hymë në Mitrovicë, Vushtrri për të shkuar në Shkup. Dhe aty unë kam parë njerëzit me plisa të bardhë, meqë treni kishte shumë njerëz ndoshta qëlloi dita, disa hypën përmbi tren, por ata ishin shumë të guximshëm sepse treni kalonte edhe nëpër tunele, po unë e mbaj mend. Domethënë, ky imazh mu më është ngulitur në kujtesë, sepse unë Kosovën e njihja nga poezitë e Esat Mekulit libri, “Për Ty” ato poezitë, “Popullit Tim”, “Plisi i Bardhë” e të tjera nga romani “Karvani i Bardhë” i Azem Shkrelit.
Erëmirë Krasniqi: Nga anët e juaja fshatarët nuk mbajnë plisa?
Agim Vinca: Jo, fshatarët e mi mbajnë plisa, por ajo është një kësulë e bardhë në formë cilindrike, jo e rrumbullakët. Atë e mbanë Dibra, Veleshta, Struga, Luma i ka pak me te shkurta kështu {tregon me duar} është plisi i bardhë, disa mbanin edhe të zeza ose edhe kaqketa edhe beretë, por im at ka mbajt tërë jetën kësule të bardhe po nuk i them plis, kësul e bardhë. Eh, aty kam parë domethënë edhe njerëz kështu të guximshëm, vital, kjo i shishim pak me çudi, ne tash përpiqeshim t’i deshifronim ato që kishim lexuar nga librat, nga “Jeta e Re”. Se unë edhe “Jetën e Re” e kisha lexuar meqë im vëlla ishte profesor i Gjuhës Shqipe edhe poet, edhe e kisha dëgjuar radion, unë e dija domethënë atëherë Esat Mekulin, Nexhmije Pagarushën, Ismet Pejën po, Azem Shkrelin, Adem Demaçin e kisha dëgjuar si njeri që po e sfidonte shtetin, që kërkonte bashkimin e Kosovës me Shqipërinë. Në fillim ne nuk ishim të vetëdijshëm politikisht, por mandej nisem të bëhemi.
[1] Turqisht: cadde, rrugë e pashtruar.
[2] Ang: shorts, janë pantallona te shkurta qe përdorën për aktivitete sportive.
[3] Terminologji në kinematogeafi: plan i afërt.
[4] Koburja është revole, pistoletë e vjetër me çark e me tytë të gjatë, që mbushej nga gryka
[5] Shpella e Postonjes është në jug-perëndim të Sllovenisë. Është shpella e dytë në Slloveni për nga madhësia. Kjo shpellë dhe të tjerat në ato vise janë krijuar nga lumi i Pivkës.
[6] Lojë që luhet me letra.
[7] Ibrik çaji.
